اسلام و تربیت کودک (گلی از گل های بهشت)

بسم الله الرحمن الرحیم

اشاره

شانزدهم مهر برابر با یازدهم اکتبر هر سال، روز جهانی کودک نام گذاری شده است؛ روزی که باید دیده ها را خوب گشود و این انسان های کوچک را با دقت بیشتری نگریست. فرصتی مناسب تا افق بهتری را برای حل مسائل و مشکلات کودکان باز کنیم و با تحقیق در وظایف، حقوق و عوامل رشد و تعالی کودکان، آینده ای روشن برایشان رقم بزنیم. کودکان ایران اسلامی، آینده سازان این مملکت و امیدهای روشن فردای این آب و خاک هستند؛ کودکانی که در پرتو تعالیم روشنی بخش اسلام، رشد می یابند و سکّان کشتی فردای این مرز و بوم را به دست می گیرند.

انسان کوچک

کودک یک انسان است و هر انسانی به شخصیت خویش علاقه مند و نیازمند ارج گذاری است. احترام به کودک، یکی از عوامل مهم پرورش شخصیت او به شمار می رود. کودکی که مورد احترام و تجلیل قرار گیرد، بزرگوار، شریف و با شخصیت بار می آید و برای حفظ شخصیت خویش از کارهای زشت پرهیز می کند. کودکی که مورد احترام پدر و مادر قرار گیرد، از رفتار آنان تقلید می کند و به دیگران و پدر و مادر احترام می گذارد. کودک، انسانی کوچک و قابل احترام است و از توهین و تحقیر آزرده خاطر می شود. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:«مبادا فردی از مسلمانان را کوچک بشمارید و تحقیر کنید که کوچک آنان، نزد خدا بزرگ است».

ریحانه خوشبو

کودک، موهبتی الهی است که خود منشأ نعمت های بی شمار دیگر است. وجود کودک در خانه، فضای آن را از برکت و مهر و مودت لبریز می کند. فرزند پاره تن والدین و گلی از گل های بهشت است. حضرت علی علیه السلام می فرماید: «فرزند شما در هفت سال اول، برگ خوشبویی بر ساقه درخت وجودتان است». کودک یعنی نشاط، زندگی، عشق و امید. او گلی است که به امانت به دست پدر و مادر سپرده شده تا در راه تکامل و پرورش او بکوشند، به منزل مقصودش برسانند و زمینه های رشد و بالندگی او را فراهم آورند. پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله فرموده است: «فرزند شایسته، گلی است از گل های بهشت».

دوران کودکی

یکی از دگرگونی های نیک در تعلیم و تربیت، توجه به اهمیت دوران کودکی است که شخصیت انسان در آن پی ریزی می شود. بسیاری از نابسامانی های روانی و اخلاقی انسان، از تربیت نادرست در دوران کودکی سرچشمه می گیرد. دوران کودکی در برابر دوره های دیگر زندگی هم، نقش زیربنایی دارد. بسیاری از نگرش ها و ارزش ها و نیز عادت ها و ویژگی هایی که در دوران کودکی در وجود کودک شکل می گیرد، در تمام مراحل زندگی باقی می ماند و بر آینده شخص اثر می گذارد. حضرت علی علیه السلام خطاب به فرزندش می فرماید: «بی تردید دل کودک، چون زمینی کشت نشده و آماده پذیرش هر بذری است که در آن افکنده شود. پس به تربیت تو شتافتم، پیش از آنکه دلت سخت شود و خاطرت به چیزی اشتغال یابد».

کودک، بازی و نشاط

بازی، واژه شگفت انگیز و پر رمز و رازی است که جوهر زندگی و پنجره ای به دنیای کودک شمره می شود. بازی افزون بر اینکه برای کودکان بسیار سرورانگیز و نشاط بخش است، مایه رشد استعدادها و عواطف آنان نیز خواهد شد. همچنین بازی جهت دار و سالم می تواند تفکر کودک را هم رشد دهد. پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله می فرماید: «چه خوب است فرزند در خردسالی پرتحرک باشد، تا در بزرگسالی شخصیتی آرام و خویشتن دار بیابد». بازی، از عوامل مؤثری است که حس کنجکاوی و نوآوری کودک را برمی انگیزد و به رشد و گسترش توان ذهنی او کمک می کند. بازی، همچنین به حفظ سلامت جسمی و عصبی کودک کمک کرده و به پرورش اعضا و حواس او می انجامد. نیز بازی، فرصتی برای ابراز وجود و تخلیه هیجان ها و انرژی های اضافی دوران کودکی است.

حقوق کودک از نگاه امام سجاد علیه السلام

در رساله حقوق امام سجاد علیه السلام ، در باره حقوق کودک چنین آمده است: «حق کودک و فرزند صغیر بر تو این است که به او ترحم کنی، و از پذیرایی و نگهداری او از سرما و گرما و بیماری ها مضایقه ننمایی، و در آموزش نظامی و پیشاهنگی و آمادگی او برای مبارزه با دشمن کوتاهی نکنی، در تعلیم و تربیت اسلامی و دینی او بکوشی، و از خطاها و لغزش های او بگذری، و اشتباه ها و بدی هایش را بپوشانی، و در کار تعلیم و تربیت و آموزش و پرورش با او به رفق و مدارا عمل کنی». همچنین از آن حضرت علیه السلام است که: «حق فرزند بر تو آن است که بدانی وجود او از تو و نیک و بدش در این جهان منسوب به توست».

توجه و محبت به کودکان

محبت و دوست داشتن، خواست طبیعی کودک است؛ زیرا او محیط گرم و اطمینان بخشی می جوید که در پرتو آن، استعدادهایش را شکوفا گرداند. نوازش و توجه پدر و مادر به کودک، به او اعتماد به نفس و شجاعت می بخشد و توان روحی اش را در برابر مشکلات بالا می برد. اکسیر محبت، داروی بسیاری از دردها و بیماری های جسمی و روحی کودک است. امام صادق علیه السلام در این باره می فرماید: «خداوند انسان را به خاطر شدت محبت و دوستی به فرزندش مورد لطف خویش قرار می دهد». پدر و مادر تنها مسئول غذا، پوشاک و بهداشت کودکان نیستند، بلکه آنان باید با آب حیات بخش محبت و عطوفت، مزرعه دل های کودکان را آب یاری نمایند. پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله در این زمینه فرموده اند: «فرزندانتان را بسیار ببوسید؛ زیرا هر بوسه، در بهشت برای شما درجه ای خواهد بود».

همدلی و درک کودکان

لازم است در مورد حساسیت ها و عواطف کودکان بیندیشیم و ببینیم آنها به چه مسائلی حساس اند و از چه رفتاری آزرده خاطر می شوند. باید با محبت و در عین حال صراحت، احساس خود را با آنان در میان بگذاریم. درک احساس کودک، سبب می شود که او به قدر و ارزش خود پی برد و همین احساس، اندک اندک به رشد شخصیت او کمک می کند. پدر و مادر و کسانی که با کودک سر و کار دارند، باید به طور جدی و با روی گشاده، به سخنان، اظهار نظرها و احساسات او گوش دهند. درک و همدلی با کودک، موجب تخلیه احساسات، آرامش روانی و کاهش فشار روحی او می شود.

الگوپذیری کودکان

الگوپذیری از شیوه های اثرگذار تربیتی بوده و بر جان و دل فرزندان می نشیند. کودک در سال های نخست زندگی، به طور همزمان از پدر و مادر ، خویشان و هم بازی های خود الگوبرداری می کند. از این رو، لازم است پدر و مادر رفتار درست و سازنده ای را در برابر دیدگان کودک و نوجوان به نمایش گذاشته و الگوسازی مناسبی داشته باشند. پایدارترین و خوشایندترین یادگیری ها، یادگیری غیرمستقیم یا مشاهده ای است. کودکان در مورد رفتار الگوهای دلخواهشان، دل بستگی و کنجکاوی ژرفی دارند. ویل دورانت می گوید: «نخست خود را تربیت کنید، سپس به تربیت کودکان خود بپردازید».

ارتباط سالم باکودکان

یکی از نیازهای اساسی پدر و مادر در امر تربیت و پرورش اخلاقی کودکان، برقراری ارتباط سالم با آنهاست. ارتباط صحیح بین پدر و مادر و کودکان، نخستین و مهم ترین زمینه رشد و پرورش اخلاقی نونهالان است. راه مناسب آغاز دوستی با کودکان، کم کردن انتقاد از آنها و نیز به حداقل رساندن صحبت های منفی در مورد کارهای آنهاست. برای ایجاد ارتباط سالم با کودکان، فراهم آوردن زمان و فرصت های برنامه ریزی از مهم ترین شیوه ها به شمار می آید. وقت گذاری برای به وجود آوردن روابط صحیح و سالم، یکی از راهکارهای مهم تربیتی است.

تشویق کودکان

تشویق، از مسائل مهم تربیت اسلامی و از بهترین شیوه های تربیتی کودک است. فرزندان از تحسین و تشویق لذت می برند و این از تمایلات فطری آنان سرچشمه می گیرد. کودک در پرتو تشویق یاد می گیرد که مشکلات و سختی ها را بر خود هموار سازد و در نتیجه، اعتماد به نفس می یابد. تشویق، ایجاد انگیزه را برای انجام دادن کارهای شایسته به دنبال می آورد، استعدادهای درونی کودک را رشد می دهد و موجب تقویت روحی کودکان می شود.

کودک و مشکلات زندگی

زندگی به طور طبیعی با خود مشکلاتی به همراه دارد و رسیدن به موفقیت، همواره به تلاش، تحمل سختی ها و پذیرفتن پاره ای از محرومیت ها نیاز دارد. در طول تاریخ، کسانی همواره موفق بودند که تحمل محرومیت ها برای رسیدن به هدف، برای آن ها کار دشواری نبوده است. لازم است کودک نیز در مسیر زندگی، با پاره ای از مشکلات دست و پنجه نرم کند. امام کاظم علیه السلام در این باره فرموده اند: «نیکو و مطلوب است که کودک را در سنین پایین، به زحمت و رنج کار بیندازید تا در سنین بالاتر بردبار شوند و تحملشان افزون گردد». کودکانی که نازپرورده و رفاه زده بار می آیند، افرادی بی اراده، ناتوان، کم کار، راحت طلب و پرتوقع خواهند بود. خانواده هایی هم که در تأمین خواسته های فرزندان زیاده روی می کنند، ندانسته بذر ناکامی و ناتوانی را در ضمیر آنها می پاشند.

کودک و آشنایی با خد

از مسائل مهمی که کودکان پیوسته درباره آن می پرسند، مسئله خداست. یکی از مسئولیت های بزرگ پدر و مادر، آشنا کردن فرزند باخدا و آفریدگار جهان هستی است. والدین باید با الهام از مکتب اهل بیت علیهم السلام ، به زبان ساده و قابل فهم، فرزندان را با خدا و نعمت های بی پایان الهی آشنا سازند. امام سجاد علیه السلام در مورد وظیفه پدر فرموده اند:«تو در خصوص سرپرستی فرزند خود مسئولیت داری که او را خوب تربیت کنی و پروردگارش را به او بشناسانی». برشمردن نعمت های الهی و از نیکی و بخشش او با کودکان سخن گفتن، مناسب ترین روش برای آشنا ساختن دل های آنان با پروردگار خویش است.

پرورش حس دینی کودک

مهر و محبت، یکی از نیازهای اساسی انسان ها، به ویژه کودکان و نوجوانان است و فرزندان به طور طبیعی نیازمند نوازش و مهرورزی هستند. بررسی های روان شناسان نشان می دهد که مهرورزیدن به کودک، عامل مؤثری در رشد و سلامت روانی و شخصیت اوست و بی توجهی به این نیاز اساسی و طبیعی، بزرگ ترین دلیل ناهنجاری های روانی و دین گریزی آنان به شمار می آید. اگر پدر و مادر و اطرافیان، دین را با چاشنی شیرین مهر بیامیزند، نه تنها فرزندان این شیرینی را هیچ گاه فراموش نمی کنند، بلکه به آموزش های دینی و انجام وظایف الهی مشتاق تر خواهند شد. پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله در این باره می فرماید: «وای بر فرزندان آخر الزمان از روش ناپسند پدرانشان، از پدرانی که واجبات و تکالیف الهی را به فرزندان خود نمی آموزند و به امور ناچیز مادی برای آنان قناعت می ورزند؛ من از آنان بیزارم و آنان نیز از من بیزار خواهند بود».

وفای به عهد

وفای به عهد، وظیفه ای دینی و عقلی است که نسبت به دیگران به ویژه کودکان باید مورد توجه قرار گیرد. اگر ما به وعده های خود به کودکان مان عمل نکنیم، شخصیت فرزندان را تحقیر کرده و به آنان درس دروغگویی می آموزیم و با گفتار بی عمل خود، سخنانی را هم که در آینده خواهیم گفت، از پیش بی اعتبار می سازیم. پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله می فرماید: «کودکان را دوست بدارید و به آنان اظهار محبت کنید. پس اگر به آنان وعده ای دادید، به آن وفا کنید؛ زیرا آنان روزی خود را در دست شما می بینند». با دادن وعده های توخالی، دریچه ای به روی فرزندان خود باز می کنیم که نخستین ره آورد آن، پیدایش روحیه نفاق در کودکان است؛ زیرا کودکان بیشتر از رفتار پدر و مادر درس می گیرند تا سخنان آنان.

رعایت عدالت در بین کودکان

از وظایف اخلاقی پدران و مادران این است که بکوشند بین کودکان خویش بر اساس عدالت رفتار کنند. آنها هیچ گاه نباید پسر را بر دختر، یا به عکس، و یا فرزندی را بر فرزندان دیگر مقدم بدارند یا نزد بچه ها، یکی را بیش از همه مورد حمایت و محبت قرار دهند. اگر هدیه ای می آورند، برای همه بیاورند و اگر می بوسند، تمام بچه ها را ببوسند، و بین آن ها تفاوت بگذارند. مشخص است که خود پدر و مادر هم از میوه تلخ این تبعیض ها بی بهره نمی مانند و اعتماد و اطمینان بچه ها از آنان گرفته می شود. افزون بر این والدین با این عمل، آتش حسد، کینه و دشمنی را در بین کودکان شعله ور می سازند. پیامبراکرم صلی الله علیه و آله در این باره چنین می فرماید: «از خدا بترسید و بین فرزندانتان با عدالت رفتار کنید؛ همان گونه که دوست دارید به شما نیکی کنند».

کودک و جنگ

جنگ، بلایی خانمان سوز و برهم زننده آرامش و صلح است. در جنگ های دنیا، همه چیز از طبیعت گرفته تا انسان ها، در معرض تهدید و آسیب هستند و به طور طبیعی، کودکان، بیشترین صدمه را از جنگ می بینند. عفریت جنگ، تمامی رؤیاهای کودکانه را از آنان می رباید و به جای آن مرگ، وحشت، آوارگی و ترس از دست دادن پدر و مادر را می نشاند. براساس آمارهای رسمی سازمان ملل، بیش از یک و نیم میلیون کودک دردهه گذشته جان خود را از دست داده اند و میلیون ها کودک که بازماندگان این جنگ های خانمان سوز بوده اند، با زخم های عمیق جسمی و روحی به زندگی ادامه می دهند.

حقوق کودک

در آیین اسلام، فرزندان حقوقی بر پدر و مادر خود دارند که گوشه ای از آن چنین است:

نام نیکو بر فزند بگذارد.

خواندن و نوشتن به فرزند بیاموزد.

روزی پاک و حلال برای آنان فراهم کند.

به کودک قرآن خواندن آموزش دهد.

کودک را در انجام تکالیف دینی و شرعی یاری نماید.

خانواده و کودک

نخستین بذر رشد فردی و بنای شخصیت انسان، در بستر خانواده پاشیده می شود. کودک در خانواده، سخن گفتن را می آموزد، با ارزش های اخلاقی آشنا می شود و چگونگی برقراری رابطه اجتماعی با دیگران را فرا می گیرد. خانواده، زیربنایی برای باورها، ارزش ها و نگرش های فرهنگی جامعه به شمار می آید و هر خانواده، آنها را به شیوه ای ویژه به کودک نشان می دهد. بی تردید شخصیت پدر و مادر، نگرش ها، طبقه اجتماعی و اقتصادی، مذهب، ویژگی های اعتقادی و خانوادگی، و نیز تحصیلاتی آنها، بر فرزندان تأثیر فراوان بر جای خواهد گذاشت. خانواده، مهم ترین جایگاه پرورش و رشد و شکوفایی کودک است.

تعلیم و تربیت کودک

یکی از حقوق مسلم کودک که اولیا و مربیان در برابر آن مکلف و مسئول اند، برخوردار ساختن کودک از مزایای آموختن و کشاندن او به سوی ارزش های پاک در پرتو اهداف عالی انسانی است. امام حسن مجتبی علیه السلام درباره دانش آموزی کودکان می فرماید: «شما، کودکان جامعه امروزید و به زودی بزرگان جامعه فردا خواهید شد؛ پس دانش بیاموزید». همچنین امام صادق علیه السلام فرموده است: «حق فرزند بر پدر سه چیز است: مربی خوبی برایش انتخاب کند، نام خوبی برایش بگذارد ودر تربیت او تلاش فراوان نماید».

مجله  گلبرگ  مهر 1384، شماره 67

بازدیدها: 230