کلیات و مبانی نظری سبک زندگی اسلامی

بیان مسئله

سبک زندگی اسلامی در حوزه شهروندی از آن رو که متصف به قید اسلامی و در جوهره اسلامی است، تمامی شئون حیات جهانی انسان را در بر می گیرد. مفهوم سبک زندگی ازجمله مفاهیم جامعه شناسی و مردم شناسی است که در دهه اخیر، بسیار مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. سبک زندگی شهروندی معنایی است که از به هم تنیدگی و پیوند نظام وارگی و شبکه ای بودن عوامل متعددی به وجود آمده است که در شیوه های زندگی یا اقلیم های زیستن انسان اثر می گذارند و حاکی از مجموعه عوامل و عناصری است که کم وبیش به طور نظام مند با هم ارتباط داشته و یک شاکله کلی فرهنگی و اجتماعی را پدید می آورند. مسأله ای که در سبک زندگی در حوزه شهروندی مهم است این است که متأسفانه غرب فرهنگی و فلسفی با تفکری سبک زندگی را بنیان نهاده است که در آن انسان می خواهد جای خدا را بگیرد و به شکل موجودی صاحب علم، اراده و قدرت در جایگاه تشریع ظاهر شود.

سبک زندگی به معنای شیوه زندگی خاص یک فرد، گروه یا جامعه است. این اصطلاح نخستین بار توسط آدلر روان شناس اتریشی استفاده شد. سبک های زندگی مجموعه ای از طرز تلقی ها، ارزش ها، شیوه های رفتار، حالت ها و سلیقه ها در هر چیزی را در بر می گیرد. در بیشتر مواقع مجموعه عناصر سبک زندگی در یک جا جمع می شوند و افراد در یک سبک زندگی مشترک می شوند. به نوعی گروه های اجتماعی اغلب مالک یک نوع سبک زندگی شده و سبکی خاص را تشکیل می دهند. سبکی شدن زندگی با شکل گیری فرهنگ مردم رابطه نزدیک دارد. برای مثال می توان شناخت لازم از افراد جامعه را از سبک زندگی افراد آن جامعه به دست آورد.

شهروندی همانطور که روشن است از مشتقات شهر است. شهروندی را قالب پیشرفته ی «شهرنشینی» می دانند. به باور برخی از کارشناسان، شهرنشینان هنگامی که به حقوق یکدیگر احترام گذارده و به مسئولیت های خویش در قبال شهر و اجتماع عمل کنند به «شهروند» ارتقاء می یابند. سبک زندگی در حوزه شهروندی دارای ابعاد مختلفی است که در این تحقیق به مباحث شادی و نشاط، انضباط اجتماعی، الگوی مصرف، مشارکت جمعی خواهیم پرداخت. هر جامعه ای با توجه به مبانی مکتب خود، یعنی نگاه آن مکتب به هستی، خدا، انسان، مقررات شهروندی خاصی را وضع می کند و الگو و سبک زندگی معینی را در این حوزه معرفی می کند. حال پرسش این است که آیا مکتب حیات بخش اسلام به عنوان آخرین شریعت الهی و دینی جامع، برای جنبه های مختلف زندگی انسان و زندگی اجتماعی او دارای سبک زندگی خاصی است؟ به دیگر سخن، همان گونه که برای تنظیم ارتباط فرد با خدا، احکام و دستورالعمل هایی دارد. آیا درباره ی نحوه ی زندگی در شهر نیز، الگوی خاصی عرضه کرده است؟ که هر فرد مسلمان در مناسبات و رفتارهای اجتماعی ملزم به رعایت آنها باشد؟ از این رو، ما در این نوشته برآنیم که بررسی کنیم آیا اسلام سبک زندگی خاصی معرفی می کند که متناسب با شرایط اقلیمی و نیازهای شهروندان امروزی باشد؟

پیشینه پژوهش

پیشینه سبک زیستن به حیات بشر باز می گردد و هر فرد و یا گروه انسانی که در هر کجای این کره ی خاکی می زیسته اند به زبان امروزی دارای سبک زندگی مختص به خود بوده اند، اما پیشینه  ی ادبیات و مفهوم سبک زندگی به زمانی باز می گردد که افرادی مانند آدلر (1922)، برای نخستین بار این مقوله را شکل بندی کرده و به شکل علمی مورد بررسی قرار دادند. افراد یک جامعه، دارای نوعی خاص از کنش و اعتقاد هستند که سبک زندگی و شیوه ی زیست آنان را تشکیل می دهد. هر فرد ممکن است در برهه های زمانی مختلف دارای سبک های زیستی مختلفی باشد، اما چیزی که مشخص است آن است که می توان این سبک های زندگی را به وسیله ی معیارها و مؤلفه هایی شاخصه بندی و افراد را به وسیله ی آن گروه بندی کرد. به دیگر بیان برخلاف اینکه افراد ممکن است دارای انواع مختلفی از سبک زندگی باشند، می توان آنها را براساس یک سری الگوهای مشخص دسته بندی کرد.

در زبان های مختلف از ترکیب «سبک زندگی» در شکل های مختلف یاد شده است؛ در زبان آلمانی «lebensstill» و در زبان انگلیسی در گذشته در شکل «life style» و «style of life living» و امروزه بیشتر به شکل «life style» استفاده شده است. این ترکیب از دو واژه ی سبکstyle و زندگی life تشکیل می شود (مهدوی کنی، 1390، 46). درباره ی موضوع سبک زندگی در ایران، رساله ها و کارهای تحقیقاتی معدودی وجود دارد که در این میان می توان به نگاشته ی محمدرضا رسولی اشاره کرد. این تحقیق با نام «بررسی سبک زندگی در تبلیغات تجاری تلویزیون» به دنبال ارائه ی تصویری جامع از ویژگی های کمی و کیفی تبلیغات تجاری و بررسی شیوه های زندگی مورد توجه در این تحقیق است. «سبک زندگی و هویت اجتماعی، مصرف و انتخاب های ذوقی به عنوان شالوده ی تمایز و تشابه اجتماعی در دوره ی اخیر مدرنیته» عنوان پایان نامه ای است که توسط حسن چاوشیان تبریزی تنظیم شده است. هدف این رساله، تشخیص سبک های زندگی در الگوی کنش و گروه بندی اجتماعی است. نویسنده معتقد است هویت فـردی و جمعی اعضـای جـامعه ی مدرن کلان شهری به کمک موقعیت یا ویژگی های ساختاری آنها تبیین نمی شود، بلکه تا حد زیادی به کنش مصرف و انتخاب های مصرفی بستگی دارد و ماهیت فرهنگی دارد. کتاب «بررسی تأثیر مصرف رسانه ها بر سبک زندگی ساکنان تهران» که توسط سید نورالدین رضوی زاده نوشته شده، بر این باور مبتنی است که ارتباطات با پیش رو نهادن یا معرفی سبک های متعدد و متنوع زندگی، پایبندی افراد را به سبک های سنتی تست کرده و با اشاعه الگوها، ارزش ها و کـالاهـای مصرفی نوین، به اشاعه ی سبک هـای زندگی نوین می پردازد. شهابی در سال 1377 به روش کیفی و با استفاده از تیپ ایده آل، یک تقسیم بندی از سبک های زندگی جوانان ایرانی ارائه کرد که براساس آن سه نوع سبک زندگی در بین جوانان ایرانی وجود دارد که شامل سبک زندگی هم نوایانه یا متعارف، سبک زندگی بسیجی و سبک زندگی جهان وطنانه (شهابی، 1386، 37).

(تقی آزاد ارمکی و شالچی، 1384، 163) نیز در مقاله «دو جهان ایرانی: مسجد وکافی شاپ» با توجه به نظریه بوردیو به بررسی مقایسه ای دو سبک زندگی در میان جوانان منطقه 3 شهر تهران می پردازند. سبک زندگی اصول گرایی انقلابی که متأثر از ارزش های انقلاب اسلامی است و اجتناب از روابط با نامحرم و دوری از مد و مصرف گرایی غربی و اصرار بر هویت اسلامی در مقابل هویت غربی و ارتباط با جنس مخالف ازجمله ویژگی های این سبک است (خانی، 1386، 16). با بررسی تأثیر پایگاه اجتماعی- اقتصادی و میزان دینداری بر سبک زندگی دانشجویان دانشگاه تربیت معلم به رابطه بیشتر متغیر دینداری با سبک زندگی دانشجویان در مقایسه با پایگاه اجتماعی- اقتصادی آنان اشاره کرده است (رضوی زاده، 1383، 21). در بررسی تأثیر ارتباطات در تمایل به تغییر سبک زندگی روستایی به گسترش استفاده از تلویزیون و ویدئو و اثر آن در تغییر نگرش روستاییان به زندگی شهری، تمایل به مهاجرت و تغییر سبک زندگی پرداخته است.

سبک زندگی در مطالعات دینی

مطالعه در این حوزه زیاد انجام نگرفته است و تنها در برخی مؤلفه های مثل تغذیه، ورزش، فراغت آن هم به مختصر به دیدگاه های دینی پرداخته شده، اما هیچ الگویی برای سبک زندگی اسلامی ارائه نشده و نوشته جامع در این زمینه وجود ندارد، یعنی نوشته ای وجود ندارد که نخست همه ابعاد را سنجیده و دیگر اینکه انسجام همه ابعاد را با یکدیگر لحاظ کرده باشد.

سبک زندگی: مفهوم «سبک زندگی» ازجمله مفاهیم علوم اجتماعی و مردم شناسی است که در دهه ی اخیر بسیار مورد توجه عالمان علوم اجتماعی و مدیران فرهنگی قرارگرفته است. مفهوم سبک زندگی در معانی بسیار محدود (همانند کیفیت نشستن) و بسیار گسترده (همانند مدل سبک زندگی تجویزی اسلام) کاربرد داشته و در علومی، مانند جامعه شناسی، روانشناسی، پزشکی، مدیریت و. .. حضور دارد؛ هم از دریچه ی «هست ها» به آن نگاه می شود و هم از دریچه ی «بایدها و تجویزها» در تعریف سبک زندگی نظریه های مختلفی مطرح شده که به چند تعریف اشاره می کنیم: بنابر نظریه وبر[4] سبک زندگی از جنس رفتار است که تمایلات آن را هدایت می کند و فرصت های زندگی بسته را برای بروز آن فراهم می کنند. به نظر مک کی[5] سبک زندگی الگویی است که از ارزش ها و باورهای مشترک یک جامعه و گروه برآمده باشد که به شکل رفتارهای مشترک ظاهر می شود. مفهوم سبک زندگی در آرای وبلن[6] به منظور بررسی پدیده مصرف در آمریکا به کارگرفته شد. البته او تعریف دقیقی از این الگو عرضه نکرده است، اما این مفهوم را دال بر شیوه زندگی متمایز طبقه مرفه و نمودی از جایگاه طبقاتی آنها قلمداد کرده است. تعریفی که در این پژوهش موردنظر و انتخاب ما بوده، تعریف دوم است که فصل های این پژوهش طبق آن تدوین شده است. کم وبیش در همه ی آنها دو مفهوم را می توان یافت که مورد نظر است و هر دو مفهوم نیز به واژه (سبک) برمی گردد: یکی مفهوم وحدت و دیگری مفهوم تمایز.

به این معنی که سبک زندگی دلالت بر مجموعه عناصری دارد که به طور نظام مند با هم در ارتباط هستند و یک کل را تشکیل می دهند که همین وحدت و نظام واحد این کل را از کل های دیگر تمایز می دهد (کاویانی، 1392، 135).

شهروندی: الف. شهر: پدیده ای طبیعی (مجموعه ای از مواد، ساختمان ها خیابان ها و. ..) و انسانی (شامل ظرفیت تفکرات افراد، فرهنگ و الگوهای زندگی و. ..). است شهر ترکیبی از عناصر مادی (مدنیت) و غیرمادی (اخلاقی) است (عبدالله، 1392، 11)؛ ب. شهروندی: از مشتقات «شهر» است. شهروندی را قالب پیشرفته ی شهر نشینی می دانند. این باور وجود دارد که شهرنشینان هنگامی به شهروند ارتقا یافته اند که به حقوق یکدیگر احترام گذارند و به مسئولیت های خویش در قبال شهر و اجتماع عمل کنند (همان، 11)؛ پ. شهروند: به تنهایی برای معرفی صفت شهرنشینی به کار می رود و در علوم اجتماعی به هر انسانی که مقیم شهر باشد «شهروند» می گویند. در علوم اجتماعی، شهروندی پایگاهی است که به همه ی افرادی داده شده است که عضو تمام عیار اجتماع هستند و هر شهروند حق و حقوق، وظایف و تکالیفی متناسب با این پایگاه دارد (همان، 14).

مشارکت اجتماعی: دخالت مردم در اجرای تصمیمات و بازکردن میدان تصمیم گیری برای آنها که مسئولیت پذیری آحاد جامعه را امکان پذیر می کند و موجب پویایی و ارتقای جامعه می شود. در مشارکت دو نوع رهیافت مطرح است؛ یکی دستیابی به فایده های اقتصادی و دیگر مشارکت در فعالیت های اجتماعی و سیاسی که از این طریق توانایی ها و خلاقیت های انسان فعلیت می یابد (عبدالله، 1392، 14).

انضباط اجتماعی: «نظم» «انضباط» «انتظام» «ترتیب» و «سامان» از واژگان پر کاربرد و با محتوای معنایی نزدیک به هم هستند که در ادبیات مربوط به موضوع حاضر از آن استفاده می شود. این نزدیکی به آن اندازه است که در تعریف هر یک، از دیگر واژگان استفاده شده است و در کتاب لغت آنها را مترادف و هم معنا قرار داده اند. تعاریف متعددی از این واژه ها به عمل آمده است، برای نمونه در دائره المعارف تطبیقی علوم اجتماعی، ذیل واژه انضباط نُه تعریف گنجانده شده است (شایان مهر، 1371، 245). در منابع دیگر این تعریف برای انضباط آمده است: انضباط شامل ظاهر و باطن می شود و به طورکلی عبارت است از وضع مقررات منطقی و عادلانه «برقراری سیستم های تشویق و تنبیه، برانگیختن اعتقاد و ایمان برای اجرای کامل دستور ها و مقررات و اعمال ترتیبی که با ایجاد نظم و حسن انجام کار وظیفه برابر موازین، الزاماً کارکنان را با نوعی تنبیه روبرو می کند (ودیعت، 39، 1379). نظم و انضباط اجتماعی به فضای کنترل و هدایت رفتار فرد از جانب گروه و جامعه، برای سامان یابی جامعه اطلاق می شود (ساروخانی، 1370، 18). انضباط اجتماعی عملی درونی است که هرکدام از عناصر واحدهای موجود در جامعه به طور منظم از طریق ارتباط مداوم و منطقی دارند که با یکدیگر و با کل نظام اجتماعی در داخل شبکه گسترده و منسجمی قرار می گیرد و کارکرد های خود را به نفع مردم و جامعه انجام می دهند. این حالت موجب استواری و نظم نمادهای اجتماعی می شود و به تعادل جامعه و استمرار حیات اجتماعی کمک می کند (اقلیما، 1383، 95).

انضباط اجتماعی مجموعه ی الگو های رفتاری فرد است. یعنی احترام به ارزش های اخلاقی، رعایت قوانین اجتماعی، احترام به حقوق دیگران و مسئولیت پذیری در روابط اجتماعی؛ اما بهترین تعریف بیان کردنی از انضباط اجتماعی که جامع نظریات موجود و در برگیرنده معانی بیشتری از آنها باشد، تعریفی است که مقام معظم رهبری(مد ظله العالی) در آستانه حلول سال نو هجری شمسی (1372) بیان فرمودند. ایشان انضباط اجتماعی را نظم پذیری در همه مسائل معنی کردند که این تعریف برخلاف تعاریف قبلی فقط رابطه فرد و جامعه را در بر نمی گیرد، بلکه رابطه دو سویه فرد با خود، با محیط و با دیگران را نیز شامل می شود. ازجمله مزایای این تعریف، کلی بودن و سادگی آن، امکان طرح موضوع انضباط در رابطه انسان با عناصر غیرانسانی، مانند محیط زیست و بومی بودن آن است (تاج مزینانی، 1392، 10).

شادی و نشاط: تعریف شادی و نشاط و اتفاق نظر روی آن بسیار مهم است و اگر شاخص های شادی و نشاط، حدود آن را در جامعه مشخص کنیم، تضاد در عمل، در جامعه کمرنگ تر می شود. دیدگاه ها به موضوع شادی در بین انسان ها متفاوت است به طوری که مردم عادی: لذت خندیدن دائمی و بگو و مگو نداشتن در زندگی روزمره را شادی می دانند. عملکرد خوب از دیدگاه افراد موفق شادی محسوب می شود و از نگاه دانشمندان شادی یعنی زندگی متفکرانه و جست وجوگرانه (صرفه جو، 1387، 44). از نگاه شهید مطهری سرور و اندوه، نقطه مقابل هم هستند. سرور حالت خوش و لذت بخشی است که از علم و اطلاع به اینکه یکی از آرزوها و هدف ها محقق شده یا انجام خواهد شد به انسان دست می دهد (اکبری، 1387، 23). به عقیده ارسطو دست کم سه نوع شادی وجود دارد:

ـ پایین ترین سطح شادی این است که مردم عادی این نظر ساده را دارند که لذت، شادی آفرین است؛

ـ در سطح بالاتر مردمی که فرهنگ غنی تری دارند، شادی را به معنای موفقیت و کامیابی می دانند؛

ـ در بالاترین سطح ارسطو شادی را شادی ناشی از زندگی معنوی می داند.

آیزنگ شادمانی را حداکثر عاطفه مثبت و حداقل عاطفه منفی بیان کرده است. در روانشناسی، شادی عبارت است از: عواطف مثبت منهای عواطف منفی و چنانچه جواب چنین عبارتی مثبت باشد، فرد شادمان است (شمسایی، 1392، 8).

مبانی نظری

مفهوم «سبک زندگی» ازجمله مفاهیم و علم جامعه شناسی و مردم شناسی است که در دهه ی اخیر بسیار مورد توجه عالمان علوم اجتماعی و مدیران فرهنگی قرار گرفته است؛ سبک زندگی معنایی است که از پیوند و نظام وارگی و شبکه ای بودن عوامل متعددی به وجود آمده است که در شیوه های زندگی یا اقلیم های زیستن انسان اثر می گذارند. در اکثر تعریف های سبک زندگی می توان دو مفهوم را یافت که در تعریف سبک زندگی در نظر گرفته شده است و در واقع هر دو مفهوم هم، به واژه ی «سبک» باز می گردد: اول، مفهوم وحدت و جامعیت و دوم، مفهوم تمایز و تفارق. به این معنی که سبک زندگی حاکی از مجموعه عوامل و عناصری است که کم وبیش به طور نظام مند با هم ارتباط داشته و یک شاکله کلی فرهنگی و اجتماعی را پدید می آورند. همین پیوستگی، اتحاد و نظام مندی این کُل را از کُل های دیگر متمایز می کند. وجود کلماتی همچون الگو، نظام مندی، کلیت، هویت و تمایز در بیانات اخیر رهبر فرزانه انقلاب نیز حاکی از همین مطلب است و به همین دلیل است که امروز از دو مدل و الگوی متمایز و متفاوت سبک زندگی اسلامی و غربی سخن می گوییم.

واژگان مترادف سبک زندگی اسلامی عبارت است از: سبک زندگی شیعی، ارزشی، ایدئولوژیک، جهادی، انقلابی، دینی و تعابیر معادل سبک زندگی غربی، سبک زندگی اروپایی، مسیحی، آمریکایی و غربی؛ اما آنچه در تعریف های سبک زندگی، جلوه گر می شود آن است که این تعریف قرابت بسیاری با مفهوم هویت پیدا می کند، اما با این تفاوت که علاوه بر هویت، مناسبات و رفتارهای عینی و واقعی زندگی را نیز شامل می شود و می توان مثال ها و مصداق هایی از زندگی واقعی را شاهد آورد که رهبر انقلاب نیز به بیش از بیست مورد از آنها اشاره کردند. بدین ترتیب می توان گفت که سبک زندگی عبارت است از: طیف رفتاری که اصلی انسجام بخش بر آن حاکم است، عرصه هایی از زندگی را تحت پوشش دارد و در میان گروهی از افراد جامعه قابل مشاهد است؛ اما الزاماً برای همگان تشخیص دادنی است (فاضلی، 39، 1382). در مورد سبک زندگی چندین دیدگاه وجود دارد که در زیر به آنها اشاره می کنیم:

دیدگاه روان شناسانه

به نظر آدلر چگونگی تلاش فرد برای کنار آمدن با احساسات حقارت آمیز بخشی از «سبک زندگی» خاص وی می شود، یعنی به شکل جنبه ای از کارکردهای شخصیتی وی در می آید. سبک زندگی خلاقیتی است حاصل از کنارآمدن با محیط و محدودیت های آن، بدین سبب افراد از این حیث مختلف اند؛ زیرا علاوه بر احساس حقارت و برتری طلبی که میان همه ی انسان ها مشترک است، سه عامل بدنی، روانی و اجتماعی که به ترتیب در ساختمان بدنی و عمل اعضای آن صفات و استعدادهای روانی و ارتباطات اجتماعی نهفته است، در میان آدمیان متفاوت اند. همین امر شیوه ی خاص هر فرد برای جبران احساس حقارت و برتری طلبی را تعیین می کند. شیوه ی زندگی پیروزی طلبانه ی ناپلئون شاید علتش جثّه ی نسبتاً کوچک وی بوده است. سیادت طلبی و اعمال وحشیانه ی آقا محمدخان قاجار ریشه در پیامدهای اجتماعی اختگی وی داشته است و حرص هیتلر برای تسلط بر عالم، شاید از نقص جنسی وی سرچشمه گرفته باشد (برزگر، 234، 1388).

شیوه ی زندگی هر فرد به اعتقاد آدلر در پنج یا شش سالگی پایه گذاری می شود. وی سه مثال برای سه عامل بدنی، روانی و اجتماعی می زند که همگی تحت تأثیر محیط خانوادگی اند. سبک زندگی، مفهومی است که آدلر آن را ابداع کرد، اما پیروان کلاسیک او و دیگران به تفصیل آن پرداخته اند. به طور بسیار مختصر به سه مورد از آن اشاره می کنیم:

کرت آدلر: «سبک زندگی شیوه ای است که فرد اهداف خود را به آن طریق دنبال می کند، یعنی راهی است برای رسیدن به اهداف؛ آیا فرد در این مسیر با شجاعت و ثبات در رفت و آمد است؟ تلاش او در دنبال کردن اهدافش چگونه است؟ آیا به سمت هدف گام برمی دارد، ناگهان می ایستد و باز می گردد و هدف را رها می کند؟ آیا به دلیل اینکه هدفش را دنبال نکرده، در صدد یافتن توجیه است؟ سبک زندگی همچون سبک آهنگ سازی است. یک آهنگ ساز دارای سبک خاصی است که ممکن است مربوط به زمان ده سالگی او باشد و حال که بزرگ شده نیز همان سبک را به کار می برد. اگرچه آهنگ های او از برخی جهات اصلاح می گردند؛ اما سبک آنها قابل تشخیص است. سبک زندگی نیز اصل کلام اصلاح شدنی است، امّا تشخیص دادنی نیست» (کاویانی، 1392، 67-68).

سوفیا دوریس[7]: «قدرت خلاق یک فرد، بیشتر در نحوه انتخاب، ایجاد و سبک زندگی او نمایان می شود. سبک زندگی فرد پاسخ خاص او به این موارد است که: چه موقعیتی را تحمل کردنی یا تحمل نکردنی می داند؟ کجا می تواند این موقعیت را کنترل کند و کجا نمی تواند؟ اثرپذیری های قبل از چهار سالگی تعیین کننده سبک زندگی او است؛ چراکه این سبک، احساس رضایت به او می بخشد. کودکی که در خانه جز ناله، فریاد و ناخشنودی، چیزی ندیده است چنین می پندارد که چنین وضعی جزء جدانشدنی زندگی است. از این رو، اگر در وضعیتی متفاوت قرار گیرد، پاسخ رفتاری مناسبی را آماده نکرده است؛ به دیگر سخن، سبک زندگی او این گونه شده است نه غیر این» (همان، 68).

هنری استین[8]: وی معتقد است که افراد از بدو تولد تا هنگام مرگ با مسائل، فرصت ها و مشکلاتی روبه رو می گردند: پاسخ هایی که انسان بارها در موقعیت های پیش آمده در زندگی ارائه می دهد، سبک زندگی او را می سازند. این سبک زندگی انسان تأثیر بسیار قوی و ماندگار در انسان ایجاد می کند که نحوه نگرش و پاسخ انسان را به هر آنچه تعیین می کند از کودکی تا پیری پیش می آید. شکل گیری خودبه خود سبک زندگی فرد، پیش از پنج سالگی، گواهی بر نیروی خلاق کودک است. نیرویی که پس از تلاش و جست وجوی گسترده و تلاش های مبتنی بر آزمون و خطا، پیش بینی خود از آینده را در حدی محدود کند که امنیت، اهمیت و موفقیت را برای او به ارمغان خواهد آورد (کاویانی، 1392، 69).

دیدگاه جامعه شناسانه

گیدنز[9] انسان را به عنوان عامل در شکل گیری هویتش مؤثر می داند و معتقد است که انسان تحت فشار ساختار اجتماعی سبک زندگی را بیشتر تقلید می کند. به نظر او در دنیای متجدد کنونی، همه ما نه فقط از سبک های زندگی پیروی می کنیم، بلکه به تعبیر دیگر ناچار به این پیروی هستیم. در حقیقت ما انتخاب دیگری به جز گزینش نداریم. زیمل[10] متمایزساختن خود از دیگران – به واسطه ی مد- را محرک مصرف می داند. وی کارکرد دوگانه ای برای مد قائل است در یک وجه، اعلام تمایل فرد برای متمایزشدن از دیگران و بیان هویت فردی و خواست فردیت است، اما وجه دیگر آنکه جنبه طبقاتی دارد، سبب همبستگی گروهی و تقویت انسجام اجتماعی طبقاتی است (میلز[11]، 1996 به نقل از فاضلی، 1382).

بوردیو[12] درباره شکل گیری سبک های زندگی نظریه ای منسجم ارائه داده است. مطابق مدلی که او ارائه کرده است شرایط عینی زندگی و موقعیت فرد در ساختار اجتماعی به تولیدمنش خاص منجر می شود و منش دو دسته نظام است؛ نظامی برای طبقه بندی اعمال و نظامی برای ادراکات و شناخت ها (قریحه ها). نتیجه نهایی تعامل این دو نظام، سبک زندگی است. سبک زندگی همان اعمال و کارهایی است که به شیوه ای خاص طبقه بندی شده و حاصل ادراکات خاص هستند. همچنین سبک زندگی تجسم یافته ترجیحات افراد است که به شکل عمل درآمده و قابل مشاهده هستند. الگویی غیرتصادفی که ماهیت طبقاتی دارد. او با نشان دادن این که سبک های زندگی محصول منش ها و خود منش ها نیز تابعی از انواع تجربه ها و ازجمله تجربه آموزش رسمی هستند و با بیان این نکته که الگوهای مصرف اصلی ترین بروز سبک های زندگی اند، ارتباط میان آموزش رسمی در ساختار سرمایه داری و بازتولید آن را تحلیل کرد. عمده ترین میراث اندیشه بوردیو برای جامعه شناسی مصرف و تحلیل سبک های زندگی، تحلیل ترکیب انواع سرمایه برای تبیین الگوهای مصرف، بررسی فرضیه تمایز یافتن طبقات از طریق الگوهای مصرف و مبنای طبقاتی قرایح و مصرف فرهنگی است (میلز[13]، 1996 به نقل از فاضلی، 1382).

ویژگی های سبک زندگی

این پرسش مهم است که سبک زندگی ویژه فرد یا گروه است؟ به دلیل الزام ناشی از کلمه سبک که دلالت به وجه گروهی و فردی دارد، نمی توانیم میان یکی از این دو انتخاب کنیم. اما در مفهوم ارزش جامعه شناختی باید وجه گروهی آن را مدنظر گرفت. سبک زندگی به معنای مجموعه رفتاری که دارای سبک است که اصلی محوری بر آن حاکم باشد و بتوان این مجموعه را خصیصه گروه دانست.

آیا لازم است که سبک های زندگی در جامعه قابل تشخیص و متمایز کننده باشند؟ بوردیو سبک های زندگی طبقه متوسط را حائز چنین خصیصه ای می دانست. در سبک زندگی باید به دنبال تنوع و دگرگونی بود و اگرچه سبک زندگی بر مبنای ذائقه ها و ارزش های شخصی شکل می گیرد، اما می توان انتظار داشت که الگوهای قابل تشخیصی داشته باشند که با ویژگی های اجتماعی فرهنگی همخوان باشند. اگر این الگوها با جنبه های دیگری از زیست جهان افراد و گروه ها سازگار باشند، می توانند به درک این زیست جهان ها کمک کنند و آ نها را به مفاهیم اجتماعی بدل می کند. محققان می توانند برخی سبک های زندگی را از بقیه متمایز کرده و گروهی را شاخص کنند که چنین خصیصه ای دارند. اما این بدان معنا نیست که در سطح جامعه نیز گروهی که چنین سبکی دارد تشخیص پذیر و برای بقیه قابل شناسایی باشند. اغلب لازمه ی رسیدن به تشخیص آن است که گروهی به معنای اعضایی شکل بگیرد که اهداف مشترک و تعامل پایدار دارند.

از دشوارترین مباحث درباره سبک زندگی، مباحثه بر سر انسجام آن است. برخی از صاحب نظران معتقدند که سبک زندگی به حول مجموعه ای از نیروهای ناشی از سن، درآمد، جنسیت یا حتی جغرافیا انسجام می یابند، یا در اصل سبک های زندگی نامنسجم هستند. برای داشتن سبک زندگی مطلوب، دو نوع جهت گیری لازم است:

بایدها و نبایدهای مورد قبول در زندگی؛ شیوه های اجراء و به عینیت رساندن آن.

جهت گیری اول، به طور غالب ارزشی و اخلاقی است و جهت گیری دوم مبتنی بر ارزش های عملی است و این مسائل هر دو در سبک زندگی اسلامی دیده شده است (شریعتی، 8، 1392).

نگرش های کلی حاکم بر زندگی

نگرش های کلی، چنانکه آدلری ها نیز بر آن تأکید دارند، در تمام رفتارهای زندگی روزمره انسان حضور جدی دارند؛ اگرچه ممکن است در ابتدا ناپیدا باشند. اما همچون نخی در میان مهره ها موجب پیوند همه رفتارهای پراکنده نسبت به یکدیگر خواهند شد. ممکن است وقتی به ظاهر رفتار انسان ها نگاه می کنیم، تفاوت آشکاری را متوجه نشویم؛ چراکه نیازهای آنها مشترک است، همه می خورند، می آشامند، بازار می روند، کار می کنند، ازدواج می کنند، با دیگران تعامل دارند و گاهی خرسند و گاهی ناخرسند خواهند بود. به دیگر سخن ممکن است ما در شاخه های درخت سبک زندگی، مشترکات بسیاری میان مسلمان و غیرمسلمان بیابیم، اما در واقع اینها یکسان داوری نمی شوند؛ چراکه نگرش های زیربنایی افراد بسیار تعیین کننده اند. با این بیان، حتی نخ تسبیح هایی وجود دارد که این نگرش های کلی را تحت تأثیر خود دارند (کاویانی، 1392، 151).

اختلافی که انسان ها در جهان بینی دارند، اثر زیادی در روش زندگی آنها دارد کسی که نگاهش به عالم نگاه مادی است، بسیار متفاوت از کسی است که در پشت همه این امور مادی به مجردات و معنویات توجه دارد؛ اگرچه در ظاهر مشترکات بسیاری داشته باشند؛ اما اختلاف جهان بینی، نخست بر انتخاب روش ها در برآوردن نیاز های جسمی، مادی و روحی تأثیر به سزایی دارد، یعنی نگاه مادی به جهان باید هایی را به انسان تجویز می کند که متفاوت از بایدهایی است که در نگاه فرامادی وجود دارد. انسانی که تمام هستی را امور حسی می داند روش هایی را که برای برآوردن حاجات خود انتخاب می کند، یکسره متناسب با نگاهش به هستی است و هیچ محدودیتی برای او جز حدود مادی وجود ندارد. مثلاً برای پرداختن به شادی که از نیازهای اصولی روح انسان است به هر روشی متوسل می شود، مگر روش هایی که به مصلحت زندگی دنیوی و مادی او نباشد و همین طور کسی که جهان را در ماده خلاصه می کند تمام همت او در پرداخت به لذت ها خلاصه می شود و فراتر از آن چیزی برای او مطرح نیست و هدفی بالاتر از آن را تصور نمی کند. بنابراین بهره بردن بیشتر از منابع مادی و مصرف زیاد را در سبک زندگی خود سرلوحه قرار می دهد؛ چراکه خوشبختی را استفاده بیشتر از منابع عالم و لذت جویی می داند، مگر اینکه قوانین، آن هم با مصلحت سنجی مادی موجب محدودیت او شود. کسی که نگاه فرامادی به این عالم دارد منابع و نعمت های این جهان را امانت هایی می داند برآورده کند که خداوند متعال در اختیار او قرار داده است تا نیازهای خود را طبق حدودی که خدای متعال برای مصلحت دنیوی و اخروی ایشان وضع کرده و نیز استفاده از این نعمت ها و لذت جویی نمی تواند هدف انسانی باشد که نگاهش به جهان و منابع آن نگاه ابزاری است و این نعمت ها را برای رسیدن به اهداف بسیار متعالی مورد استفاده قرار می دهد. بنابراین اگر بسیاری از رفتارهای مشترک دو فردی که از حیث جهان بینی متفاوت هستند مورد سنجش قرار دهیم در ظاهر اگرچه شبیه هم هستند اما انگیزه و نیات آنها از این رفتار بسیار متفاوت خواهد بود.

از این رو، نگرش های انسان ها به هستی تمام زندگی ایشان را تحت تأثیر قرار می دهد هم در انتخاب روش ها و هم انگیزه ها بسیار متفاوت خواهد بود که مواردی، مانند شادی و نشاط، الگوی مصرف، مشارکت اجتماعی و انضباط اجتماعی و دیگر ابعاد سبک زندگی جدای از این قاعده نبوده و یکسره تحت تأثیر نگرش ها در سبک های زندگی مختلف، متفاوت خواهند بود. از این جهت پرداختن به موضوع جهان بینی اهمیت شگرفی در سبک زندگی دارد و پایه و اساس سبک زندگی در تمام ابعاد به ویژه حوزه شهروندی است. از این رو در این فصل نگرش هایی که اسلام در مورد هستی و انسان و. .. دارد را مورد مطالعه قرار می دهیم تا جایگاه مواردی، مانند نشاط، الگوی مصرف، مشارکت اجتماعی و انضباط اجتماعی مشخص شود.

هستی شناسی

مذاهب زیادی درباره نگرش ها به هستی ظهور یافته اند، اما همه ی آنها به دو عقیده ی کلی و دو مکتب کلیدی برگشت می کند؛ مکتب الهی و مکتبی که پیروان آن می پندارند، همه ی هستی در ماده منحصر است و هر موجودی باید مادی و محسوس باشد و – به عکس نقیض- هرچه که مادی و محسوس نباشد، موجود نیست. از نگاه ایشان هرگونه امور ماوراء ماده، مانند عقول و مجردات، وحی، نبوت و. .. خرافه و افسانه و افیون است. قرآن در وصف این گروه می فرماید: ایشان همان کفاری هستند که حقایق الهی را کتمان کرده و هنگامی که آیات الهی برای آنان خوانده می شود، می گویند: «وَإِذَا تُتْلَی عَلَیهِمْ ءَایاتُنَا قَالُواْ قَدْ سَمِعْنَا لَوْ نَشَاءُ لَقُلْنَا مِثْلَ هَـذَا إِنْ هَـذَا إِلَّا أَسَاطِیرُ ﭐلْأَوَّلِینَ»[1] (انفال: 31)، «یقُولُ ﭐلَّذِینَ کَفَرُواْ إِنْ هَذَا إِلَّا أَسَاطِیرُ ﭐلْأَوَّلِینَ» ( انعام: 25). این تفکر الحادی زمان صدر اسلام به ویژه بعد از نهضت تاریخی اروپا (عصر رنسانس) دوباره احیا شد و دامنه ی تبلیغات آن به افکار برخی از مسلمانان نیز سرایت کرد (جوادی آملی، 66، 1386).

هستی شناسی در اندیشه ی غربی: در سرزمین غرب اندیشمندان بزرگ و صاحب نظران سترگی برخاستند و در موضوع خداشناسی و هستی شناسی تحقیقات مؤثری انجام داده اند؛ از این جهت برخی از عوامل درون دینی و علل برون دینی موجب شد گروه کثیری از متفکران غربی عصر جدید، مطالبی را در موضوع هستی شناسی مطرح کنند که شاید بسیاری از آنها واقع بینانه نباشد. اتکای این دسته از دانشمندان به حس و تجربه و پشت پازدن آنها به معارف عقلی، فطری، قلبی و وحیانی و همه ی معارف غیرحسی و غیرتجربی باعث شد که آنان احیاگر اندیشه ی الحادی و مجدد شرک مشرکان در مقابل توحید انبیای ابراهیمی به شمار آیند. اعتراف معقول و منصفانه ی مورخان مغرب زمین حکایت از آن دارد که آنچه امروزه در غرب به واسطه ی بسیاری از صاحب نظران آنان تبیین و تبلیغ می شود و کم وبیش تفکر غالب بر اندیشه های مردم آن دیار است و پیروان زیادی را به سوی خود سوق داده، همان افکاری است که مخالفان انبیای ابراهیمی در مقابل پیامبران و رسولان الهی بر زبان خود جاری می کردند (جوادی آملی، 1385، 66).

انبیاء و رسولان الهی عقاید و افکار خویش را به روشنی بیان می کردند، به گونه ای که سخنان شان برای همه ی اقشار مردم قابل فهم بود. از ویژگی های بارز همه ی انبیای الهی پرهیز از ابهام گویی بود، چون مسیر و هدف آنان روشن بود و ضرورتی در مغلق گویی نمی دیدند. مبهم گویی برای غیرخواص نه تنها هدایت گر نیست، بلکه در بسیاری از موارد گمراه کننده است. تفکر الحادی بیشتر در لفافه اغلاق و ابهام بیان می شود تا مخاطب چیزی را نفهمد یا از فهم دقیق آن عاجز ماند. در آثار اغلب اندیشمندان غربی که به موضوع هستی شناسی پرداخته شده است این ویژگی وجود دارد، در این باره مسائل غیربرهانی و نامعقولی گفته شده که به برخی از آنها اشاره می شود.

عده ای از آنان دلایل اثبات وجود خدا را مطلقاً باطل دانسته و گروهی اصل وجود خدا را منکر شده و گفته اند: انسان در جهان تهی از خدا زندگی می کند. برخی وجود خدا را در حد تجربه ی دینی پذیرفته و اثبات عقلانی آن را رد کرده اند. این طیفِ عظیمِ فکری، در فرهنگ قرآن همان طائف شیطانی اند که در برخی از فلات مغرب زمین به راه افتاد و به واسطه ی بنگاه های بزرگ تبلیغاتی، تبلیغ و ترویج گردید که بر اثر آن انسان غربی در دریای مواج و متلاطم حیرت و سرگردانی غرق شده و به همه ی حقایق هستی، حتی به خالق خویش با دیده ی شک و تردید می نگرند و به گفته ی یکی از اندیشمندان مشهور غربی، بشر امروز در غرب بیش از پیش محکوم به زندگی در افسون و اساطیر علمی، اجتماعی و سیاسی جدید شده است. همین افسون گری موجب شد برخی بپندارند که انسان ها در فرهنگ و تمدن های مختلف، از مفهوم خدا فهمی ثابت ندارند و خدای ابراهیم، موسی، عی[2]سی، محمد (ص) متفاوت است (جوادی آملی، 1385، 69 ).

نگرش اسلامی به هستی: نگرش به هستی از نگرش های اساسی و بسیار اثرگذار در سبک زندگی افراد است. هر فرد – به شکل خودآگاه یا ناخودآگاه – مجموعه هستی را به گونه ای می بیند و بر آن اساس، اهداف، بزرگراه ها و مسیرهای دراز مدت زندگی خود را ترسیم می کند. هستی شناسی اسلامی نیز از این قاعده جدا نیست. هر اندازه هستی شناسی افراد، شهروندان، گروه ها و جوامع با آموزه های اسلامی انطباق بیشتری داشته باشد و در مقررات و قوانین حاکم بر آنها اشراب شده باشد، سبک زندگی آنها به اسلامی بودن نزدیک تر است (کاویانی، 1392، 151-152). صاحبان فکر و اندیشه در میان مسلمانان از زمان ظهور اسلام تا امروز بنا به توصیه و تأکید پیشوایان و رهبران خویش همواره در بحث هستی شناسی و معرفت به حقیقت عالم کنجکاو بوده اند و چون از سرچشمه ی وحی سیراب می شدند، هرگز به ماورای عالم ماده با دیدی تردید نگاه نمی کردند. آیات و روایات فراوانی استفاده و بهره مندی از تفکر و مشتقات این دو از یکسو و ارائه ی مطالب فراوانی در قالب اشکال منطقی و استدلال های عمیق عقلی بدون کاربرد کلمه ی تعقل و مانند آن از دیگر سوی، نشانه ی اهتمام اسلام به مبادی یقین و مبانی علم قطعی است.

شاید از امتیازات قرآن بر سایر کتاب های آسمانی همین نکته باشد، چنانکه استاد علامه طباطبائی می فرماید: «هیچ کتاب آسمانی مثل قرآن، علم و معرفت برهانی را در این باره مطرح نکرده است» (جوادی آملی، 1377، 76). قرآن کریم خداشناسی را از راه های مختلف به توده ی مردم تعلیم می دهد و بیشتر از همه افکارشان را به اندیشیدن در آفرینش وا می دارد و به آنان توجه می دهد. این جریان پهناور هستی که سراسر اجزای آن از استحکام و اتصال خاصی برخوردار است، حکایت از وجود آفریدگاری دارد که نمی توان آن را انکار کرد. قرآن کریم با صراحت می گوید: أَفِی ﭐللَّهِ شَکٌّ فَاطِرِ ﭐلسَّمَاوَاتِ وَﭐلْأَرْضِ (ابراهیم: 10) یا می فرماید: از تمام جهات جهان هستی، وجه الهی هویدا است: فَأَینَمَا تُوَلُّواْ فَثَمَّ وَجْهُ ﭐللَّهِ (بقره: 115).

در تعالیم اهل بیت (ع) نیز دقیقاً به همین مطلب تأکید شده است؛ امیر بیان علی (ع) می فرماید: «اوّل الدین معرفته» (نهج البلاغه، خطبه1). در راستای روش قرآن و شیوه ی اهل بیت(ع)، عالمان دین، به ویژه علمای شیعه از راه های مختلف کوشیدند تا مبدأ هستی را به آدمیان بشناسانند و چون در این راه از همه ی ابزارهای معرفتی، همانند حس و تجربه، برهان عقلی، شهود قلبی و اشراق باطنی، فطرت و وحی بهره گرفتند، موفقیت های بسیاری را به دست آوردند. متکلمان و حکمای بزرگ اسلامی چون شیخ مفید، سید مرتضی، خواجه نصیرالدین طوسی، بوعلی سینا، شیخ اشراق، شیخ بهایی، میرداماد، میرفندرسکی، امام خمینی، علامه طباطبایی و بسیاری از علمای بزرگ اسلامی در این باره به طور شفاف سخن گفته اند. این رمز مکتب الهی در مقابل مکتب الحادی است، چنانکه دیدگاه پیروان این مکتب و مسلک درباره ی نظام هستی منحصر به ماده و مادی نیست، بلکه ایشان معتقدند که هستی بر دو قسم است؛ مادی و مجرد. برخلاف اندیشوران مادی که هستی را در قلمرو ماده محدود می دانند.

برخی از خطوط کلی هستی از نگاه اسلام

ایمان به غیب:[3] غیب شامل اموری همچون: خدا، فرشتگان، جن، شیطان، روح، برزخ، قیامت، بهشت و دوزخ، امام زمان و. .. می شود. بخشی از هستی، همین طبیعت اطراف ما است که بخش پیدای هستی است؛ مثل: زمین، آسمان، ستارگان و. ..؛ قرآن درباره این طبیعت، سخنان متنوعی دارد که در ادامه به آنها اشاره ای خواهد شد. اما بخش عمده و بزرگ هستی، بخش غیب آن است که از نظر کمیت قابل مقایسه با بخش شهود آن نیست و از نظر اثرگذاری نیز سهم بسیار بزرگی دارد، اگرچه ما انسان های معمولی ممکن است به واسطه درگیرشدن زیاد با بخش مادی و شهود، با بخش دیگر انس نداشته باشیم و برای ما نامأنوس باشد، اما در وجود آن بخش تردیدی نیست و بسیاری از اشکالات سبک زندگی انسان ها ناشی از دقت نکردن و باورنداشتن به همین امور غیبی است. اگر کسی نتواند مسئله غیب را برای خود حل کند، نمی تواند به اسلام اعتقاد واقعی داشته و به آن عمل کند. اموری همانند خدا، قیامت، بهشت و جهنم، فرشتگان، جن، شیطان، روح، امام زمان و علوم مرتبط به تمام این موارد، ماورای زمان و مکان و هرآنچه غیرمادی است و خواص ماده را ندارد، همه وهمه از مصادیق غیب است. انسان در زندگی دنیای اش به اذن خدا می تواند به برخی از مصادیق آن پس از مرگ در عالم برزخ یا در عالم آخرت علم پیدا کند و برخی از مصادیق نیز هیچگاه روشن نخواهد شد، بلکه از اختصاصات پروردگار است. خداوند عالم غیب و شهود است (انعام: 73) و همه آن در اختیار او است (انعام: 59) و هیچکس دیگر از آن مطلع نمی شود مگر به اذن پروردگار، حتی پیامبران نیز ادعایی نداشتند (انعام: 50).

پیوستگی دنیا، برزخ و آخرت: در هستی شناسی اسلامی، دنیای قبل از تولد (رحم مادر) و بعد از تولد (تولد تا مرگ) و بعد از مرگ (عالم برزخ) و پس از آن (قیامت و حسابرسی و مراحل مختلف آن تا رسیدن به بهشت یا جهنم و. ..) همه یکپارچه و به هم پیوسته اند. دنیا ارزش اصیل ندارد، بلکه فقط مزرعه ای برای آخرت است و اصالت با زندگی آخرت است (انعام: 32) اما خداوند به واسطه اختیاری که به انسان داده است، خود او را مسئول کارهای خویش قرار داده است. (آل عمران: 145) وجود فرد است که با توجه به امکانات و ظرفیت های دریافت شده و سرمایه ی اول خود، مراحل بعدی را می سازد، همانند یک پروژه ی تجاری است که افراد وارد آن میدان می شوند و سرمایه ها و تلاش خود را به کار می گیرند و هرکس توجه، دقت و تلاش بیشتر داشته باشد، به سود بیشتری می رسد و هرکس غفلت، کم کاری و بدکاری کند، ممکن است سرمایه (عمر و توانایی های جسمی و روانی و مادی و معنوی و. ..) را از بین ببرد و هیچ سودی نمی برند، بلکه توانایی های خود را صرف آسیب رساندن به دیگران می کنند و دیگران را نیز از پیمودن راه صحیح باز می دارند (نحل: 88). آنچه مورد تأکید و یادآوری ما است، این است که همه مراحل هستی به هم پیوسته اند و مقاطع از هم بریده و جدا نیستند، به سخن دیگر، امکان ندارد کسی در آخرت، چیزی غیر از کِشته های خود درو کند. قرآن کریم به بنی اسرائیل می فرماید: اگر از کارهای خود راضی هستید و گمان می کنید سرای باز پسین به شما اختصاص دارد، پس اگر راست می گویید، آرزوی مرگ کنید؛ اما آنان به واسطه ی کارهایی که انجام داده اند هرگز آرزوی مرگ نمی کنند، بلکه آنان را از آزمندترین مردم به زندگی می یابند. .. (بقره: 96).

هستی یکپارچه است و آفریننده ی یگانه دارد: از بسیاری از مباحث گذشته هم معلوم می شود که خداوند، تنها مؤثر اولیه و بالذات در تمام هستی است. وجود تمام موجودات دیگر به مشیت و اراده ی او است. هیچ موجودی، وجود مستقل ندارد. همگی تنها از این حیث وجود دارند که مرتبط با خدایند. این ارتباط اختصاص به ایجاد اولیه ندارد، بلکه در هر لحظه ادامه وجود نیز این گونه است. خداست که معبودی جز او نیست، زنده و برپادارنده است، نه خوابی سبک او را فرا می گیرد نه خوابی گران، آنچه در آسمان ها و زمین است از آنِ او است، کیست آن کَس که جز به اذن او در پیشگاهش شفاعت کند؟ آنچه را در پیش روی آنان و آنچه پشت سرشان است می داند و کسی به چیزی از علم او – جز آنچه او بخواهد- احاطه نمی یابند، کرسی (حاکمیت) او آسمان ها و زمین را فرا گرفته و نگهداری آنها بر او دشوار نیست (بقره: 25) «او نور آسمان ها و زمین است. ..، نوری بر روی نور است، خدا هرکه را بخواهد با نور خویش هدایت می کند» (نور: 35).

دیدگاه اسلام درباره انسان

انسان جانشین خداوند بر روی زمین: قرآن کریم کراراً انسان را خلیفه و نماینده خدا در روی زمین معرفی کرده است. این تعبیر ضمن روشن ساختن مقام بشر، این حقیقت را نیز بیان می کند که مالک اصلی همه ثروت ها، استعدادها و تمام مواهبی که خدا به انسان داده، در حقیقت خود او است و انسان تنها نماینده و مأذون از طرف او است. بدیهی است که هر نماینده ای در تصرفات خود استقلال ندارد، بلکه باید تصرفاتش در حدود اجازه و اذن صاحب اصلی باشد. این آیه و آیات بعد دلالتی بر انحصار جانشینی خداوند در حضرت آدم7 ندارد. دلیل و ملاک انتخاب خداوند، علم یافتن او به اسماء الهی بود. البته فرشتگان هم علم به اسماء داشتند، اما نه همه اسماء؛ اما انسان کامل و منتخب الهی با تعلیم خداوند به همه ی اسماء الهی علم پیدا کرده بود. درواقع باید گفت غرض اصلی آفرینش ما تحقق خلافت الهی بر روی زمین بوده است و تا پایان خلقت، انسان خلیفه خدا بر زمین خواهد داشت. قرارگاه این خلیفه زمین است، اما لیاقت او تا «قابَ قَوسَینِ أَو أَدنَی» (نجم: 9) است. ازاین آیه چند نکته مهم به دست می آید. ازجمله اینکه: انتصاب خلیفه و جانشین و حاکم الهی، تنها به دست خدا است؛ اگرچه همه ی انسان ها، استعداد خلیفه خداشدن را دارند، اما همه ی آنها خلیفه نیستند؛ زیرا برخی از آنها با رفتار خود و نادیده گرفتن فطرت خود به اندازه ای سقوط می کنند که از حیوان هم پست تر می شوند. انسان، خلیفه ی خدا و امیر زمین است، نه اسیر هستی (مکارم شیرازی، 1375، ج 3).

مسئولیت پذیری انسان: خداوند در آیه 72 در سوره مبارک احزاب می فرماید: «إِنَّا عَرَضْنَا ﭐلْأَمَانَةَ عَلَی ﭐلسَّمَاوَاتِ وَ ﭐلْأَرْضِ وَ ﭐلْجِبَالِ فَأَبَینَ أَن یحْمِلْنَهَا وَﭐشْفَقْنَ مِنْهَا وَ حَمَلَهَا ﭐلْإِنسَانُ إِنَّهُ کَانَ ظَلُوماً جَهُولاَ»[4]در این آیه خداوند به پذیرفتن امانت الهی از طرف انسان اشاره می کند و بسیار روشن است که انسان در قبـال پذیرفتن این امـانت الهی مسئولیت دارد و مورد پرسش قرار خواهدگرفت. پس آیه 8 از سوره ی تکاثر به همین نکته اشاره دارد. خداوند در این آیه می فرماید: «ثُمَّ لَتُسْأَلُنَّ یوْمَئِذٍ عَنِ ﭐلنَّعِیمِ»[5]بنابراین هر انسانی در برابر هر نعمتی که خدا به او داده مسئول است و بازخواست خواهد شد. خدای تعالی انسان را آفریده، غایت و هدف نهایی از خلقتش را که همان سعادت او و منتهی درجه کمال او است، تقرب عبودی به درگاه خود قرار داده و این تقرب عبودی همان ولایت الهی نسبت به بنده اش است و خدای سبحان تمامی آنچه مایه سعادت او است و از آن در سلوکش به سوی غایتی که برای آتش خلق کرده، منتفع می شود و آن عبارت است از همه ی نعمت های ظاهری و باطنی که در اختیار او نهاده. پس استعمال این نعمت ها به طریق خدا پسندانه که انسان را به غایت مطلوبش برساند همان طریقی است که آدمی را به غایت و هدف از خلقتش که همان اطاعت است می رساند و استعمال آنها به طور دلخواه و بدون در نظر گرفتن این که این نعمت ها وسیله اند نه هدف، گمراهی و بریدن از هدف است، و این خود معصیت است (طباطبایی، 1374، 20).

انسان بنده است: خداوند بندگان خوب خود، همانند عیسی، سلیمان، ایوب، پیامبر اسلام و. .. را «عبدالله» می خواند. برخی تعبیرهای پر عنایت خداوند نسبت به بندگان خود اینچنین است: «ای بندگان من»؛ برای نمونه می فرماید: «ای نفس مطمئنه، به سوی پروردگارت بازگرد در حالی که تو از او راضی هستی و او از تو راضی است، در زمره بندگان من داخل شو و در بهشت من داخل شو». به شیطان می گوید: «تو به بندگان من مسلط و حاکمیتی نداری». به پیامبر (ص) می گوید: «به بندگان من خبر ده که آمرزنده و مهربان منم». خداوند بر این بندگی اصرار دارد و می خواهد که ما تنها و تنها بنده ی او باشیم و مولا و صاحب دیگر نداشته باشیم و کسی را در مالکیت او نسبت به خودمان شریک قرار ندهیم. اینکه خدواند همه ی گناهان انسان را قابل بخشش می داند به جز شرک، برآمده از همین معنا است. امام صادق (ع) به یکی از شاگردان خود (عنوان بصری) می فرمایند: «حقیقت عبودیت در سه چیز است: اول اینکه بنده در آنچه که خداوند به او عطا فرموده است برای خود مالکیتی قائل نباشد و آن را در جایی که خدواند فرموده، به مصرف برساند در این صورت انفاق کردن برایش آسان می شود. دوم اینکه بنده برای خود – مستقل از تدبیر الهی – تدبیر و چاره اندیشی نکند، در این صورت مصائب و گرفتاری های دنیا بر وی آسان گردد. سوم اینکه همه ی سرگرمی و اشتغالش چیزی باشد که خداوند متعال او را به انجام دادن آن فرمان داده یا از ارتکابش نهی فرموده است در این صورت، دیگر فرصتی برای ستیزه گری و فخرفروشی پیدا نمی کند» (کاویانی، 1392، 177).

نگرش اسلامی به زندگی

در بحث از دیگر نگرش های اسلامی، به بسیاری از مباحث نگرش به زندگی نیز اشاره هایی شده است که در اینجا به اختصار مطالبی را یادآور می شویم.

زندگی (به تبع کل هستی) هدفمند است: انسان به الزام مطلوبی نهایی را دنبال می کند و کارهایی را که انجام می دهد برای دست یابی به آن خواهد بود، اگرچه ممکن است چیزی که برای کسی هدف نهایی است، برای شخص دیگر نهایی نباشد، اما معلوم است شخص دوم نیز در آخر به دنبال رسیدن به یک هدف نهایی دیگر است. (مصباح یزدی، 1376، 154) در بیان هدف نهایی از دیدگاه قرآن به مفاهیمی همچون سعادت، فلاح و رستگاری می رسیم که دیگر تعلیل بردار نیستند، مفهوم سعادت و لذت بسیار به هم نزدیک اند، اما لذت در موارد لحظه ای و کوتاه مدت نیز به کار می رود در حالی که سعادت تنها در مورد لذت های پایدار یا کم وبیش پایدار کاربرد دارد؛ درباره کسی که غذایی می خورد و از آن لذت می برد، مفهوم سعادت به کار نمی برند، بلکه می گویند: «از خوردن غذا لذت برد». در سعادت، لذت نهفته است، اما لذت همیشه همراه با سعادت نیست. سعادتمند در این جهان کسی است که لذت های او از نظر کیفیت و یا کمیت نسبت به درد و رنج هایش برتری و فزونی دارد و در آن دو ویژگی لحاظ می شود.

برتری از جهت کیفیت و دوام از جهت کمی دوام دارد. قرآن در مقایسه میان لذت های دنیوی و اخروی به منظور دعوت به سوی لذت کامل تر می گوید: «لذت آخرت از لذت دنیا بهتر و پایدارتر است» (اعلی: 17) قرآن مردم را به دو دسته شقی و سعید تقسیم می کند و جایگاه واقعی هرکدام را نشان می دهد… (مصباح یزدی، 1384، ج1، 72) برخی می گویند: «هدف زندگی انسان، سعادت است، و سعادت یعنی اینکه هرچه بیشتر و بهتر زندگی کند و از مواهب این دنیا لذت ببرد»، گاه می گویند: «هدف لذت است. ..»، اما در قرآن هیچ یک از این تعبیرها نیامده است. قرآن می فرماید: انس و جن، فقط برای عبادت پروردگار آفریده شده اند (الذاریات: 56). در هر صورت در قرآن، یک کلمه یا مفهوم به عنوان هدف زندگی انسان نیامده است، اما البته تأکید می شود که انسان بیهوده آفریده نشده است (مؤمنون: 116) و شناخت نیز به عنوان مقدمه عبادت مطرح است (مطهری، 1379).

اصل در زندگی انسان، زندگی اجتماعی است: با یک نگاه سطحی و سریع به قرآن می شود فهمید که اسلام دین زندگی اجتماعی است؛ شاید بشود گفت که این موضوع نیاز به توضیح و استدلال دارد. قوانین زندگی (مربوط به خرید و فروش، ازدواج، خانواده، جنگ و صلح، رابطه ی اخلاقی افراد با یکدیگر، بسیاری از عبادات، توجه به امور سیاسی و اداره ی حکومت، احکام ارث، وصیت، دیات، قصاص و. ..، همگی) که در قرآن آمده است بیشتر اجتماعی است. البته مواردی همه مانند عبادات نیز صددرصد فردی اند. واژه هایی مثل «قوم» «ناس» «امّت» «قریه» «اُناس» و. .. هرکدام به خوبی، گویای این مطلب هست که اصل در زندگی انسان، زندگی اجتماعی است؛ به سخن دیگر، از دیدگاه اسلام انسان از انزوا و رهبانیت و زندگی فردی منع شده است، اما نباید چنین تلقی شود که انسان در تکالیف نیز اجتماعی است، بلکه برعکس است. به دیگر عبارت فرد فرد انسان ها تکلیف دارند و هرکسی نتیجه ی اعمال خود را می بیند (مریم: 59)؛ عمل نکردن دیگران به تکلیف، به هیچ وجه دلیل و توجیهی برای عمل نکردن ما نمی شود (نجم: 38-40). بسیاری از بزرگان دینی، انبیاء، ائمه و اولیای الهی در زمان و شرایطی به تکلیف دینی عمل می کردند که هیچکس با آنها همراهی و تأییدشان نمی کرد، بلکه همه با آنها مخالفت می کردند و می جنگیدند (مصباح یزدی، 1384، 182).

نتیجه گیری

دین به عنوان نوعی از هدایت الهی، دگرگونی و آثار عمیق و وسیعی را در اندیشه و روح انسان پدید می آورد. در پرتو این دگرگونی که نظام شناخت ها و باورها، ارزش ها، گرایش ها، رفتارها و کردارهای انسان را در بر می گیرد، استعداهای درونی و فطری بشر شکوفا و هدایت می شود و مسیری ویژه به تکامل می رسد. دین می تواند درباره به خدمت گرفتن شاخص های مناسب فرهنگ گذشته، اگر مغایرتی با آموزه های دینی نداشته باشد، توجه و آن را تأیید کند (جوادی آملی، 1387، 15). سبک زندگی اسلامی عنوانی است شناخته شده در علوم انسانی و در سطح بین الملل، اما از زاویه های متعدد به آن نگاه می شود و مورد مطالعه قرار می گیرد. سبک زندگی اسلامی، با تمام زندگی افراد و ابعاد آن مرتبط است. سبک زندگی اسلامی از جهتی با دیگر سبک های زندگی متفاوت است. در جامعه شناسی، مدیریت، علوم پزشکی و روانشناسی بالینی و غیره، نیز بحث از سبک زندگی مطرح است، اما در این قلمروها فقط به رفتاری خاص می پردازند و با شناخت ها و عواطف ارتباط مستقیم برقرار نمی کنند. اما سبک زندگی اسلامی، از آن جهت که اسلامی است، نمی تواند بی ارتباط با عواطف و شناخت ها باشد. بر این اساس، هر رفتاری که بخواهد مبنای اسلامی داشته باشد، باید حداقل هایی از شناخت و عواطف اسلامی را پشتوانه ی خود قرار دهد (کاویانی، 1392، 18).

اگر بخواهیم وجوه گوناگون سبک زندگی را در چارچوب آموزه های دین اسلام، مطالعه و وضعیت هنجاری و شایسته ی آن را از این آموزه ها استنتاج کنیم، باید به بررسی جنبه های متعدد و متنوع سبک زندگی در سه سطح کلی نگرش، گرایش و کنش بپردازیم. بخش نگرش ناظر بر مجموعه ای نظام مند از باورهای دینی است که هویت انسان براساس آن تعریف و ترسیم می شود. بخش گرایش حاکی از ارزش ها و هنجارهایی است که به سلیقه و توانایی ترجیح افراد و گروه های اجتماعی جهت می دهد. بخش کنش نیز مشتمل بر الگوها و شیوه های رفتارهای عینی برگرفته از آموزه های اسلامی است. بدین ترتیب، سرمایه ی فرهنگی برآمده از کنگره ی بین المللی فرهنگ و اندیشه ی دینی از جهان بینی و نظام معنایی دین اسلام، در کنار نمادهای آیینی و شعایر دینی، می تواند مجموعه ی پیروان اسلام را به شکل منسجم در شکل دهی ارزش ها و هنجارهای اجتماعی و سلایق و ترجیح های برآمده از آن یاری دهد. البته این موضوع می تواند به شکل گیری الگوهای ویژه ای برای زندگی بیانجامد و نوعی از سبک زندگی دینی را پدید آورد (صدیق سروستانی و هاشمی، 1381، 150).

در سبک زندگی از دیدگاه روانشناختی، جامعه شناختی و علوم پزشکی تنها به رفتار نگریسته می شود، اما در هیچیک به نیت افراد، شناخت ها و عواطف آنان توجهی نمی شود. سبک زندگی اسلامی، نمی تواند بی توجه به نیت ها باشد، مانند نماز، که اگر اعتقاد به خداوند و معاد را پشتوانه ی خود نداشته باشد، رفتار اسلامی محسوب نمی شود (کاویانی، 45، 1388).

فهرست منابع

قرآن کریم.

آزاد ارمکی، تقی و وحید شالچی (1384) دو جهان ایرانی: مسجد و کافی شاپ، فصلنامة انجمن مطالعات فرهنگی و ارتباطات، شماره 4، دوره اول.

اقلیما، مصطفی (1383) انضباط اجتماعی و نقش آن در پیشــگیری از آســیب های اجتماعی، تهران: انتشارات سمت.

اکبری، محمود (1387) غم و شادی در سیره معصومین (ع)، قم: انتشارات صفحه نگار.

برزگر، ابراهیم (1388) روان شناسی سیاسی، تهران: سمت.

تاج مزینانی، علی اکبر (1392) انضباط اجتماعی، تهران: مؤسسه نشر مهر.

جوادی آملی، عبدالله (1385) حق و تکلیف در اسلام، قم: نشر اسراء.

ـــــــــــــــــ (1377) تفسیر موضوعی قرآن کریم، قم: مرکز نشر اسراء.

خانی، هادی (1386) بررسی تأثیر پایگاه اجتماعی- اقتصادی و میزان دینداری بر سبک زندگی دانشجویان دانشگاهتربیت معلم، تهران: دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تربیت معلم، پایان نامه کارشناسی ارشد جامعه شناسی.

رضوی زاده، سیدنورالدین (1383) بررسی تأثیر ارتباطات بر تمایل به تغییر سبک زندگی روستایی، تهران: دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی، رساله دکتری ارتباطات.

ساروخانی، باقر (1370) درآمدی بر دائره المعارف علوم اجتماعی، تهران: انتشارات کیهان.

شایان مهر، علی رضا (1371) دائره المعارف تطبیقی علوم اجتماعی، تهران: انتشارات کیهان.

شریعتی، سید صدرالدین (1392) فرهنگ مشاوره و روان درمانی، شماره 13، سال چهارم، بهار.

شمسایی، مهدی (1392) شادی و نشاط، تهران: مؤسسه نشر شهر.

شهابی، محمد (1386) سبک های زندگی جهان وطنانه در میان جوانان ایرانی و دلالت های سیاسی آن، کتاب الگوهای سبک زندگی ایرانیان، مجموعه مقالات، تهران: نشر پژوهشکده تحقیقات استراتژیک.

صدیق سروستانی، رحمت الله؛ ضیا، هاشمی (1381) گروه های مرجع در جامعه شناسی و روانشناسی اجتماعی با تأکید بر نظریه های مرتن و فستینگر، نامه علوم اجتماعی، شماره بیست، 149 -167.

فاضلی، محمد (1382) مصرف و سبک زندگی، تهران: نشر صبح صادق.

کاویانی، محمد (1388) تربیت اسلامی، گذر از اهداف کلی به اهداف رفتاری، مجله پژوهش های میان رشته ای قرآن کریم، ش 3.

ــــــــــــ (1392) سبک زندگی اسلامی و ابزار سنجش آن، تهران: پژوهشکده حوزه و دانشگاه.

مصباح یزدی، محمدتقی (1376) پیش نیازهای مدیریت اسلامی، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).

ــــــــــــــــــــــ (1376) معارف قرآن «انسان شناسی»، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).

مطهری، مرتضی (1379) مجموعه آثار، تهران: صدرا.

ــــــــــــــ (1379) هدف زندگی، (بی جا)، حزب جمهوری اسلامی.

مهدوی کنی، محمدسعید (1390) دین و سبک زندگی، تهران: دانشگاه امام صادق(ع).

پی نوشت ها

[1] (و وقتی آیات ما بر ایشان تلاوت می شود گویند (بس است) شنیدیم (ما خودمان هم ) اگر بخواهیم مثل این را می گوییم، این نیست جز افسانه های باستانی).

[2] (این جز همان افسانه ها و حرف های قدیمی نیست).

[3] سوره بقره؛ آیه 3 (ﭐلَّذِینَ یؤْمِنُونَ بِـﭑلْغَیبِ وَیقِیمُونَ ﭐلصَّلوةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ ینفِقُونَ – آنها که به عالم غیب ایمان دارند و با نماز که بهترین مظهر عبودیت است خدا را عبادت و با زکات که بهترین خدمت بنوع است وظایف اجتماعی خود را انجام می دهند).

[4] ما آن امانت را بر آسمان ها و زمین و کوه ها عرضه کردیم، پس آنها از تحمل آن امتناع کردند و ترسیدند و انسان آن را حمل کرد، زیرا انسان ستم پیشه و جاهل بود.

[5] ترجمه آیه: سپس در آن روز (همه شما) از نعمت هایی که داشته اید بازپرسی خواهید شد.