پاره تن اسلام

بیت المقدس یکی از شهرهای تاریخی ومذهبی جهان به شمار می‌رود . این شهر با قدمتی که به 35 قرن پیش می‌رسد حائز اهمیت‌خاص بوده است و از دیرباز کانون توجه بزرگترین ادیان ابراهیمی (یهودیت، مسیحیت و اسلام) قرار داشته است . به همین جهت آثار و بناهای زیادی از این ادیان در مناطق مختلف این شهر به چشم می‌خورد . طبق برخی روایات این شهر توسط حضرت سلیمان بن داود ساخته شده است . (1) در این سرزمین مقدس پیامبران الهی زندگی کرده و در آنجا دفن شده‌اند . امام باقر علیه السلام به محمد بن مسلم فرمودند: «هنگامی که حضرت یعقوب از دنیا رفت، یوسف علیه السلام او را در تابوتی به سوی ناحیه شام حمل کرده و در بیت المقدس دفن نمود.»(2)
این شهر تاریخی، مذهبی و معنوی از آغاز ظهور دین اسلام مورد توجه قرار گرفته و به خاطر امتیازها و ویژگیهایی که داشته، از همان صدر اسلام به عنوان سومین شهر مقدس مسلمانان بعد از مکه و مدینه به حساب می‌آمده است . به همین جهت در این نوشتار به جایگاه و اهمیت این سرزمین الهی و مامن پیامبران آسمانی از منظر اسلام به نظاره می‌نشینیم .

قبله نخستین

از روزهای نخستین ظهور اسلام، مسلمانان موظف شدند تا آنجا را به عنوان قبله نخستین خود قرار داده و نمازهایشان را به سمت مسجدالاقصی و قدس شریف بخوانند . پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله تا هفده ماه بعد از هجرت به مدینه، به سوی قدس نماز می‌خواند . روزی معاویة بن عمار از امام صادق علیه السلام پرسید: از چه زمانی رسول الله صلی الله علیه و آله کعبه را قبله خود قرار داد؟ حضرت پاسخ دادند: «بعد رجوعه من بدر و کان یصلی فی المدینة الی بیت المقدس سبعة عشر شهرا ثم اعید الی الکعبة؛ (3) بعد از اینکه آن حضرت از جنگ بدر برگشت . و آن حضرت در مدینه 17 ماه به سوی بیت المقدس نماز می‌خواند تا اینکه [از سوی خداوند] به کعبه برگردانده شد .»
با توجه به این نکته، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله گذشته از 13 سالی که در مکه به سوی مسجد الاقصی نماز می‌خواند، بعد از هجرت نیز تا سال دوم هجری (حداکثر حدود 17 ماه) در موقع نماز و نیایشهای مذهبی بیت المقدس را قبله خود قرار می‌داده است؛ از این رو این شهر شریف قبله نخستین مسلمانان شناخته می‌شود .

محل عروج و فرود پیامبر صلی الله علیه و آله در معراج

همچنین معراج رسول خدا صلی الله علیه و آله از مسجد الاقصی در شهر قدس آغاز شد . خداوند متعال در این مورد می‌فرماید: «سبحان الذی اسری بعبده لیلا من المسجد الحرام الی المسجد الاقصی الذی بارکنا حوله لنریه من آیاتنا ؛ (4) پاک و منزه ست‌خدایی که در شب معراج بنده خود (محمد صلی الله علیه و آله) را از مسجد الحرام به مسجد الاقصی که پیرامونش را مبارک ساخته‌ایم سیر داد تا آیات خود را [در معراج] به او نشان دهیم .»
علامه طباطبائی رحمت الل علیه در تفسیر این آیه می‌فرماید: جمله «بارکنا حوله‌» حاکی از این است که: مسجد الاقصی علاوه بر اینکه خود سرزمین مقدسی است، اطراف آن نیز سرزمین مبارکی می‌باشد و این ممکن است‌به برکات ظاهری آن اشاره کند؛ زیرا بیت المقدس ناحیه‌ای سرسبز، خرم و مملو از درختان پربار و آبهای جاری و آبادانیها و زیباییها است، و نیز امکان دارد اشاره به برکات معنوی آن باشد; زیرا این سرزمین مقدس در طول تاریخ کانون پیامبران بزرگ الهی و خاستگاه نور توحید و خداپرستی بوده است . (5)
نکته دیگری که در این سفر معنوی و الهی وجود دارد سیر پیامبر صلی الله علیه و آله از مکه، مرکز اسلام به سوی بیت المقدس، مرکز ادیان توحیدی است . سید قطب می‌گوید: «اسراء» ، تمام ادیان توحیدی بزرگ از ابراهیم و اسماعیل تا خاتم النبیین صلی الله علیه و آله را به یکدیگر پیوند داد و اماکن مقدس ادیان توحیدی را در یک جا متمرکز نمود; چنان که گویی حضرت محمد صلی الله علیه و آله – خاتم النبیین – با این سفر شبانه خود اعلام می‌دارد که پیام و رسالت او حاوی رسالت پیامبران قبلی و ادامه راه آنان است . (6)

پیامبر اسلام در بیت المقدس

امام صادق علیه السلام فرمود: وقتی رسول خدا صلی الله علیه و آله را هنگام معراج به بیت المقدس می‌بردند، جبرئیل علیه السلام او را بر براق (مرکب آسمانی) سوار کرد و با هم به بیت المقدس آمدند . جبرئیل محرابهای پیامبران بزرگ را به آن حضرت نشان داد و رسول الله صلی الله علیه و آله در آن محرابها نماز گزارد . (7)
رسول خدا صلی الله علیه و آله خود نیز این سفر سرنوشت‌ساز را چنین گزارش می‌کند: من هنگام ورود به بیت المقدس براق را به حلقه‌ای که قبلا انبیای گذشته مرکب خود را به آن می‌بستند، بستم و وارد مسجد الاقصی شدم . جبرئیل هم در کنارم بود . در آنجا ابراهیم خلیل، موسی و عیسی و عده بسیاری از انبیای بزرگ الهی به خاطر من اجتماع کرده و آماده اقامه نماز بودند . من هیچ تردیدی نداشتم که جبرئیل بر همه ما امامت‌خواهد کرد; اما هنگامی که صفها مرتب شد جبرئیل بازوی مرا گرفته و جلو برد و من بر آنان امامت کرده و نماز خواندم . (8) طبق این روایت رسول گرامی اسلام درشب معراج در بیت المقدس حضور یافته و با ارواح انبیای بزرگ الهی ملاقات کرده و در نماز جماعت، امامت آنان را نیز عهده دار شده است .
با توجه به اهمیت این شهر مذهبی و جایگاهی که از منظر دین مبین اسلام دارد، پیوسته مسلمانان با احترام به این ناحیه نگریسته و آنجا را بعد از مکه و مدینه سومین شهر مقدس اسلام به حساب می‌آوردند .

اولین مسلمانان در بیت المقدس

در سال 15 هجری (636 م) نیروهای مسلمان، پس از فتح شام به سوی شهر بیت المقدس روی آوردند، آنان مدت 4 ماه آن شهر را محاصره کردند و سختیهای زیادی را متحمل شدند تا شهر را بدون خونریزی و جنگ و کشتار تحویل بگیرند .
حاکمان شهر، که از یاری رومیها ناامید شدندو مردم شهر که از دست‌حکمرانان بی کفایت‌خسته شده بودند، پیشنهاد کردند که ما شهر را به خلیفه وقت تحویل می‌دهیم . مسلمانان نیز شرط آنان را پذیرفته و به خلیفه دوم اطلاع دادند که برای تحویل گرفتن بیت المقدس به آنجا بیاید . او نیز با صلاحدید امیر مؤمنان علی علیه السلام و برخی از بزرگان مدینه، به بیت المقدس آمد و ضمن ملاقات با اسقفها و رهبران مذهبی، امان نامه‌ای را نوشته و رسما بیت المقدس را تحویل گرفت .
بخشی از متن امان نامه عمر به ساکنین بیت المقدس چنین است:
این امان نامه ایست که عمر رئیس مسلمانان به مردم ایلیاء (بیت المقدس) داده است، به جان و مال و کلیسا و صلیب و مریض و سالم و همه افراد آن امان می‌دهد و اجازه نمی‌دهد که کلیساهای آنان را اشغال کنند و آنها را ویران سازند و چیزی از آنها را کم کنند . آنان در مسائل مذهبی آزادند و ایشان هم نباید احدی از یهودیان را در ایلیاء سکونت دهند . مردم ایلیاء نیز لازم است مانند جاهای دیگر به مسلمانان «جزیه‌» بپردازند و دزدها و رومیها را از آنجا بیرون کنند . (9)
پس از امضای این قرارداد، مسلمانان بدون خونریزی و درگیری و در آرامش کامل وارد شهر شدند .
پس از فتح مسالمت‌آمیز شهر «ایلیاء» توسط لشکر اسلام، با توجه به قداستی که قرآن کریم برای آن سرزمین قائل شده است و همچنین به خاطر قبله اول بودن، نام ایلیاء را به «بیت المقدس‌» تغییر دادند و این شهر را که در طول زمانهای قبل از اسلام به ویرانه تبدیل شده بود، آباد کردند .
اصحابی که در فتح بیت المقدس حضور داشتند عبارتند از: ابو عبیده جراح، معاذ بن جبل انصاری، بلال (موذن پیامبر صلی الله علیه و آله)، ابوذر غفاری، ابو درداء، عبادة بن صامت انصاری، سلمان فارسی، ابو مسعود انصاری، عبدالله بن سلام، سعد بن ابی وقاص، شداد بن اوس و … (10) .

جلوه‌ای از معماری اسلامی

از مهمترین بناهای مذهبی در شهر بیت المقدس، مسجد الاقصی است که در زاویه شرقی شهر و رو به قبله می‌باشد . این مسجد قبل از اسلام به شکل امروزی نبود; بکله تمام حرم شریف را که شامل قبة‌الصخره و جاهای دیگر نیز می‌شد مسجد الاقصی می‌نامیدند .
اما امروزه این نام بر مسجد بزرگی واقع در جنوب صحن حرم شریف اطلاق می‌شود . بنای جدید مسجدالاقصی در سال 74 ق توسط عبدالملک بن مروان شروع و در سال اول حکومت ولید بن عبدالملک (86 ق) به پایان رسید . طول مسجد 80 متر و عرض آن 55 متر است و مساحتی به اندازه 4400 متر مربع را شامل می‌شود . دکتر گوستاولوبون در کتاب اسلام و تمدن عرب می‌نویسد: «مسجدالاقصی از مهمترین و شگفت انگیزترین بناهایی است که انسان ساخته و زیبایی آن تصورناپذیر است .»
قبة‌الصخره یکی دیگر از آثار اسلامی در قدس شریف است . معراج پیامبر صلی الله علیه و آله از روی همین صخره – که مکانی به طول 70/17 متر و عرض 50/13 و ارتفاع 1/50 متر می‌باشد – انجام پذیرفت . این بنا در سالهای 72 و 78 ق توسط عبدالملک بن مروان دوبار تعمیر و تکمیل شد . قبة‌الصخره در فاصله 500 متری مسجدالاقصی واقع شده است . یکی از دانشمندان اروپایی می‌گوید: من آثار و بناهای بسیاری را در هند و اروپا دیده‌ام; اما تا آنجایی که به یاد دارم بنایی زیباتر از قبة‌الصخره ندیده‌ام . تناسب حجمها و رنگهای این اثر بی نظیر است .
افزون بر این دو بنا، ساختمانهای فرهنگی و مذهبی همچون مساجد، مدارس و آثار دینی زیادی از مسلمانان در این شهر وجود دارد که عظمت، پیشرفت و تمدن مسلمانان را در قرنهای گذشته به نمایش می‌گذارد . وجود 36 مسجد و آرامگاه گروهی از یاران پیامبر صلی الله علیه و آله از جمله قبر عبادة بن صامت انصاری اولین قاضی مسلمان در بیت المقدس، قبة‌السلسله، بیمارستان فاطمی، بیمارستان صلاحی، قبة المعراج، مدرسه نحویه، قلعه بیت المقدس، سقاخانه شعلان، دارالحدیث، محراب داوود، مدرسه سلامیه، دارالقرآن سلامیه، حمام شفا و دهها اثر دیگر تاریخی، فرهنگی، علمی و بهداشتی از مسلمانان در بیت المقدس شاهد گویایی بر درایت و تدبیر و فرهنگ دوستی مسلمانان در طول حکومت‌بر آن شهر مقدس می‌باشد . (11)

بیگانگان در بیت المقدس

این شهر شریف تا اواخر قرن پنجم هجری در دست مسلمانان بود; اما در آن موقع بی تدبیری و سوء سیاست‌حاکمان مسلمان و ضعف و انحطاط و تفرقه‌های داخلی در میان مسلمانان، موجب شد که دشمنان اسلام کمر همت‌به تضعیف مسلمانان بسته و تسلط بر آنان را در سرلوحه برنامه هایشان قرار دهند; به همین جهت در سال 490 ق صلیبیها با نیرویی کم نظیر که از سراسر اروپا جمع کرده بودند به تهاجمی وسیع دست زده و با توسل به بی‌رحمانه‌ترین روشها، بیت المقدس را به تصرف خود درآوردند . آنان فقط در حرم شریف، صدهزار مسلمان رابه قتل رساندند . (12)
در طول 91 سالی که بیت المقدس و مسجد الاقصی در تصرف صلیبیهای اشغالگر وخونخوار بود، این مسجد رو به ویرانی گذاشته بود تا اینکه صلاح الدین ایوبی در سال 583 ق پس از فتح عکا به سوی قدس حرکت کرد و پس از 91 سال اشغال قدس به دست صلیبیها، آنجا را در 17 رجب 583 ق آزاد کرد و در جنگ تاریخی حطین کشتار عظیمی از صلیبیهای خونخوار به راه انداخت . او بعد از فتح شهر در مسجد الاقصی خطبه خواند و آنجا را بعد از تعمیر و نظافت و پاکسازی باگلاب شستشو داد و منبر زیبایی نیز از شام به آنجا آورد . (13)

فضائل بیت‌المقدس از منظر اهل‌بیت علیهم السلام

فضائل و قداست‌شهر بیت المقدس از منظر اسلام آنچنان اهمیت دارد که دانشمندان مسلمان در این موضوع کتابهای ویژه‌ای تالیف کرده‌اند . فضائل بیت المقدس، الفتح القسی فی الفتح القدسی، الانس فی فضائل القدس، روضة الاولیاء فی مسجد الایلیاء، تحصیل الانس لزائر القدس، الانس الجلیل بتاریخ القدس و الخلیل، نام برخی از این کتابهاست که در مورد اهمیت، فضائل و برکات مسجد الاقصی وحرم شریف قدس از منظر اسلام سخن می‌گویند .
در اینجا به چند حدیث از اهل بیت علیهم السلام درمورد قدس شریف اشاره می‌کنیم:
1 . امیر مؤمنان علی علیه السلام فرمودند: «اربعة من قصور الجنة فی الدنیا: المسجد الحرام و مسجد الرسول صلی الله علیه و آله و مسجد بیت المقدس و مسجد الکوفة; (14) چهار بنا در روی زمین از کاخهای بهشتی است: مسجدالحرام، مسجد رسول الله صلی الله علیه و آله، مسجد بیت المقدس و مسجد کوفه .»
2.همچنین آن حضرت در روایت دیگری نماز در مسجد بیت المقدس را با هزار نماز معادل می‌داند و می‌فرماید: «صلاة فی بیت المقدس الف صلاة; (15) یک نماز در بیت المقدس [معادل] هزار نماز است .»
3. ابوحمزه ثمالی از امام باقر علیه السلام روایت می‌کند که آن حضرت فرمودند: « المساجد الاربعة: المسجد الحرام و مسجد رسول‌الله صلی الله علیه و آله و مسجد بیت المقدس و مسجد الکوفة، یا ابا حمزة! الفریضة فیها تعدل حجة والنافلة تعدل عمرة (16) ؛ چهار مسجد در روی زمین [دارای فضیلت ویژه‌ای] است: مسجد الحرام، مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله، مسجد الاقصی و مسجد کوفه . ای ابوحمزه! انجام نمازهای واجب در این مساجد معادل حج ثواب دارد . و بجای آوردن نماز مستحبی [در آنها] معادل عمره خواهد بود .»
4 . پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به علی علیه السلام فرمود: یا علی! در شب معراج سه جا نام تو را در کنار نام خود دیدم و با نگاه به آن آرامش یافتم .
الف . هنگامی که در شب معراج به بیت المقدس رسیدم، در روی صخره آن نوشته بود: « لااله الا الله محمد رسول الله ایدته بوزیره و نصرته بوزیره، فقلت لجبرئیل علیه السلام من وزیری؟ فقال علی بن ابی طالب؛ (17) خدایی جز خدای یگانه نیست، و محمد صلی الله علیه و آله فرستاده اوست . من او را توسط وزیرش تایید کردم و نصرت بخشیدم . به جبرئیل گفتم: وزیر من کیست؟ گفت علی بن ابی طالب .»
ب . در سدرة‌المنتهی
ج . در عرش رب العالمین .

قدس و علمای اسلام

با توجه به جایگاه ویژه و قداست‌خاصی که سرزمین شریف بیت المقدس در اسلام دارد، در هر زمان علمای اسلام به ویژه مراجع شیعه نسبت‌به این شهر حساسیت فوق العاده‌ای داشته‌اند . به همین جهت از هنگامی که بیت المقدس توسط رژیم صهیونیستی اسرائیل به اشغال درآمد، تا کنون، علمای اسلام برای دفاع از حریم سرزمینهای اسلامی و اولین قبله مسلمانان از خود واکنش نشان داده و ضمن اعلام مراتب انزجار خود، مسلمانان را به دفاع از آن دعوت نموده‌اند .
در این خصوص فتواها و پیامهای زیادی از سوی مراجع عالیقدر شیعه همچون آیات عظام: سید محسن حکیم، سید محمد هادی میلانی، سید ابوالقاسم خوئی، امام خمینی رحمه الله و دیگر مراجع و بزرگان صادر شده است .
در این میان سخنان و پیامهای امام خمینی رحمه الله از آغازین سالهای مبارزه تا پایان عمر از درخشش ویژه‌ای برخوردار است .
نقل سخنان و اعلامیه‌ها و عملکرد علمای بزرگ اسلام درباره قدس شریف نیازمند مقاله مفصلی است که از حوصله این مقال خارج است . در اینجا فقط به مناسبت روز جهانی قدس، پیام امام خمینی رحمه الله نقل می‌شود .

اعلام روز جهانی قدس

با پیروزی انقلاب اسلامی ایران به رهبری حکیم فرزانه حضرت امام خمینی‌قدس سره جرقه‌های امید در دلهای مردم مبارز فلسطین زده شد؛ چراکه انقلاب ایران یک حرکت اسلامی و ضد اسرائیلی محسوب می‌شد و رهبر آن در 17 خرداد سال 1346 ش به مناسبت جنگ 6 روزه اعراب و اسرائیل، فتوای انقلابی خویش را مبنی بر حرمت هرگونه ارتباط تجاری و سیاسی دولتهای اسلامی با اسرائیل و حرمت مصرف کالاهای اسرائیلی در جوامع اسلامی صادر کرده و موضع خود را به طور شفاف بیان نموده بود . بعد از پیروزی انقلاب اسلامی نیز افزون بر حمایتهای همه جانبه جمهوری اسلامی ایران از مردم فلسطین برای آزادی بیت المقدس، با اعلام روز جهانی قدس دفاع خود را به اوج رسانید . امام خمینی‌قدس سره این پیام تاریخی خود را در دفاع از قدس شریف در 16 مرداد 1358 ش صادر نموده و آخرین جمعه ماه مبارک رمضان را به عنوان روز قدس معین کرد . متن پیام چنین بود:
«بسم الله الرحمن الرحیم . من در طی سالیان دراز، خطر اسرائیل غاصب را گوشزد مسلمین نمودم، که اکنون این روزها به حملات وحشیانه خود به برادران و خواهران فلسطینی شدت بخشیده است و به ویژه در جنوب لبنان به قصد نابودی مبارزان فلسطینی، پیاپی خانه و کاشانه ایشان را بمباران می‌کند . من از عموم مسلمانان جهان و دولتهای اسلامی می‌خواهم که برای کوتاه کردن دست این غاصب و پشتیبانان آن به هم پیوندند و جمیع مسلمانان جهان را دعوت می‌کنم آخرین جمعه ماه مبارک رمضان را که از ایام قدر است و می‌تواند تعیین کننده سرنوشت مردم فلسطین نیز باشد، به عنوان «روز قدس‌» انتخاب و طی مراسمی همبستگی بین المللی مسلمانان را در حمایت از حقوق قانونی مردم مسلمان اعلام نمایند . از خداوند متعال پیروزی مسلمانان را بر اهل کفر خواستارم .» (18)
این مقاله را با سخنی از رهبر انقلاب حضرت آیة‌الله خامنه‌ای به پایان می‌بریم:
« تحقیقا امروز در زندگی مسلمین و در آفاق اسلامی هیچ مسئله‌ای به اهمیت مسئله فلسطین نیست … فقط غصب خانه مسلمین نیست، بلکه قضیه بالاتر از این است . مسئله این است که دشمنان جهانی اسلام، بخشی از خانه مسلمین را برای حمله به صفوف مسلمین و برای مبارزه با خواسته‌ها و حرکات آنها، سنگر قرار داده‌اند .» (19)

پي نوشت:

1) التهذیب، ج‌6، ص‌22 .
2) وسائل الشیعه، ج‌3، ص‌164 .
3) همان، ج‌4، ص‌298 .
4) اسراء/1 .
5) المیزان، ذیل آیه .
6) فی ضلال القرآن، ج‌15، ص‌12، به نقل از بیت المقدس، ص‌62 .
7) المیزان، ج‌13، ص‌17 .
8) همان، ص‌8 .
9) تاریخ طبری، ج‌3، ص‌104 .
10) همان; بیت المقدس شهر پیامبران، ص‌27 .
11) بیت المقدس شهر پیامبران، ص‌118؛ تاریخ قبة الصخرة المشرفة، ص‌75؛تاریخ بیت المقدس و مسئله فلسطین، ص‌43 .
12) بیت المقدس شهر پیامبران، ص‌51 .
13) همان .
14) وسائل الشیعه، ج‌5، ص‌283 .
15) النهایه، شیخ طوسی، ص‌108 .
16) وسائل الشیعه، ج‌5، ص‌289 .
17) من لا یحضره الفقیه، ج‌4، ص‌371 .
18) صحیفه امام، ج‌9، ص‌267 .
19) ماهنامه کوثر، ش‌45، ص‌34 .