بررسی مفهوم ارتجاع از منظر قرآن و سنت| هشدار قرآن کریم نسبت به خطر ارتجاع

ارتجاع خطرناک است؛ من وظیفه دارم خطر را به مردم بگویم

امام خامنه ای: راجع به آسیب‌ شناسی انقلاب هم چون وقت دیگر کم است و به ظهر نزدیکیم، من یک جمله‌ی کوتاه عرض میکنم. یکی از مهم‌ترین آفتهای همه‌ی انقلابها ارتجاع است. ارتجاع یعنی چه؟ یعنی این حرکتی که انقلاب شروع کرده بود و ملّت داشتند در این مسیر با نیروی انقلابی و با سرعت حرکت میکردند، در یک جاهایی سست بشوند، بعد متوقّف بشوند، بعد برگردند؛ این ارتجاع است؛ ارتجاع یعنی برگشت. همه‌ی انقلابهای بزرگ تاریخ که ما آنها را می‌شناسیم -مثل انقلاب فرانسه، مثل انقلاب روسیه و انقلابهایی که در کشورهای آفریقا و آمریکای لاتین و جاهای دیگر اتّفاق افتاد- تقریباً بدون استثنا در سالهای اوّل عمر خودشان به این بلیّه دچار شدند؛ اینکه چهل سال بگذرد و شعارهای انقلاب دست نخورد، تکان نخورد، در هیچ‌کدام از این انقلابها وجود ندارد؛ ما توانستیم این شعارها را حفظ کنیم. امّا خطرناک است؛ من وظیفه دارم خطر را به مردم عزیزمان بگویم.

ما اگر به سمت اشرافیگری حرکت کردیم، این رفتن به سمت ارتجاع است؛ اگر به جای توجّه به طبقه‌ی ضعیف، دل‌سپرده‌ی طبقات مرفّه و زیاده‌خواه در کشور شدیم، این حرکت به سمت ارتجاع است؛ اگر به جای تکیه‌ی به مردم به خارجی‌ها تکیه کردیم، امیدمان را به بیگانه‌ها بستیم، این حرکت در سمت ارتجاع است؛ این نباید اتّفاق بیفتد. نخبگان جامعه باید حواسشان باشد، مدیران جامعه باید حواسشان باشد. مدیران کشور باید بشدّت مراقبت کنند، مردم هم نگاه کنند، با حسّاسیّت دنبال کنند رفتار ماها را، رفتار مدیران را؛ با حسّاسیّت. ارتجاع چیز خطرناکی است. ارتجاع وقتی اتّفاق می‌افتد، معنایش این است که همان آدمهای انقلابیِ سابق سرِ کارند امّا خط را عوض کرده‌اند، راه را عوض کرده‌اند؛ کأنّه انقلاب شده بود برای اینکه آنها بروند و ما بیاییم سرِ کار! برای این [کار] که انقلاب نشد؛ انقلاب یعنی دگرگونی، انقلاب یعنی تغییر مسیر، انقلاب یعنی یک هدفهای والائی را در نظر گرفتن و به سوی آنها حرکت کردن؛ اگر از این هدفها فراموش کردیم، دیگر انقلاب نیست.

خطر ارتجاع، مسئله و آفتی نیست که تنها دامن گیر انقلاب های مختلف جهان شود بلکه ادیان الهی پس از گسترش، توحید و یگانه پرستی، پس از کفر و شرک در جامعه هم می تواند دچار خطر ارتجاع گردد تا جایی که قرآن کریم نسبت به این مسئله موضع گیری نموده است و مسلمین را از خطر آن هشدار داده است.

وَ ما مُحَمَّدٌ إِلاَّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ أَ فَإِنْ ماتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی‏ أَعْقابِکُمْ وَ مَنْ یَنْقَلِبْ عَلی‏ عَقِبَیْهِ فَلَنْ یَضُرَّ اللَّهَ شَیْئاً وَ سَیَجْزِی اللَّهُ الشَّاکِرینَ

محمد (صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) جز یک پیامبر نیست که پیش از او نیز پیغمبرانی بودند و درگذشتند، آیا اگر او به مرگ یا شهادت درگذشت شما باز به دین جاهلیّت خود رجوع خواهید کرد؟ پس هر که مرتد شود به خدا ضرری نخواهد رسانید، و البته خدا جزای نیک اعمال به شکرگزاران عطا کند.(۱۴۴-آل عمران)

مرحوم علامه طباطبائی رحمه الله علیه ذیل آیه فوق در تفسیر المیزان، دلالت این آیه را بر موضوع ارتجاع تایید کرده و می فرماید:

انقلبتم على اعقابکم ) انقلاب بر عقبین (دو پاشنه ) بنا به گفته راغب به معناى این است که فلانى متمایل به برگشتن شد و برگشت و جمله : (انقلب على عقبیه ) نظیر جمله (رجع على حافرته ) و جمله : (ارتدا على آثارهما قصصا)، و کلمه : رجع همه به معناى برگشتن به محل اول یا حال اول است.

و چون در آیه مورد بحث انقلاب بر اعقاب را جزاى شرطى قرار داده که عب ارت است از مرگ و یا کشته شدن رسول خدا (صلى الله علیه و آله )، این معنا را مى فهماند که منظور از برگشت، برگشتن از دین است، نه برگشتن از کار جنگ، چون هیچ ارتباطى میان فرار از جنگ با مرگ و یا قتل رسول خدا (صلى اللّه علیه و آله ) نیست، و تنها رابطه و نسبتى که تصور دارد بین مرگ آن جناب و برگشتن از ایمان به کفر است، و دلیل بر اینکه مراد این است، جمله : (و طائفه قد اهمتهم انفسهم یظنون باللّه غیر الحق ظن الجاهلیه…) مى باشد که در آیات بعد قرار دارد و بیانگر حال همین اشخاص است که اگر رسول خدا (صلى اللّه علیه و آله ) از دنیا برود از دین خدا بر مى گردند، چون غیر از حفظ منافع دنیائى خود هیچ همى ندارند، اگر بدین خدا هم مى گروند براى تاءمین همین منافع است، در نتیجه مادام که از پستان دین مى دوشند دین دارند، و از آن دم مى زنند، همینکه منافعى بر ایشان نداشت، و بلکه به منافع دنیائى شان لطمه زد از آن بر مى گردند، و آنها که در جنگ احد با شنیدن قتل رسول خدا (صلى اللّه علیه و آله ) برگشتند، (از دین برگشتند نه از جنگ )، علاوه بر اینکه نظیر آن فرارى که در احد از این طایفه سر زد، در غیر احد از قبیل جنگ حنین و خیبر و غیر آن دو نیز سر زد، و خداى تعالى در آن دو جریان چنین خطابى به آنها نکرد، و از فرار و پشت کردنشان به جنگ، چنین تعبیرى نکرد و نفرمود: شما در خیبر و حنین (انقلبتم على اعقابکم ) بلکه تنها فرمود (و در روز حنین وقتى از کثرت جمعیت خود مغرور شدید، همین باعث شد که کارى از پیش نبرید، و زمین با همه فراخ و وسعتش بر شما تنگ شود و در آخر فرار کنید) پس حق این است که مراد از انقلاب على الاعقاب، برگشتن به کفر سابق است، نه فرار از جنگ.

حاصل آنکه خطر ارتجاع نه تنها انقلاب های جهان را تهدید می کند بلکه قرآن کریم در زمان حیات رسول خدا، امت مسلمان را نسبت به خطر ارتجاع بعد از وفات یا شهادت رسول گرامی اسلام هشدار داده است.

چند ساعتی از شهادت رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم نگذشته بود تا هشدار قرآن کریم در جامعه اسلامی بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم صورت عینی یافت و آفت ارتجاع به وقوع پیوست.

هنوز ساعتی از شهادت نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نگذشته بود و دفن پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم صورت نپذیرفته بود تا عده ای از خواص و منافقین در سقیفه بنی ساعده جمع شدند و یکی از مهم ترین دستورات الهی و سفارشات نبی مکرم اسلام صلی الله علیه و آله و سلم را کنار گذاشتند.

همان اصلی کنار زده شد که پس از نزول حکم از طرف خداوند و معرفی اش توسط نبی اکرمصلی الله علیه و آله و سلم، خداوند امت را به اکمال دین، اتمام نعمت و رضایت از اسلام بشارت داد و آن اصل اساسی دین چیزی جز ولایت بلافصل امیرالمومنین علی علیه اسلام نبود.

وقتی انقلاب جامع نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم تنها ساعتی پس از شهادت ایشان دچار ارتجاع می شود، به طریق اولی انقلاب خمینی کبیر رحمه الله علیه هم که الهام گرفته از همان انقلاب جامع نبوی بود، از آن خطر و آفت مستثنی نخواهد بود.

حال که دانستیم جامعه نبوی پس از ایشان دچار ارتجاع شده بود، رفتار و سیره اهل بیت عصمت و طهارت علیه السلام در مقابله و مواجهه با آن می تواند الگوی بسیار مناسبی برای مبارزه با ارتجاع در طول تاریخ بشریت تلقی گردد.

قیام و صبر امیرالمومنین علیه السلام؛ مظهر مبارزه با ارتجاع 

پس از این که جانشینی امیرالمومنین علیه السلام و ولایت و خلافت آن حضرت غصب گردید و اولین قدم برای تحقق انحراف و ارتجاع در انقلاب جامع نبوی صلی الله علیه و آله و سلم رقم خورد، امیرالمومنین علیه السلام علیه این ارتجاع قیام و مبارزه نمود.

بیعت نکردن با غاصبین حق ولایت، تبدیل شدن منزل امیرالمومنین علیه السلام به تجمع گاه مخالفینِ طواغیت زمان، محاجه و مناظره امیرالمومنین علیه السلام با خلفا و روشنگری،یادآوری و طلب استمداد از مهاجرین و انصار برای اعاده خط اصیل انقلاب جامع نبوی و حکم الهی،  تنها و تنها بخشی از مبارزه ی مجاهدانه امیرالمومنین علیه السلام در مقابله با ارتجاع انقلاب جامع نبوی بود.

اما نکته جالب تر ماجرا اینجاست که حتی زمانی که امیرالمومنین علیه السلام بنا به مصلحت اسلام احساس تکلیف کرد تا صبر نماید؛ حتی دوران صبر ایشان هم مظهر مبارزه با ارتجاع بود.

نقل بخشی از روایت تاریخی زیر می تواند به اثبات این مدعا کمک نماید:

امیرالمومنین علیه السلام در پاسخ به جسارت خلیفه دوم، دلیل صبرشان را در مقابله با غاصبان حق ولایت و خلافت ترس از ارتداد مردم بیان می دارند. علی علیه السلام می دانست که مردم تازه مسلمان شده بودند و اسلام تازه شکل گرفته بود و اختلاف و قیام در آن برهه زمانی شاید منجر به بازگشت مردم از ایمان به کفر و در نتیجه ارتداد آن ها می گشت لذا امیرالمومنین علیه السلام فلسفه سکوت و صبر خود را هم، مبارزه با ارتجاع بیان می دارد. به همین جهت است که می توان قیام و صبر علی علیه السلام، هردو را به عنوان مظهر مبارزه با ارتجاع و انحراف دانست.

فاطمه زهرا سلام الله علیها؛ شهیده راه مبارزه با ارتجاع

پس از غصب خلافت و غصب فدک، فاطمه زهرا سلام الله علیها پا به پای امیرالمومنین علیه السلام به مبارزه با انحراف و ارتجاع دین پدر بزرگوارشان می پردازند. چه آن زمان که به محاجه و مناظره با خلفا و غاصبان ولایت و خلافت امیرالمومنین علیه السلام می پردازند، چه آنجا که چهل شبانه روز به درب خانه مهاجرین و انصار می روند و واقعه غدیر را برای مردم یادآوری می نمایند، چه آن زمان که در مسجد پیامبر خطبه می خوانند و چه آن زمان که در راه همین مبارزه ها و مجاهده ها شهیده می شوند و جانشان را تقدیم می کنند؛ همه و همه مبارزه با ارتجاع و انحراف دین الهی و سیره نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم بود.

حضرت زهرا سلام الله علیها در فراز های مختلف خطبه فدکیه ضمن توجه دادن به گذشته مردم مدینه که روزگارانی در زندگی جاهلی خود غوطه ور بودنداز طرفی  و نقش دین الهی و سیره پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در رشد و تشخص امت از طرف دیگر، انحراف هایی را که عده ای در دین وارد کردند و ظلم هایی را که به  اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم وارد آوردند متذکر می شوند و گویی به روشنگری و مبارزه با ارتجاع انقلاب جامع نبوی صلی الله علیه و آله و سلم می پردازند. به عنوان نمونه به یک فراز از آن خطبه با عظمت بسنده می کنیم:

ثم عطفت على قبر النبیّ صلى اللَّه علیه و آله، و قالت:

سپس آن حضرت رو به سوى قبر پیامبر کرد و فرمود:

قَدْ کانَ بَعْدَکَ اَنْباءٌ وَهَنْبَثَهٌ – لَوْ کُنْتَ شاهِدَها لَمْ تَکْثِرِ الْخُطَبُ

بعد از تو خبرها و مسائلى پیش آمد، که اگر بودى آنچنان بزرگ جلوه نمى‌‏کرد.

اِنَّا فَقَدْ ناکَ فَقْدَ الْاَرْضِ وابِلَها – وَ اخْتَلَّ قَوْمُکَ فَاشْهَدْهُمْ وَ لا تَغِبُ

ما تو را از دست دادیم مانند سرزمینى که از باران محروم گردد، و قوم تو متفرّق شدند، بیا بنگر که چگونه از راه منحرف گردیدند.

قیام امام حسین علیه السلام؛ انقلاب جامع علیه ارتجاع 

اگر حرکت نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم را انقلاب جامع نبوی بدانیم باید قیام امام حسین علیه السلام را انقلاب جامع علیه انحراف و ارتجاع همان انقلاب جامع نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نام گذاری کنیم. چرا که اساسا اباعبدالله علیه السلام خود، فلسفه قیام با عظمت خود را اصلاح انحرافاتی که در دین جدشان وارد آوردند می دانند.

امام حسین علیه السلام هنگام خروج از مدینه درنامه ای که به برادرشان محمد حنفیه نوشتند فلسفه قیام خود را اینگونه توضیح دادند:

إِنّى لَمْ أَخْرُجْ أَشِرًا وَلا بَطَرًا وَلا مُفْسِدًا وَلا ظالِمًا وَإِنَّما خَرَجْتُ لِطَلَبِ الاِْصْلاحِ فى أُمَّهِ جَدّى، أُریدُ أَنْ آمُرَ بِالْمَعْرُوفِ وَأَنْهى عَنِ الْمُنْکَرِ وَأَسیرَ بِسیرَهِجَدّى وَأَبى عَلِىِّ بْنِ أَبیطالِب»;

«من از روى خود خواهى و خوشگذرانى و یا براى فساد و ستمگرى قیام نکردم، من فقط براى اصلاح در امّت جدّم از وطن خارج شدم، مىخواهم امر به معروف و نهى از منکر کنم و به سیره و روش جدّم و پدرم على بن ابیطالب عمل کنم».

در همین راستا شیخ محسن ابوالحب حویزی از شعرای قرن سیزدهم قمری نوشته ای زیبا از قول ابی عبدالله علیه السلام خلق کرده است:

و ان کان دین جدی محمد صلی الله علیه و آله و سلم، لم یستقم الا بقتلی؛ فیاسیوف خذینی 

اگر دین جدم محمد صلی الله علیه و آله و سلم راه اصلاحی جز شهادت من ندارد؛ پس ای شمشیر ها مرا دربر بگیرید

همه این ها تنها بخشی از سیره اهل بیت علیهم السلام در مبارزه با ارتجاعِ انقلاب جامع نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم بود. نتیجه آنکه؛ وقتی حرکت و  انقلاب جامع نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم را پس از ایشان دچار ارتجاع می نمایند به طریق اولی انقاب خمینی کبیر رحمه الله علیه که شاگرد مکتب با عظمت نبی اکرم صلی الله علیه و آله و سلم می باشد از دچار شدن به خطر ارتجاع مستثنی نخواهد بود. حرکت و انقلاب جامع نبوی بعد از وجود نازنین ایشان انقلابی هایی چون اهل بیت عصمت و طهارت علیه السلام داشت که مجاهدانه علیه ارتجاعِ آن انقلاب عظیم مبارزه می کردند و همواره خط اصیل حق و اسلام ناب را حفظ می نمودند؛  اما نکته مهم این جاست که انقلابی های مبارز علیه ارتجاع در انقلاب خمینی کبیر رحمه الله علیه چه کسانی هستند تا به پیروی از سیره اهل بیت علیه السلام به قیام علیه ارتجاع و انحراف بپردازند.

همه اقشار جامعه بخصوص رسانه ها، قشر نخبگان، طلاب و دانشجویان علی الخصوص جنبش های دانشجویی  باید صف اول این نوع انقلابی گری علیه ارتجاع و انحراف آن هم از روش های صحیح، معقول و مشروع باشند.