یادداشتی از حجت الاسلام قرائتی؛ فعالیت در فضای مجازی از منظر قرآن

بسم الله الرحمن الرحیم

حضرت یعقوب به پسرانش گفت: «لَا تَدْخُلُوا مِن بَابٍ وَاحِدٍ وَادْخُلُوا مِنْ أَبْوَابٍ مُّتَفَرِّقَهٍ» (یوسف/۶۷) اگر به دنبال یوسف در شهر می‌روید، از یک در وارد نشوید و از درهای مختلف وارد شوید. تمام جوان‌های ما یوسف هستند و اگر بخواهیم اینها را داشته باشیم، نمی‌شود از یک راه وارد شد. باید از تمام امکانات استفاده کنیم.

امروزه فضای مجازی، شبکه‌ها، ماهواره‌ها، سایت‌ها، اینترنت و تلفن‌های همراه هر کدام یک راه جدید ارتباطی است، که مورد استفاده عموم مردم خصوصاً نسل نو می‌باشد.

خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: «وَمَا أَرْسَلْنَا مِن رَّسُولٍ إِلَّا بِلِسَانِ قَوْمِهِ» (ابراهیم/۴) ما هیچ پیامبری را، جز به زبان قومش، نفرستادیم و امروز فضای مجازی، زبان نسل جوان است و بسیاری از اطلاعات خود را از این فضا کسب می‌کند.

قرآن به مومنان می‌فرماید: «وَ أَعِدُّوا لَهُم مَّااسْتَطَعْتُم مِّن قُوَّهٍ» (انفال/۶۰) در مقابل دشمن هر چه می‌توانید ابزار و امکانات آماده کنید. در حال حاضر دشمن از ابزار فضای مجازی برای نفوذ و سیطره و سلطه فرهنگی استفاده می‌کند، ما هم باید از این فضا برای تبلیغ و ترویج فرهنگ و معارف قرآن و اهل بیت(علیهم‌السلام) استفاده کنیم.

شما فرض کنید یک دیوار در خیابان است که هر کس می‌تواند اعلامیه‌اش را بچسباند. اگر مذهبیون از این دیوار استفاده نکنند، قطعاً کسانی که قصد و نیتشان تخریب و ضربه زدن به مذهب و دین است، از این دیوار استفاده سوء می‌کنند.

ضرورت بهره گیری حداکثری از امکانات پیشرفته

اولیای خدا از هر فرصتی به بهترین نحو استفاده می‌کردند. ما چقدر تا به حال ‌توانسته‌ایم از فضای مجازی استفاده کنیم و نکردیم؟‌ برای عبادت، ماه رمضان یک فرصت است، برای معاد، استفاده از بهار یک فرصت است، برای نزول آیات، شأن نزول یک فرصت است، فضای مجازی نیز برای تبلیغ و ترویج معارف دین یک فرصت است.

در احادیث می‌خوانیم: «الفرصهُ سریعهُ الفَوتِ بَطئیهُ العَودِ!» (بحار/ج۷۸/ص۱۱۳) و: «بَادِرِ الْفُرْصَهَ قَبْلَ أَنْ تَکُونَ غُصَّهً» (نامه۳۱نهج‌البلاغه) فرصت زود می‌رود و دیر می‌آید و چه بسا اصلاً به دست نیاید. پس پیش از آنکه غصه بخورید از آن بهره بگیرید.

باید بدانیم با علم و تکنولوژی نمی‌شود مخالفت کرد. امام(ره) وقتی از پاریس به بهشت زهرا(س) آمدند. فرمودند: ما با سینما مخالف نیستیم، با فیلم بد مخالف هستیم. امروز فضای مجازی به عنوان یک ابزار در دسترس همه و بویژه جوانان است. ابزاری کم‌هزینه، سریع، فرامرزی، جذاب و دوطرفه که در واقع یک فرصت خوب است. عکس، فیلم، صوت، متن، و همه نوع محتوایی در آن امکان ارسال و استفاده دارد. شرایطی پیش آمده که ما نیز باید از آن استفاده کنیم.

یکی از اعمال عمره و حج، سعی بین کوه صفا و مروه در کنار مسجدالحرام است که حاجی باید هفت بار این مسیر را طی کند. پیش از اسلام، روی کوه صفا یک بت و روی کوه مروه بت دیگری قرار داشت. در زمان پیامبر، مسلمان‌ها گفتند: چون روی این دو کوه بت است، ما سعی را انجام نمی‌دهیم. آیه نازل شد که نگوئید چون بت است، ما نمی‌رویم. بلکه بروید و با حضور خودتان شعائر الهی را تقویت کنید: «إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَهَ مِن شَعَائِرِ اللَّـهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَیْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلَا جُنَاحَ عَلَیْهِ أَن یَطَّوَّفَ بِهِمَا» (بقره/۱۵۸)

در فضای مجازی، هم می‌شود کار حق انجام داد، هم کار باطل! اگر دانشمندان، اساتید دانشگاه، علماء، طلاب فاضل، فرهنگیان، دانشجویان و اهل فرهنگ، فضای مجازی را از حق پر کنند، قطعاً حضور باطل در این فضا کم‌رنگ‌تر خواهد شد.

خود من، به این امر معقتد هستم و در این زمینه قدم‌هایی برداشته‌ام. در حال حاضر دوستان و همکاران ما در تلاشند تا از امکانات فضای مجازی به نحو مطلوب در جهت تبلیغ و ترویج معارف قرآنی استفاده کنند. پایگاه اینترنتی وجود دارد که از طریق آن کتاب‌ها، فیش‌ها، نوارها، فیلم‌ها و هر چه در این چهل سال تبلیغ به دست آورده‌ایم،‌ به صورت رایگان در اختیار علاقمندان قرار می‌گیرد. اگر کسی از آن طرف دنیا بخواهد راجع به شب قدر، مطالبی بداند، می‌تواند با نگاهی به این سایت ببیند که قرائتی درباره‌ شب قدر چه گفته است؟‌ من سی‌وشش سال است در تلویزیون هستم و هر سال شب قدر، راجع به این شب صحبت کرده‌ام. پس سی و شش سخنرانی برای شب قدر دارم.

اهداف دشمنان در فضای مجازی

باید توجه داشت که در حال حاضر دشمنان و استکبار، با اهداف مختلفی از این فضا بهره‌برداری می‌کنند:

عده‌ای با مقاصد شیطانی به دنبال ارائه و ترویج باورها و رفتارهای انحرافی هستند. قرآن می‌فرماید: «وَإِنَّ الشَّیَاطِینَ لَیُوحُونَ إِلَی أَوْلِیَائِهِمْ» (انعام/۱۲۱) شیطان به ذهن افراد می‌اندازد که چنین کاری بکنند و وسوسه‌ها از شیطان است.

و عده‌ای به دنبال سلب آرامش و آسایش از مردم هستند و هدف اصلی‌شان ایجاد آشوب در جامعه است. اینان با پخش برخی فیلم‌ها و تصاویر واقعی و ساختگی در صدد از بین بردن فضای وحدت و همدلی و اعتماد و صداقت بین مردم و مسئولین هستند تا از آب گل‌آلودی که خود ایجاد می‌کنند، ماهی تفرقه و ضربه زدن به دین و نظام را بگیرند.

قرآن کریم می‌فرماید: «فَأَخْرَجَ لَهُمْ عِجْلًا جَسَدًا لَّهُ خُوَارٌ فَقَالُوا هَـذَا إِلَـهُکُمْ وَإِلَـهُ مُوسَی» (طه/۸۸) سامری برای آنان مجسّمه گوساله‌ای که صدایی همچون صدای گوساله (واقعی) داشت پدید آورد؛ پس (به یکدیگر) گفتند: «این خدای شما و خدای موسی است.» آری! افرادی همچون سامری با بهره‌گیری از ابزار هنر و زرق و برق و سر و صدا می‌خواهند کاری کنند که مردم غافل شده و از موسی دور شوند.

بایدها و نبایدها در فضای مجازی

بر این اساس باید برای ارائه‌ و تولید محتوا در این فضای پیچیده مسایلی را در نظر گرفت. باید بدانیم این فضا و استفاده‌کنندگان از آن چه حقوقی دارند و چه ملاحظاتی را باید مورد توجه قرار داد. براساس آیات قرآن:

اولین حق مردم (در فضای مجازی)آن است که مطالب و اخبار به شکل صحیح و مستند در اختیار آنان قرار گیرد، نه براساس حدس و گمان، توهین و تهمت، یا شایعه و برداشت شخصی. گاهی وقت‌ها می‌گویند: آقا در همه‌ سایت‌ها آمده است. ممکن است همه‌ سایت‌ها اشتباه کرده باشند.

قرآن می‌فرماید: «إِن جَاءَکُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَیَّنُوا» (حجرات/۶) اگر یک فاسق خبری آورد، تحقیق کنید. پخش اخبار بدون تحقیق در درست و غلط بودن آن، مسئولیت‌آفرین است. هدهد به حضرت سلیمان علیه السلام گفت: «أَحَطتُ بِمَا لَمْ تُحِطْ بِهِ وَجِئْتُکَ مِن سَبَإٍ بِنَبَإٍ یَقِینٍ» (نمل/۲۲) «من بر چیزی آگاهی یافتم که تو بر آن آگاهی نیافتی؛ من از سرزمین «سبا» یک خبر قطعی و یقینی برای تو آورده‌ام».

 مسأله‌ دوم اینکه هر محتوایی باید به اهلش گفته شود. چون همه‌ مردم ظرفیت هر محتوایی را ندارند. موسی علیه السلام پیامبر اولوالعزم بود، اما در ماجرای همراهی با خضر نشان داد که ظرفیت و تحمل دیدن و شنیدن همه چیز را ندارد. قرآن می‌گوید همه‌ مردم ظرفیت یکسان ندارند: «لَا تَسْأَلُوا عَنْ أَشْیَاءَ إِن تُبْدَ لَکُمْ تَسُؤْکُمْ» (مائده/۱۰۱)‌ بر این اساس خبر و مطلبی را نقل نکنیم که امنیت فکری و روانی جامعه به هم بخورد.

نکته دیگر اینکه مسایل و مطالب، به روز و به موقع باشد. تقریباً چهل سال پیش در کتابی، ماجرای جالبی را خواندم. شخصی برف‌های خانه‌اش را در منزل همسایه ریخته بود. همسایه شکایتش را به دادگاه برده و در تابستان حکم صادر شده بود که برف‌های ریخته شده را برگرداند. زمانی که همه‌ برف‌ها آب شده بود. نوشدارو بعد از مرگ سهراب!

قرآن در ماجرای فرار موسی از مصر می‌فرماید: «وَجَاءَ رَجُلٌ مِّنْ أَقْصَی الْمَدِینَهِ یَسْعَی» (قصص/۲۰) وقتی دربار فرعون تصمیم گرفت موسی را بگیرند و او را بکشند. شخصی با سرعت به شهر آمد و این خبر را به موسی داد. اگر او به موقع نمی‌آمد، کار موسی تمام شده بود.

 مسئله بعد اینکه باید فعالیت‌ها و حرکات دشمنان را رصد کنیم. ببینیم در دیگر سایت‌ها و فضاها چه می‌گذرد و چه گفته می‌شود؟ از دشمنان دین و کشور غافل نباشیم. البته این کار خواص است. کسانی که مسئول هستند، مثل نیروی انتظامی، وزارت اطلاعات، سازمان تبلیغات، حوزه‌ها، دانشگاه‌ها و…

در قرآن می‌خوانیم که وقتی مادر موسی، نوزادش را در صندوقی گذارد و آن را به نیل انداخت، آن را رها نکرد، بلکه به دخترش گفت: «وَ قَالَتْ لِأُخْتِهِ قُصِّیهِ فَبَصُرَتْ بِهِ عَن جُنُبٍ وَهُمْ لَا یَشْعُرُونَ» (قصص/۱۱) بدون آنکه کسی متوجه شود، این صندوق را دنبال کن. ما نیز باید همه چیز را رصد کنیم. خیلی وقت‌ها از مسایل مهم، زمانی خبردار می‌شویم که کار از کار گذشته است.

خبرها باید توسط افراد بصیر تحلیل و کارشناسی شود. در این باره قرآن می‌فرماید: «وَلَوْ رَدُّوهُ إِلَی الرَّسُولِ وَإِلَی(ص) أُولِی الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِینَ یَسْتَنبِطُونَهُ مِنْهُمْ» (نساء/۸۳) اگر اخبار جامعه به پیامبر و پیشوایان -که قدرت تشخیص کافی دارند- بازگردانده شود، مردم از ریشه‌های مسائل آگاه خواهند شد.

فضای مجازی باید سالم باشد و حب و بغض شخصی در آن نباشد. قرآن می‌فرماید: «شُهَدَاءَ لِلَّـهِ وَلَوْ عَلَی أَنفُسِکُمْ أَوِ الْوَالِدَیْنِ وَالْأَقْرَبِینَ» (نساء/۱۳۵) برای خدا شهادت دهید، اگرچه (این گواهی) به زیان خود شما، یا پدر و مادر و نزدیکان شما بوده باشد! این بدین معناست که در درج اخبار و مطالب قبل از رعایت مصالح شخصی، خدا را در نظر بگیریم.

باید مواظب بود به افراد بی‌گناه آسیبی نرسد و با آبروی اشخاص بازی نشود. شنیده‌ام که در سایت‌ها تصاویر و فیلم‌هایی از افراد معروف و غیرمعروف بدون در نظر گرفتن حریم خصوصی و شخصی افراد دست به دست می‌شود. قرآن می‌فرماید: «أَن تُصِیبُوا قَوْمًا بِجَهَالَهٍ» (حجرات/۶) مبادا به گروهی از روی نادانی آسیب برسانید!

 باید مراقب باشیم مطلبی که منتشر می‌کنیم، بازتاب منفی نداشته باشد و مورد سوء استفاده و بهره‌برداری غلط قرار نگیرد. قرآن می‌فرماید:‌ «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَقُولُوا رَاعِنَا وَقُولُوا انظُرْنَا وَاسْمَعُوا» (بقره/۱۰۴)‌ای افراد باایمان! (هنگامی که از پیغمبر تقاضای مهلت برای درک آیات قرآن می‌کنید،) نگوئید: «راعنا»؛ بلکه بگوئید: «انظرنا». (زیرا کلمه اول، هم به معنی «ما را مهلت بده!» است و هم به معنای «ما را تحمیق کن!»؛ و دستاویزی برای دشمنان است).

امام صادق علیه السلام فرمود: اگر یک چیزی از من شنیدید، با قرآن تطبیق کنید، اگر طبق قرآن بود، از ماست. اگر یک چیزی از ما نقل شد که ضد قرآن بود، قبول نکنید. حدیث را باید تحقیق کرد. احادیث دروغ بسیار است. وقتی آیه نازل شد که بعضی از مردم جانشان را در راه خدا فدا می‌کنند: «وَمِنَ النَّاسِ مَن یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّـهِ» (بقره/۲۰۷) معاویه گفت هر کس بگوید این حدیث در شان ابن ملجم است، من به او جایزه می‌دهم. از معاویه پول گرفتند و آیه‌ای که در شأن حضرت علی علیه السلام نازل شده است، گفتند: درباره‌ ابن ملجم است.

فضای مجازی مانع فضای حقیقی نشود. چنان سرگرم کار در این فضا نشویم که از خانه و خانواده و رفتن به نماز جماعت و جمعه غافل شویم. بدانیم ارتباطی که از طریق فضای مجازی با یکدیگر برقرار می‌کنیم، حکم دید و بازدید حضوری و ملاقات چهره به چهره و صله ارحام را ندارد.

و نکته آخر اینکه باید خط قرمزها را حفظ کنیم و قداست‌ها را نشکنیم. خداوند درباره پیامبرش می‌فرماید: «وَلَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنَا بَعْضَ الْأَقَاوِیلِ لَأَخَذْنَا مِنْهُ بِالْیَمِینِ ثُمَّ لَقَطَعْنَا مِنْهُ الْوَتِینَ فَمَا مِنکُم مِّنْ أَحَدٍ عَنْهُ حَاجِزِینَ» (حاقه/۴۴-۴۷) اگر او سخنی دروغ بر ما می‌بست، او را با قدرت می‌گرفتیم و رگ قلبش را قطع می‌کردیم و هیچ‌کس از شما نمی‌توانست از (مجازات) او مانع شود! آری! حفظ خط توحید و مقدسات الهی و دینی چنان اهمیتی دارد که پیامبر محبوب خداوند به خاطر آن تهدید به مجازات می‌شود.

در پایان هم خطاب من با کسانی است که تولیدکننده مسایل انحرافی هستند. کسانی که با قصد و نیت شوم خویش در صدد برهم زدن آرامش جامعه و مردم هستند. کسانی که اخباری را در فضای مجازی منتشر می‌کنند که در جامعه ولوله می‌اندازد.

قرآن درباره این افراد دستور برخورد شدید داده است و در آیات پایانی سوره احزاب می‌فرماید: «لَّئِن لَّمْ یَنتَهِ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذِینَ فِی قُلُوبِهِم مَّرَضٌ وَالْمُرْجِفُونَ فِی الْمَدِینَهِ لَنُغْرِیَنَّکَ بِهِمْ ثُمَّ لَا یُجَاوِرُونَکَ فِیهَا إِلَّا قَلِیلًا * مَّلْعُونِینَ أَیْنَمَا ثُقِفُوا أُخِذُوا وَقُتِّلُوا تَقْتِیلًا * سُنَّهَ اللَّـهِ فِی الَّذِینَ خَلَوْا مِن قَبْلُ (ص) وَلَن تَجِدَ لِسُنَّهِ اللَّـهِ تَبْدِیلًا» (احزاب/۶۰-۶۲) اگر منافقان و بیماردلان و آنها که اخبار دروغ و شایعات بی‌اساس در مدینه پخش می‌کنند دست از کار خود برندارند، تو را بر ضدّ آنان می‌شورانیم و جز مدّت کوتاهی نمی‌توانند در کنار تو در این شهر بمانند! آنها از همه جا طرد می‌شوند و هر کجا یافت شوند، دستگیر و به سخت‌ترین مجازات خواهند رسید! این سنّت خداوند در اقوام پیشین است و برای سنّت الهی هیچ‌گونه تغییری نخواهی یافت!

آری! مردم حق دارند در آرامش زندگی کنند. اگر کسی با انتشار یک شعری، طنزی، کاریکاتوری یا فیلمی در فضای مجازی، زلزله‌ای در جامعه انداخت، خداوند در ابتدا مجازات طرد و تبعید و در مراحل بالاتر بازداشت و حبس و در شرایطی حتی قتل را برای این افراد در نظر گرفته است و در پایان آیه می‌فرماید: در ادیان دیگر هم این‌گونه بوده است. یعنی این قانون فقط برای اسلام نیست. هر حکومتی، با فرد یا افرادی که امنیت جامعه را به خطر بیندازند، برخود سخت می‌کند.