نقش امام حسن عسکری(ع) و امام مهدی(عج) در انسجام‌بخشی به جامعه شیعه

مقدمه

قرن سوم هجری از سخت‌ترین دوره‌های تاریخ تشیع به‌شمار می‌رود. حکومت عباسی با آگاهی از جایگاه امامت و بیم از گسترش اندیشه مهدویت، فشارهای امنیتی و محدودیت‌های شدیدی را بر امامان شیعه تحمیل کرد. در این میان، امام حسن عسکری(ع) در شرایطی به امامت رسیدند که کوچک‌ترین ارتباط با ایشان زیر نظر دستگاه خلافت قرار داشت. آن حضرت همراه پدرشان امام هادی(ع) ناچار شدند در پادگان نظامی شهر «عسکر» (واقع در سامرا) سکونت کنند. همین محدودیت‌ها سبب شد لقب «عسکری» به ایشان داده شود.

با وجود این فشارها، امام حسن عسکری(ع) با مدیریت هوشمندانه، شیعیان را سازمان‌دهی کردند و بستر لازم را برای آغاز دوران امامت حضرت مهدی(عج) و سپس غیبت ایشان فراهم ساختند. این تدابیر نقش تعیین‌کننده‌ای در انسجام‌بخشی به جامعه شیعه داشت و مانع از فروپاشی فکری و اعتقادی آنان در برابر فشارهای عباسی شد.

شرایط سیاسی ـ اجتماعی عصر امام عسکری(ع)

دوره امامت امام عسکری(ع) تنها شش سال به طول انجامید (۲۵۴ تا ۲۶۰ هجری)، اما در همین مدت کوتاه، شدت اختناق به‌گونه‌ای بود که ایشان همواره در کنترل مستقیم مأموران حکومت به‌سر می‌بردند. خلفای عباسی از یک سو نسبت به فعالیت‌های شیعه حساسیت فوق‌العاده داشتند و از سوی دیگر، با توجه به روایات اسلامی درباره ظهور مهدی موعود(عج)، می‌دانستند فرزند امام عسکری(ع) همان مهدی موعود خواهد بود. ازاین‌رو تلاش فراوانی کردند تا ولادت و حیات آن حضرت پنهان بماند یا در همان آغاز از میان برداشته شود.

در چنین فضایی، امام عسکری(ع) ناچار بودند از روش‌های غیرعلنی و شبکه‌های مخفی برای اداره جامعه شیعه استفاده کنند.

شبکه وکالت؛ شریان حیاتی شیعیان

یکی از ابتکارات مهم امامان متأخر، «نظام وکالت» بود. این شبکه که از زمان امام صادق(ع) آغاز شده بود، در عصر امام هادی(ع) و امام عسکری(ع) به اوج کارآمدی رسید. وکلا و نمایندگان امام در مناطق مختلف، وظیفه داشتند:

• پاسخگویی به مسائل فقهی و اعتقادی پیروان،

• جمع‌آوری وجوهات شرعی و رساندن آن به امام،

• سازمان‌دهی ارتباط میان شیعیان و امام،

• تقویت روحیه پایداری در برابر فشارها.

این شبکه باعث شد حتی با وجود حصر امام عسکری(ع) در سامرا، ارتباط شیعیان با مرکز امامت قطع نشود و انسجام جامعه حفظ گردد.

معرفی امام مهدی(عج)

از مهم‌ترین اقدامات امام حسن عسکری(ع) معرفی فرزند خویش به‌عنوان امام بعدی بود. ایشان در محافل خصوصی و نزد یاران خاص، حضرت مهدی(عج) را معرفی کردند تا شیعیان پس از شهادت امام دچار حیرت و تفرقه نشوند. روایت‌های متعددی در منابع تاریخی نقل شده که امام عسکری(ع) فرزند خود را به برخی خواص نشان داده و حتی آنان را مأمور کردند در زمان غیبت، این حقیقت را به دیگران منتقل کنند.

این معرفی آشکار نشان‌دهنده آن است که امام عسکری(ع) علاوه بر اداره امور جاری شیعه، به‌طور جدی به فکر آینده جامعه و آغاز دوران غیبت بودند.

آغاز امامت امام مهدی(عج) و دوران غیبت صغری

پس از شهادت امام حسن عسکری(ع) در سال ۲۶۰ هجری، امامت به فرزند ایشان حضرت مهدی(عج) رسید. اما با توجه به شرایط سیاسی و خطر جدی عباسیان، حضور آشکار برای امام ممکن نبود. ازاین‌رو دوران «غیبت صغری» آغاز شد که در آن، ارتباط شیعیان با امام از طریق «نواب خاص» برقرار می‌شد.

این نظام نیابت درواقع ادامه همان شبکه وکالت بود که امام عسکری(ع) پایه‌ریزی و تقویت کرده بودند. چهار نایب خاص ـ عثمان بن سعید، محمد بن عثمان، حسین بن روح و علی بن محمد سمری ـ مسئولیت هدایت جامعه را بر عهده گرفتند و شیعیان را از سردرگمی نجات دادند.

نقش مشترک امام عسکری(ع) و امام مهدی(عج) در انسجام شیعه

با توجه به شرایط تاریخی می‌توان گفت:

1. امام عسکری(ع) با تدبیر خود، جامعه را برای دوران غیبت آماده کردند.

2. امام مهدی(عج) با آغاز امامت و تشکیل نظام نیابت، انسجام شیعه را در غیبت صغری حفظ کردند.

3. این دو مرحله مکمل یکدیگر بودند و نتیجه آن، بقای تشیع در برابر فشار شدید خلافت عباسی بود.

نقش امام حسن عسکری(ع) و امام مهدی(عج) در انسجام‌بخشی به جامعه شیعه، نمونه‌ای بی‌بدیل از مدیریت دینی در شرایط اختناق سیاسی است. امام عسکری(ع) با ایجاد شبکه وکالت، تربیت شیعیان آگاه و معرفی امام بعدی، بنیان‌های استواری برای آینده نهاد. امام مهدی(عج) نیز با آغاز غیبت و نظام نیابت خاص، استمرار این انسجام را تضمین کردند.

بدون تردید، اگر این تدابیر حکیمانه نبود، جامعه شیعه در قرن سوم هجری به‌راحتی از هم می‌پاشید و مسیر ولایت در تاریخ اسلام دچار انقطاع می‌شد. ازاین‌رو، می‌توان گفت استمرار تشیع تا امروز، مرهون تلاش‌های هوشمندانه این دو امام بزرگوار در حساس‌ترین برهه تاریخ است.

eheyat

Views: 0