بررسی وضعیت مسلمانان ازبکستان

 کشور ازبکستان از جمله کشور های جدا شده از شوروی می باشد که در زمره کشور های آسیای مزکزی قرار گرفته است، این کشور از نظر دینی و فرهنگی برای جریان شناسی دینی در منطقه مذکور از اهمیت زیادی برخوردار است، چرا که اولا شهر های مهم تاریخی مانند سمرقند و بخارا در این کشور واقع شده اند، از طرف دیگر برخی جریان های دینی در این کشور شکل گرفته و کشور های اطراف را نیز متاثر از خود ساخته اند.

مقدمه:

جمهوری ازبکستان در بخش مرکزی آسیای میانه و بخش مرکزی از سرزمین‌های واقع در بین رودخانه‌های سیردریا و آمودریا و در مشخصات ^,۳۳‌‌ ْْ۴۵ ـ^,۱۱‌‌ ْْ۳۷ عرض شمالی و ^,۱۰ ْْ۷۳ ـ ^,۰۰ ْْ۵۶ طول شرقی و به طور کلی این کشور از شرق به غرب حدود ۱۴۲۵ و از شمال به جنوب حدود ۹۳۰ کلیومتر می‌باشد. مساحت کلی ازبکستان ۷/۴۴۷ هزار کیلومترمربع است[۱]  و از شمال‌شرقی به واسطه کوه‌های پسکام سلسله جبال چاتقال، سلسه جبال فرغانه و آلای، به قرقیزستان، از شمال به شمال غربی-از طریق فلات استورت، دریاچه آرال، صحرای قل قوم، سلسله جبال کارژافتار و بخش شمال‌شرقی سلسله جبال اوگا-به قزاقستان،‌ از جنوب‌شرقی-از طریق سلسله جبال کورامین، ترکستان، زرافشان، حصر و باباتاق-به تاجیسکتان، از جنوب‌غربی-از طریق آمودریا، کوه‌های کوه‌ تنگ‌تاو جنوب فلات استورت و صحرانی شنی ساحل راست آمودریا-به ترکمنستان و بالاخره از جنوب -از طریق آمودریا- به افغانستان منتهی می‌شود.[۲]

جمعیت این کشور حدود ۲۸ میلیون و ۲۶۸ هزار نفر با میانگین سنی ۲۳ سال است. [۳] مجموع مرزهای ازبکستان ۶۲۲۱ کیلومتر می‌باشد که ۲۲۰۳ کیلومتر با قزاقستان، ۱۰۹۹ کیلومتر با قرقیزستان، ۱۱۶۱ کیلومتر با تاجیکستان، ۱۶۲۱ کیلومتر با ترکمنستان و ۱۳۷ کیلومتر با افغانستان مرز مشترک دارد. این کشور از لحاظ مساحتی پنجاه و هشتمین کشور جهان به مساحت ۴۴۷ هزار و ۴۰۰ کیلومتر مربع می‌باشد.[۴]

 

ترکیب قومی و ملی

ازبک ها در حدود سده چهاردهم میلادی در جنوب سیبری به گرد یکدیگر جمع شدند و در آغاز، ائتلاف سستی از قبایل بیابانگرد ترکی- مغولی بودند که به اسلام گرویدند. در نیمه نخست سده پانزدهم میلادی ابوالخیرخان که از نوادگان چینگیزخان بود این قبیله را به سوی جنوب رهنمون شد، نخستین منزل ایشان منطقه استپی و نیمه بیابانی شمال آمو دریا بود. در این زمان بخش بزرگی از ازبک ها از ایشان جدا شده و به سمت شرق روانه شدند تا ملت قزاق را تشکیل دهند. در سال ۱۴۶۸ افراد یکی از دسته جات رقیب ابوالخیرخان را کشتند اما در سال ۱۵۰۰ ازبک ها زیر رهبری محمد شیبانی خان دوباره گردهم آمده و به سرزمین های کشتخیز و باروری که ازبکستان کنونی است تاختند، آنها وارث امیر تیمور را از سمرقند و هرات بیرون رانده و بر دولت- شهرهای خیوا، خوجند و بخارا که سپس پایتخت ازبکستان شد چیره شدند. ازبک ها با سکونت و منزل گزیدن در این مناطق بیابانگردی و گوسفند چرانی را با زندگی شهری و کشاورزی جایگزین نمودند. [۵]

دولت شوروی و تا حدود کمتری دولت استعماری روسیه پیش از شوروی، چندین ملیت کمتر شناخته شده و مهم را با ازبک ها در هم آمیختند تا ملت ازبک را به وجود آورند. دولت شوروی پس از آن با استفاده از بهانه ها و حیله هایی همچون زبان، هنر، جامه و نوع خوراک، دست به رسمی کردن فرهنگ ملی ازبک زد در حالی که می کوشید تا معانی و مفاهیم فرهنگی بسیار نزدیک به ایدئولوژی کمونیسم را به عنوان شاخصه های فکری ملیتی در ذهن ازبک ها رخنه داده و جا بیاندازد. اسلام از جایگاه کانونیک خود پایین کشیده شد و حجاب زنان ممنوع شد، همچنین تفاوت های خرد و کلان منطقه ای و قومی در راستای رسیدن به یک اتحاد عقیدتی بیشتر مورد قبول، به کمرنگی گرایید.

دولت از سال ۱۹۹۱ تعریف شوروی ها را از ماهیت ملیت ازبک حفظ کرده و دلیل آن هم روشن است، چراکه پیش از آن هیچ شاخصه ای که نشان دهنده وجود ملتی به نام ازبک باشد، وجود نداشته؛ با این حال از نظر نوشتاری هم تشکیل این فرهنگ را در دوره شوروی از کتاب های تاریخی خود زدوده است. در ازبکستان نمایندگان بیش از ۱۳۰ ملیت و قومیت زندگی می‌کنند که بزرگ‌ترین آنها ازبک‌ها می‌باشند که طبق آمار رسمی، حدود ۸۰ درصد کل جمعیت ازبکستان را تشکیل می‌دهند. همچنین تاجیک‌ها، قزاق‌ها، قره‌قالپاق‌ها، روس‌ها، ترکمن‌ها و … از جمله بزرگ‌ترین ملیت‌های ساکن در ازبکستان به شمار می‌روند. به غیر از ازبک‌ها، اقوامی مانند تاجیک، قزاق، قره‌قالپاق‌، ترکمن، قرقیز، اویغور، ایرانی‌های بومی و یهودیان بومی معروف به یهودیان بخاراییی که در ازبکستان زندگی می‌کنند، مللی بومی محسوب می‌شوند که از روزگاران قدیم در این سرزمین سکونت داشته‌اند. گروه دیگری از مردم ازبکستان کنونی را ملل غیربومی مانند روس‌ها، اوکراینی‌ها، تاتارها، کره‌ای‌ها، ارمنی‌ها، یهودیان اروپایی و … تشکیل می‌دهند که در ۱۵۰ تا ۱۰۰ سال اخیر پس از استیلای روسیه تزاری به ازبکستان مهاجرت کرده‌اند.[۶]

جدول ترکیب جمعیت اقوام

ردیف	استان	مرکز
۱	ازبک‌ها	۴/۷۴
۲	روس‌ها	۳/۸
۳	تاجیک‌ها	۷/۴
۴	قزاق	۱/۴
۵	تاتار	۴/۲
۶	سایر	۱/۹

با این توضیحات می‌توان اضافه کرد که ترکیب ملی جمعیت ازبکستان از نیمه قرن ۱۹ و آغاز قرن ۲۰ شکل گرفته است. در آن زمان پس از اشغال آسیای مرکزی توسط روسیه، این کشور اقدام به کوچ دادن اقلیت‌های اروپایی به این منطقه نمود. روسیه تزاری ضمن تبعید تعداد زیادی از مسلمانان به سیبری و نقاط دیگر روسیه، عده دیگری از روس‌ها را نیز از نواحی دیگر کوچ داده و در آسیای مرکزی مستقر نموده است. [۷]

هویت ملی:

به نقل از تاریخ ازبکستان، ازبک ها  شاید نام خود را از نام یک خان به یادگار برده باشند. این خان یکی از رهبران مغولان یا ترکان طلایی در سده چهاردهم میلادی به نام ازبک بود که حتی بر مردمی که نام او را بر قوم خود نهاده اند نیز حکمرانی نکرده بود. ازبک های کنونی تنها بازماندگان گوسفند چرانان و بیابانگردان مغولی- ترکی نیستند که نخستین بار این نام را برای خود برگزیدند، بلکه دیگر مردم با تبار ترک و پارسی که درون مرزهای کنونی ازبکستان زندگی می کنند نیز بدین نام خوانده می شوند. شوروی ها در تلاش برای تقسیم مردم ترک به زیر شاخه هایی که حکمرانی بر آنها ساده تر باشد، ترک ها، تاجیک ها، سارت ها، قیپچاق ها، خوجه ها و دیگران را نیز ازبک نام نهادند که این کار در سال ۱۹۲۴ به دو برابر شدن جمعیت این قوم تا چهار میلیون نفر انجامید.[۸]

دولت ازبکستان امروزه به جهت پیشگیری از فروپاشی های که در کشورهای چند قومی رخ داده، در حال نیرومندسازی هویت گروه قومی ازبک می باشد. برخی از مردم آنچنان با این هویت سازگاری یافته اند که نگرانی اندکی در جهت تهدید امنیت ملی از سوی آنان متصور است. بسیاری از تاجیک ها با وجود آنکه زبان تاجیکی را برای خود حفظ کرده اند خود را ازبک می پندارند، زیرا سبک زندگی بسیار مشابه و همانندی با هم دارند که پایبندی زیادی نسبت به برچسب های قومیتی برای آنان ایجاد نموده است. اما دیگران پایداری و مقاومت بیشتری در برابر ازبکی سازی از خود نشان داده اند.[۹]

دین و دینداری در ازبکستان

با استقلال کشور ازبکستان، در حیات دینی جامعه ازبکستان مرحله جدیدی آغاز شده است. در این مرحله، برای ازبکستان که یک کشور کثیر المله و کثیر الادیان به حساب می‌آید، حفاظت از استقلال کشور، تحکیم امنیت در جامعه و تأمین رشد منظم اجتماعی و سیاسی و اقتصادی از عوامل مهم و محرک احیای هویت ملی و رشد معنوی و فرهنگی عموم مردم محسوب می‌شود. در دوران شوروی سابق، کمیته مرکزی حذب کمونیست، به جمعیت‌های مذهبی در قلمرو کشور به چشم یک رقیب نگاه می‌کرد و برای از بین بردن معارف دینی به تنظیم برنامه‌های ویژه‌ای پرداخته بود. به همین خاطر، هزاران مسجد و مدرسه دینی که جزء‌ آثار گرانمایه تاریخی و معماری محسوب می‌شدند، تحت تصرف دولت شوروی قرار گرفت. دین به طور مصنوعی، به یکی از جبهه‌ها در برابر ایدئولوژی حاکم تبدیل گردید. ورود به معارف اسلامی و معارف ادیانی از قبیل یهودیت و مسیحیت ممنوع گردید. دولت جمهوری ازبکستان و پیش از همه اسلام‌ کریم‌اف، رئیس جمهور سابق ازبکستان، اصولاً این نکته را که بیان می‌دارد “دین با تقویت نمودن اعتقادات و صفای باطن، به انسان‌ها، روحیه‌ و توانایی بیشتری برای حل مشکلات زندگی و سختی‌ها و شکست‌های روزگار می‌بخشد و دین است که ارزش‌های معنوی بشر را از نسلی به نسل دیگر به امانت انتقال می‌دهد”.[۱۰] در قانون اساسی ازبکستان در فصل هفتم این قانون آمده که همه مردم از آزادی اعتقاد برخوردارند، هر شخصی حق دارد به یکی از ادیان بگرود و یا اصلاً‌ به هیچ کدام از آنها اعتقاد نداشته باشد. تحصیل اجباری عقاید دینی ممنوع است.[۱۱]

با این توصیف تا جمهوری ازبکستان صاحب قلب سرزمین‌های مسلمان‌نشین یعنی شهرهای بخارا و سمرقند و دره فرغانه، و کهن‌ترین تمدن شهرنشینی در منطقه نیز می‌باشد. شهرهای ازبکستان امروزی در طول تاریخ، پایتخت‌های امپراتوری‌های متعددی در آسیای میانه قرار گرفته‌اند و دره حاصلخیز فرغانه نیز همیشه موطن بزرگ‌ترین تجمعات انسانی منطقه و مرکز فرهنگی دینداران وشورشیان مسلمان هر دو بوده است. به طوری که می‌توان گفت چه از لحاظ فرهنگی و چه از لحاظ دینی، امروزه ازبکستان بزرگ‌ترین جمهوری آسیای میانه به شمار می‌رود.[۱۲]

مسلمانان ازبکستان

اعراب برای نخستین بار در سال ۶۵۱ میلادی در محدوده آسیای مرکزی شامل هرات، بلخ و مرو و … حضور پیدا کردند. در سال ۷۰۸ میلادی قتیبه بن مسلم از سوی حجاج به عنوان والی خراسان مأمور فتح نهایی ماوراءالنهر شد و در مدت زمانی حدود ۲۰ سال تا نزدیکی مرز چین و کاشغر و از شمال تا حدود تاشکند کنونی لشکر کشید. وی در سال ۷۰۹ میلادی به بخارا حمله کرد و سرانجام در سال ۷۱۲ میلادی آنجا را فتح کرد و به دنبال آن خوارزم در سال ۷۱۳ میلادی، سمرقند در سال ۷۱۴ میلادی و تاشکند و فرغان در سال ۷۱۶ میلادی فتح شدند.[۱۳]

با روی کار آمدن عباسیان به تدریج خاندان‌های ایرانی چون طاهریان و صفاریان در شرق ایران دولت‌های خود را تثبیت کردند و دامنه فتوحاتشان را تا ماوراءالنهر رساندند. با قدرت گرفتن سامانیان از قرن سوم هجری و استقرار حکومت در ماوراءالنهر، از سمرقند و بخارا تا فرغان شکوه تمدن اسلامی نمایان شد. این دوره با عظمت سیاسی و علمی حکومت اسلامی همراه بود. بدین ترتیب دین اسلام به مرور زمان در آسیای مرکزی نفوذ کرد و گسترده شد.[۱۴]

دین اسلام در جامعه ازبک، اکنون از شهرت و معروفیت فراوانی برخوردار است و یکی از ادیان بزرگ جهانی به شمار می‌آید. در قلمرو آسیای میانه، بیشتر مسلمانان که ازبک‌ها و تاجیک‌ها و قزاق‌ها و ترکمن‌ها و نیز قرقیزها و اویغورها می‌باشند، پیروان حنفی مذهب‌اند. پس از کسب استقلال ازبکستان، توجه مردم به دین به ویژه اسلام، به شکل مثبتی تغییر یافت. جوهر این تغییرات شاید آزادی دینی باشد که در ابتدا در این کشور نمود پیدا کرد. بنابراین بنا به دستور رئیس جمهور ازبکستان، برای استفاده بیشتر از ارزش‌های اسلامی و توسعه توانمندی‌های آن، در تاریخ هفتم مارس ۱۹۹۲، شئون دینیه هیأت وزیران جمهوری ازبکستان تأسیس گردید. همچنین در این سال، به تاریخ ۲۷ مارس از سوی رئیس جمهور دستور دیگری راجع به اعلام تعطیلی عیدفطر اعلام شد و نیز روز عید قربان نیز تعطیل رسمی گردید. سپس ارزش‌های فرهنگی دین اسلام و سنت‌های ارزشمند معنوی، اکنون هم نقش بزرگی در معرفی سیمای ازبکستان جدید دارد.[۱۵]

جدول تعداد سازمان‌های فعال دینی در ازبکستان

ردیف	مراکز فعال	تعداد
۱	دین اسلام	۱۹۵۵ مسجد ـ در مجله (ارگان مرکزی) ـ یازده مؤسسه آموزشی
۲	کلیسای ارتدوکس روسی	۳۶ مرکز ـ یک مجله (ارگان مرکزی) ـ یک مؤسسه آموزشی و سه عبادتگاه زنانه
۳	کلیسای کاتولیک روسی	۵ مرکز ـ یک مجله (ارگان مرکزی)
۴	جمعیت مسیحیان پیروان انجیل	۲۳ مرکز ـ یک مجله (ارگان مرکزی)
۵	پیروان انجیل عهد قدیم و جدید	۲۲ مرکز ـ یک مجله (ارگان مرکزی) ـ یک آموزشگاه دینی
۶	کلیسای کره‌ای	۶۰ مرکز
۷	جمعیت یهودیان	۷ مرکز
۸	کلیسای ادونیست‌های روز هفتم	۱۱ مرکز
۹	کلیسای انجیلی لونزانی	۴ مرکز
۱۰	کلیسای خلیفه‌گری جدید	۴ مرکز
۱۱	جمعیت بهائیان	۶ مرکز
۱۲	جمعیت معرفت کرشینا	۲ مرکز
۱۳	جمعیت شاهدان عیسوی	۲ مرکز
۱۴	معبد بت پرستان	۱ مرکز
۱۵	کلیسای خلیفه‌گری ارامنه	۱ مرکز
۱۶	کلیسای صدای خداوند	۱ مرکز
۱۷	جمعیت کتاب انجیل	۱ مرکز

بعد از استقرار حکومت کمونیستی در ازبکستان و با توجه به ایدئولوژی خاص این حکومت که از اساس با دین و مذهب مخالف و بر بی‌خدایی در نظام عالم و ماده معتقد بود،‌ هزاران مسجد و مدرسه مذهبی بسته و حتی برخی تبدیل به انبار و برخی نیز تخریب شد.

مناسبات بین دین و دولت در شوروی سابق براساس قانون هماهنگ می‌شد که در ۸ آوریل ۱۹۲۹ از طرف کمیته مرکزی اجرایی در مورد اتحادیه‌های دینی صادر شد و در سال ۱۹۷۶ و ۱۹۸۲ تغییرات و متمم‌هایی بر آن وارد شد. در این دوران در ازبکستان نیز به پیوری از سیاست کلی نظام شوروی برای مبارزه با دین از روش خاصی استفاده می‌گردید. بدین ترتیب که آثار تاریخی و نسخ خطی مربوط به آثار دینی معدوم و نابود می‌شد. اما در بعد از استقلال ازبکستان، با وجود پیروانی از مذاهب مختلف در این کشور، دولت را مجاب کرده تا سیاست خاصی را در خصوص مسایل و رویکردهای مذهبی اتخاذ کند. با این حال وصف دولت ازبکستان تاکنون در رابطه با مذهب و به ویژه مسلمانان سیاست دوگانه‌ای را اعمال کرده است. از طرفی به لحاظ فشارهای خارجی و مقدمه کسب مقبولیت جهانی در قانون اساسی جدید خود را لائیک معرفی نمود و با وجودی که بیش از ۸۵ درصد جمعیت ازبکستان را مسلمانان تشکیل می‌دهند، در قانون اساسی از اسلام و دیگر ادیان ذکری به میان نیاورده است. از طرف دیگر برای حفظ امنیت و آرامش اجتماعی از سوی مسلمانان علاقمند به بزرگداشت شعائر و آداب و رسوم مذهبی، اقداماتی در جهت بزرگداشت دانشمندان اسلامی و نیز برپایی شعاعر اسلامی به عمل می‌آید و نیز ترجمه قرآن مجید به زبان ازبکی، حفظ شعاعر اسلامی و ممنوعیت برخی از ارزش‌های غربی و … از جمله اقدمات مثبت دولت ازبکستان در این زمینه است.[۱۶]

 

تشکیلات دینی و مدارس دینی

امور دینی در دو  سازمان به طور موازی اداره می‌شود:

۱ـ اداره امور دینی مسلمانان ماورالنهار

۲ـ اداره شئون دینی

اداره امور دینی مسلمانان ماوراءالنهر در ۲۰ اکتبر ۱۹۴۲ به عنوان اداره دینی آسیای میانه و قزاقستن تأسیس شد. لیکن در سال ۱۹۹۲ بنا به تصمیم پنجمین کنگره مسلمانان آسیای میانه و قزاقستان نام مرکز مذکور به اداره امور دینی مسلمانان ماورالنهر تغییر یافت. اداره مذکور یک سازمان اجتماعی است که در وزارت دادگستری ثبت شده و در تمامی استان‌های کشور شعبه دارد و بدون واسطه با پیروان اسلام رابطه دارد و مرکز مسلمانان ماورالنهر تحت نظر یک مفتی اداره می‌شود. این مرکز اموری مثل تنظیم فتاوی، چاپ نشریات مذهیب و عزل و نصب ائمه جماعات در ازبکستان را بر عهده دارد. اما اداره شئون دینی اداره‌ای دولتی است که به فرمان رئیس جمهور ازبکستان در مارس ۱۹۹۲ تأسیس شد و برای نخستین بار در تاریخ ازبکستان رئیس چنین اداره‌ای به عنوان وزیر کابینه شرکت می‌کند. براساس مقررات هماهنگی تمام امور دینی و اجرای سیاست‌های دولت در امور دینی از وظایف این اداره است.[۱۷]

اما در مورد تعلیمات و مدارس دینی ازبکستان باید بیان داشت که تعلیمات دینی در ازبکستان، ریشه‌های دیرینه چندصد ساله دارد. در اوایل قرون وسطی در این سرزمین، شبکه پرشاخه مدارس علمی وجود داشت که در آن علوم دینی و هم علوم طبیعی و دنیوی تدریس می‌گردید و می‌توان گفت که تا زمان تأسیس مکاتب روسی، مدارس دینی، جایگزین سیستم تعلیمات متوسطه و عالی در این کشور بوده‌اند.

شیعیان ازبکستان:

تعداد شیعیان این کشور به درستی معلوم نیست، ولی آمار آنها را تا یک میلیون و پانصد هزار نفر ذکر می‌کنند، بیشتر شیعیان این کشور در بخارا و سمرقند زندگی می‌کنند و اکثراً به زبان فارسی- تاجیکی صحبت می‌کنند، گروه دیگری نیز شیعیان آذری هستند که در زمان استالین از آذربایجان شوروی به این منطقه تبعید شده و بیشتر آنها در راه‌آهن بکار گماشته شده‌اند.[۱۸]

مفهوم شیعه و سنی در کشورهای آسیای مرکزی از جمله ازبکستان با دیگرکشورهای مسلمان تفاوت فاحشی دارد به این معنی که اصولاً مفاهیم مذهبی ودینی کم رنگ تر ومذاهب به یکدیگر نزدیک‌ترند .

بسیاری از اهل سنت در این کشور به اهل بیت علیه السلام علاقمند و عاشق امام علی علیه السلام و امام حسین علیه السلام هستند و حضرت زهرا سلامالله علیها را بی بی فاطمه خطاب می‌کنند، از قرن سوم هجری در منطقه ترکستان که شامل ازبکستان نیز می‌شود برای امام حسین علیه السلام سوگواری می‌کنند.

 معمولاً ازبک‌های اهل سنت بادیدن سوگواری ها و نوحه سرایی و محافل حزن متأثر شده و با عزاداران همراهی می‌کنند، در سمرقند و بخارا حسینه هایی نیز ساخته شده و در آن به سوگواری می‌پردازند[۱۹]

بیشتر شیعیان در بخــــارا و سمرقند زندگی می کنند[۲۰]  و اکثراً به زبان فارسی–  تاجیکی صحبت می کنند. گروه دیگری نیز شیعیان آذری هستند که در زمان استالین از آذربایجان شوروی به این منطقه تبعید شده و بیشتر آنها در راه آهن به کار گماشته شده اند. امروز هم بسیاری از فرزندان آنها در کنار راه آهن تاشکند و در محله تزی کوفکا و نیز در روستای چرنی کوفکا سکونت دارند.

سخن آخر:

سیستم تعلیمات دینی در ازبکستان، تا حدود قابل ملاحظه‌ای با توجه به مطالب گفته شده، اصلاح گردید و در حال حاضر، شامل مدرسه عالی اسلامی به نام امام البخاری، ده مدرسه تحت نظارت اداره امور دینی ازبکستان، یک باب مکتب علوم دینی، ویژه کلیسای پراواسلاو روس و یک باب مکتب دینی برای فرقه‌های پروتستان می‌باشد. پذیرش دانشجو برای تحصیل در مؤسسات آموزش دینی، فقط از فارغ‌التحصیلان مکاتب متوسطه صورت می‌گیرد. در همه مؤسسات نامبرده، در کنار موضوع‌های دینی، برنامه‌ها و موضوعات غیردینی تدریس می‌شود. تناسب میان مضامین دینی و دنیوی، نسبت شصت به چهل را شامل می‌شود. اکنون در تمامی مراکز دینی ازبکستان، متخصصین و اساتید دارای تحصیلات عالی دینی و آگاه در امور تربیت جوانان، مشغول تدریس هستند و اداره امور دینی ازبکستان، امروزه سعی می‌کند تا شهرت این کشور را به عنوان یکی از مراکز علوم اسلامی که پیوسته به ترغیب اسلام تأکید داشته است، احیاء نماید.[۲۱]

*  دکتر مرتضی اشرافی ؛ کارشناس مسایل روسیه، آسیای مرکزی و قفقاز

بازدیدها: 0