بررسی وضعیت مسلمانان ترکمنستان؛گذری بر دین و دین داری در ترکمنستان

کشور ترکمنستان یکی از کشور های آسیای مرکزی می باشد که بعد از استقلال از شوروی همانند سایر جمهوری های این کشور در صدد بازگشت به هویت خود و به دست آوردن هویتی مستقل از دوران شوری است، ترکمنستان تعداد قابل توجهی ازمسلمانان را در خود جای داده، مسلمانان بومی و مهاجر عمده گروه های اسلامی در این کشور را تشکیل می دهند، بنابراین در راستای آشنایی با وضعیت دین و آئین مذهبی در آن دیار ، خصوصا وضعیت مسلمانان ترکمنستان؛ مطلب ذیل ارائه شده است:

ترکمنستان با پسوند فارسی- اِستان به معنی سرزمین ترکمن ها است، این کشور از سده دهم میلادی خانه و کاشانه گروهی از مردم ترکی بوده است که از آن زمان به این سو ترکمن نامیده می شوند. ترکمن ها نوادگان و بازماندگان اُغوزها به شکل کنفدراسیونی از قبیله هایی که از امپراتوری گؤُک تؤرک (سده های پنجم تا هشتم میلادی) در نزدیکی مغولستان به بیرون از آن امپراتوری کوچ کردند، به شمار می روند. پنداشت کلی بر این است که عبارت ترکمن در مورد اغوزهایی که به اسلام گرویده بودند بکار برده شد تا از دیگر اغوزها بازشناخته شوند، اگرچه این پنداشت چندان قطعی نیست چراکه مسائل سیاسی نیز باید در نحوه نامیدن ترکمن ها دخیل بوده باشد. به هر دلیلی که که این نامگذاری انجام شده باشد امروزه نام ترکمن جایگزین عنوان اغوز شده است. [۱]

اکثریت ترکمن ها در کشور ترکمنستان زندگی می کنند، که پیشتر به نام جمهوری سوسیالیستی شوروی، ترکمن اتحاد شوروی خوانده می شد. جمعیت درخور ملاحظه ای از ترکمن ها در کشورهایی همچون ایران، افغانستان، عراق و ترکیه زندگی می کنند. همچنین گروهی از ترکمن ها در آذربایجان زندگی می کنند که تروخمن خوانده می شوند.

ترکمنستان بر کرانه های دریای مازندران یا کاسپین، در شمال ایران و افغانستان واقع شده است. این کشور در شمال باختری مرز کوتاهی با قزاقستان داشته و در خاور با ازبکستان هم مرز است. [۲]

۹۰ درصد خاک ترکمنستان از دو صحرای قزل قوم و قره قوم تشکیل یافته است که پهنه گسترده ای از این صحرا بی سکنه است. آبراه قره قوم بخش گسترده ای از کشور را آبیاری می کند.

تابستان های ترکمنستان داغ و زمستان هایش سرد و یخبندان است، اما بارش برف بسیار اندک رخ می دهد. ترکمن ها شیوه زندگیشان را با محیط صحرا هماهنگ نموده اند. آنها در تابستان ها برای خنک نگه داشتن بدن خود چای سبز داغ می نوشند و هنگام ستیز و نبرد از صحرا به عنوان امتیازی برای خود بهره گرفته اند. در دهه ۱۹۲۰ هنگامی که باسمه چی ها یا اعضای جنبش ملی آزادسازی ترکمنستان از نیروهای نظامی روسیه گریختند، به صحرا پناه بردند. [۳]

زبان ترکمنی عضوی از شاخه اغوزی خانواده زبان های ترکی است. این زبان نزدیکترین زبان به زبانی است که در ترکیه و آذربایجان صحبت می شود، در عین حال از فهم پذیری دوجانبه بالایی نسبت به دیگر گویش های ترکی برخوردار است. واژه های فراوانی از زبانهای پارسی، عربی و روسی بویژه برای عبارتهای فنی و دانشی در این زبان وجود دارند.

نویسندگان ترکمن همانند دیگر ترکها تا سده هجدهم میلادی یعنی سرآغاز پیدایش یک زبان ادبی ترکمنی متمایز، نوعی زبان ادبی ترکی متداول و مشترک به نام چاگاتایی را به کار می بردند. زبان ترکمنی هنجار شده امروزی در دهه ۱۹۲۰ از گویش های یموت و تکه ترکمنی ساخته شد، چراکه شوروی ها خواهان ساختن یک نوع زبان ادبی ملی متمایز ترکمنی بودند. گویش های قبیله ای و محلی که همواره نسبت به یک دیگر فهم پذیر بوده اند، اکنون یک دستور زبان و زبان نوشتاری مشترک دارند. ترکمن ها و دیگر ترکها که برای قرنها از شیوه نگارش بر پایه الفبای عربی بهره می بردند، این الفبا را در سال ۱۹۲۶ با یک شیوه نگارشی بین المللی بر پایه الفبای لاتین جایگزین نمودند. شوروی ها در سال ۱۹۴۰ با تغییر سیاست خود الفبای لاتینی را نیز با الفبای سیریلیک جایگزین نمودند. پس از فروپاشی شوروی ترکمن ها بار دیگر الفبای لاتین را برای نگارش زبان خود برگزیدند. [۴]

تاریخ و روابط قومی و نژادی

هویت و فرهنگ ملت ترکمن تا حد بسیار زیادی به تاریخ سیاسی و تغییرات قدرت در آسیای میانه وابسته بوده است. اگرچه ترکمن ها سنت های سیاسی، فرهنگی و مذهبی خود را داشتند، اما پیدایش دولت های قدرتمند در همسایگی آنها نظام حکومتی، اقتصاد و محیط زیست آنان را تحت تاثیر قرار داده و در برخی موارد، روش زندگی آنان را عوض کرده است. [۵]

یورش روس ها ترکمن ها را به تحت فرمان خود درآورده، برخی اعمال مرسوم مانند برده داری را پایان داد و راه آهن تراکاسپین (راه آهنی که از میان کشورهای کاسپین می گذرد) را به همراه استعمارگران روس به این کشور آورد. پیروزی ترکمن ها بر روس ها در پی جنگ گوک تپه در سال ۱۸۸۱ بدست آمد، اما روس ها در پی ادامه نبرد تا سال ۱۸۸۴، از دیدگاه خود امنیت مرو را تامین نمودند. هزاران زن و کودک در گوک تپه سلاخی شدند. خاطره آن رویداد در ۱۲ ژانویه روز یادبود گرامی داشته می شود، و با مسجدی که در نزدیکی محل کشتار بنا کرده اند یاد آن روز را زنده نگه داشته اند. این تجربیات منجر به پیدایش حس وابستگی به ترکمن بودن شده است که حتی در برخی جنبه ها این حس از حس ترک بودن هم قویتر است.

تاسیس اتحاد شوروی پس از انقلاب ۱۹۱۷، و پیدایش جمهوری سوسیالیستی شوروی ترکمن سرآغاز پیدایش عصر نوینی در زمینه فرهنگ و هویت ترکمن به شمار می رود. اشتراکی سازی اجباری ترکمن ها را از سرزمین هایشان بیرون رانده، زندگی عشایری و کوچ نشینی را متوقف ساخته، و پنبه را به مهمترین محصول کشاورزی تبدیل نمود. رهبران مذهبی، نظامی و روشنفکری از مناصب خود کنار گذاشته شده و به ساختارهای سیاسی و مذهبی تاخته شد. دولت در صدد برآمد که هویت قبیله ای را با هویت شوروی عوض کند. ترکمن ها در اوایل دهه ۱۹۳۰ شورش هایی را در قالب گروه های چریکی پایداری به اجرا در آوردند. در عین حالیکه ترکمن ها برای نخستین بار با هم متحد شده بودند و حس ترکمن بودن بالنده تر می شد، وابستگی های قبیله ای نیز همچنان اهمیت خود را از دست نداده بود.

ترکمنستان استقلال خود را در ۲۷ اکتبر ۱۹۹۱ با جدایی از اتحاد جماهیر شوروی اعلام نمود. ترکمن ها از لحاظ فرهنگی و زبانی به دیگر مردم ترکیج مانند اویغورها، قزاق ها، ازبکها، قرقیزها، تاتارها، باشکورتها؛ آذربایجانی ها و ترکیه ای ها وابستگی دارند. ایشان نوادگان گروه های بزرگتر ترکیج هستند که روزگاری در مرزهای چین می زیستند و در سده نهم میلادی مهاجرت به سوی غرب خود را آغاز نمودند. در عین این که مهاجرت آنان اغلب به دلیل اصلی یافتن چراگاه انجام می پذیرفت، با اینحال چیرگی و پیروزی های سیاسی و نظامی به شیوه زندگی شان در سرزمین های تازه شکل دیگری داد.

ترکمن ها برای قرنها گروهی از قبیله های پراکنده بودند که برای برآورده ساختن نیازهای مقطعی خود با یکدیگر متحد شده و می جنگیدند. اینها تشکیل دهنده پایه نژادی امپراتوری های بزرگی همچون سلجوقی و عثمانی و همچنین کشورهای کنونی آذربایجان و ترکیه هستند. شهرت و اعتبار ترکمن ها در اسب سواری و جنگاوری جایگاه ویژه ای را به عنوان جنگاوران خط مقدم امپراتوری های یاد شده برای گسترش مرزهای خود، برای آنها به ارمغان آورد. این مردم همچنین برای گرفتن برده و به چنگ آوردن ثروت به کشورهای همسایگان خود بویژه ایران می تاختند. [۶]

مدرنیزاسیون، شوروی سازی و آشنایی با فرهنگ غربی برخی از شیوه ها و روش های فرهنگی آنان را دستخوش دگرگونی کرده و برخی دیگر از سنتهای آنان نیز بر اثر نفوذ کانون های شهرنشینی از اهمیت و برازندگی افتاده است

دین و دینداری در ترکمنستان

حکومت ترکمنستان غیر دینی است. با آنکه استقلال سبب پیدایش موج ملایم گرایش به مذهب اسلام شد، این گونه به نظر می رسد که حقیقت امر در این است که ترکمن ها میراث اسلامی خود را یکی از جنبه های بنیادین هویت خود می دانند تا آنکه وابستگی ژرفی به خداپرستی و خداترسی داشته باشند.

ترکمن ها سنی مذهب و پیرو مکتب حنفی هستند، با این حال دیگر گروه های مذهبی نیز در این کشور به آداب خود می پردازند. هنگامی که تاخت و تاز ایرانی ها و عرب ها در سده های هفتم و هشتم میلادی، اسلام را به آسیای میانه آورد، گروه های ترکیج همگی در یک زمان و به یک درجه به اسلام نگرویدند. گرویدن به اسلام به زمان و مکان بستگی داشت، برای نمونه در کانون های شهری آداب اسلامی با رسمیت بیشتری انجام می پذیرد درحالی که ترکهای بیابانگرد (مانند ترکمن ها) جنبه های اسلامی را با عناصری از دیگر آیینها مانند نوروز از زردشتی درهم آمیخته اند و هنوز بسیاری از میراث پیش از اسلامشان را همچون نام خدای آسمان یعنی “گوک” را برای نامیدن رنگهای آبی و سبز حفظ کرده اند. آغاز گرویدن ترکمن ها به اسلام در حدود قرن دهم انجام پذیرفت. درحالی که انجام آداب دینی ترکمن ها نشانگر باور و اعتقاد ریشه دارشان می باشد، حتی ترکمن هایی که آداب عملی را به جای نمی آورند، خود را مسلمان می دانند و این امر را جزئی جداناشدنی از هویت خود می دانند. [۷]

عاملان مذهبی:

رهبران مذهبی به نام ملّا یا به قول پیروان اهل سِرِّ صوفیه، “ایشان”، خوانده می شوند، و قاضی ها کسانی هستند که شریعت اسلام را تفسیر می کنند، اما با امور روحانیت کاری ندارند. در هنگام نماز جماعت پیرترین فرد به امامت می ایستد. [۸]

دولت در سال ۱۹۹۲ نهاد قاضیات را به عنوان بالاترین مقام مذهبی تحریم نمود. رهبری مذهبی ترکمن در اقدامی جهت جدا کردن خود از مفتیات آسیای میانه از تمایل خود برای گسترش اسلام به عنوان جنبه ای از فرهنگ ملی ترکمنستان حکایت کرد. کمیته امور مذهبی (گنش) وابسته به نهاد ریاست جمهوری وظیفه پیشبرد دیدگاههای حکومت کنونی را در امور مذهبی بر عهده دارد. [۹]

آئین ها و اماکن مقدس:

 تعطیلات اسلامی مطابق با گاهشمار قمری که نسبت به گاه شمار گریگورین در هر سال در روز متفاوتی قرار می گیرد، گرامی داشته شده و جشن گرفته می شود. رمضان که ماه روزه داری است به عیدی پایان می یابد که به زبان ترکمنی “اوراز بایرامی” (عید فطر)(ترکی آذربایجانی اُروج) گفته می شود و ترکمن ها این عید را جشن می گیرند؛ عید قربان یا “قوربان بایرامی” هم که ۴۰ روز پس از عید فطر حادث می شود با قربانی کردن یک گوسفند گرامی داشته می شود.

در دوره شوروی مسجدهای اندکی باز بودند و ترکمن ها در خانه نماز می خواندند. پس از استقلال مسجدهای بسیاری گشایش یافته اند، ولی با این وجود زیارت مزارها و بقعه های مقدس نسبت به رفتن به مساجد رایج تر است. ترکمن ها بر حرم یکی از مردان خدا برای فرزند دار شدن، شفای بیماری و نیک بختی به نیایش می روند.

مرگ و زندگی پس از آن. ترکمن ها مراسم خاکسپاری را بر مبنای شریعت اسلامی به جای می آورند، کاری که در زمان کمونیسم نمی توانستند انجام دهند. زنان در مراسم سوگواری شرکت نمی کنند اما در مراسم شب هفت، شب چهل و سال شخص درگذشته شرکت می کنند. ترکمن ها ترجیح می دهند به جای واژه مردن (اولمک) از واژه درگذشتن (آرا دان چیخماخ) استفاده کنند.

حکومت ترکمنستان غیر دینی است. با آن که استقلال سبب پیدایش موج ملایم گرایش به مذهب اسلام شد، اینگونه به نظر می رسد که حقیقت امر در این است که ترکمن ها میراث اسلامی خود را یکی از جنبه های بنیادین هویت خود می دانند تا آنکه وابستگی ژرفی به خداپرستی و خداترسی داشته باشند. [۱۰]

شیعیان ترکمنستان:

گسترش تشیع در ترکمنستان کنونی  را می توان از یک سو به حضور امام رضا علیه السلام به عنوان هشتمین امام شیعیان در مرو نسبت داد و از سوی دیگر به دوران حکومت صفوی که مذهب شیعه را به عنوان مذهب رسمی حکومت برگزید. درآن دوران شیعیان زیادی در جغرافیای ترکمنستان کنونی زندگی می کردند.

 با ورود به ترکیب امپراطوری روسیه و سپس در دوره اتحاد جماهیر شوروی ، ترکیب قومی و مذهبی جمعیت ترکمنستان دستخوش تغییرات خاصی شد. علاوه بر حفظ توده اصلی جمعیت ترکمن، رشد شهر ها، ساخت راه آهن، گسترش تجارت و صنعت و ایجاد شبکه مرزی روستاهای مهاجر نشین، انگیزه ای برای مهاجرت بسیاری از مهاجران روسی ، اوکراینی؛ آذربایجانی شد تا از بخش اروپایی روسیه، از ماورای قفقاز و ایران به ماوارای کاسپین بیایند. به همراه آنها شاخه های مختلف ادیان نیز وارد این منطقه شدند. در این بین ایرانیان و آذربایجانی ها نیز همراه با خود تشیع را مجددا وارد جغرافیای ترکمنستان کردند. [۱۱]

جغرافیای تشیع در ترکمنستان:

در حال حاضر اکثریت شیعیان ترکمنستان را آذری الاصل ها تشکیل می دهند. این گروه در ترکمنستان دارای تشکیلات منظم و منسجمی هستند و دارای مساجدی با نام امامان شیعه در شهر های عشق آباد، مرو و کراسنوودسکی می باشند. علاوه بر شیعیان آذری الاصل، تعدادی از شیعیان فارس زبان ، بلوچ و کرد نیز در ترکمنستان زندگی می کنند. این تعداد در شهر ها و نقاط مختلف کشور به صورت پراکنده و اقلیت حضور دارند. این جمعیت در حدود ۱۰ نقطه ترکمنستان مساجدی را بنا نموده اند و شب ها و روز های جمعه و در اعیاد و در گذشت بزرگان دینی و مذهبی ، در این مکان ها تجمع می کنند و ضمن اقامه نماز، به صحبت های روحانیون که تدادی  از آنها در حوزه علمیه قم تحصیل کرده اند، گوش می دهند. [۱۲]

بخشی از شیعیان ترکمنستان در نزدیکی مرزهای ایران و بخش دیگر در نزدیکی مرزهای ازبکستان سکونت دارند. مرکز اصلی شیعیانی که در نزدیکی مرزهای ایران حضور دارند، روستای باقر در ۳۰ کیلومتری عشق آباد است. مرکز تجمع شیعیان در روستای باقر، دو مسجد در قسمت بالا و پایین ده است که به مناسبت های عزا و عید، در این مکان ها مراسم هایی برگزار می شود. مرکز دیگر شیعیان این منطقه، روستای بایرامعلی است .

در عشق آباد هم مسجد امام رضا علیه السلام ، مرکز تجمع شیعیان محسوب می شود که به همت آذری های مقیم ترکمنستان ساخته شده است. همچنین مسجد دیگری به نام مسجد حضرت فاطمه زهراسلام الله علیها وجود دارد که تعدادی از شیعیان ساکن عشق آباد مراسم های مذهبی خود را در این مکان مقدس برگزار می کنند. [۱۳]

مساجد، مدارس و اماکن مقدس شیعیان

دولت ترکمنستان بر همه مساجد و مدارس و اماکن مقدس در این کشور به ویژه برای شیعیان دو نوع نظارت دارد: اول اینکه با استفاده از عوامل داخلی خود شیعیان اخبار داخل مسجد و شیعیان را دریافت می‌کنند این روش همان روش زمان شوروی سابق هست. دوم اینکه از طریق نظارت مستقیم سرویس‌های امنیتی که غالبا در کنار مساجد پایگاه دارندکاملا بر مساجد و برنامه‌های آنان اشراف پیدا می‌کنند. اواخر عمر نیاز اف (رئیس جمهور سابق) دستورالعملی ویژه برای نظارت به رفت و آمد خارجی‎ها به مساجد شیعیان صادر شده بود، در حال حاضر نیز همان دستور به قوت خود باقی است. در آن دستورالعمل آمده بود که هیچ خارجی حق سخنرانی در مساجد ترکمنستان را ندارد. در ادامه برخی از اماکن مقدسه، مساجد و مدارس مهم این کشور را بیان می کنیم:

۱٫ مسجد حضرت رسول صلی الله علیه و آله : در شهر کاکا در ۱۲۰کیلومتری عشق آباد.

۲٫ مسجد امام خمینی (ره) در روستای رفسنجانی واقع در۴۵کیلومتری مرو.

۳٫ مسجد محمدرسول الله صلی الله علیه و آله که در شهرستان یولاتان در ۷۰ کیلومتری شهر مرو و ۲۵۰ کیلومتری مرز افغانستان قرار دارد.

۴٫ مسجد امام علی علیه السلام در شهر بایرامعلی واقع در ۳۰ کیلومتری شهر مرو.

۵٫ آرامگاه “محمدبن زید” که همان امامزاده “محمد بن محمد بن زید بن علی” در مرو قدیم ترکمنستان قرار دارد.

۶٫ مسجد امام رضا علیه السلام در شهر عشق آباد بعد از فروپاشی شوروی با مجوز رسمی شروع به فعالیت نموده و با کمک رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران نماز و مراسم برگزار می‌کند.

۷٫ مسجد امام باقر علیه السلام ، دارای مجوز رسمی است در روستای باقر واقع در ۱۰کیلومتری شهر عشق آباد می‌باشد.

۸٫ مسجد امام علی علیه السلام در شهر کراسنوودسکی( ترکمن با شی) واقع در ۴۰۰کیلومتری عشق آباد و در ساحل دریای خزر قرار دارد.

۹٫ آرامگاه “خواجه یوسف همدانی” یکی از عرفای بزرگ ایرانی که مدتی در مرو سکونت داشته، در این شهر قدیمی قرار دارد.

۱۰٫ مسجد صاحب الزمان عجل الله تعالی فرجه الشریف در شهر بایرامعلی واقع در ۳۰ کیلومتری شهر مرو واقع است.

۱۱٫ آرامگاه دو نفر از اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله : بریده بن حصیب اسلمی و حکم ابن غفاری از اصحاب و یاران معروف پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در سال ۶۲ هجری قمری در اطراف مرو وفات یافته و در شمال این منطقه تاریخی دفن شده‌اند . [۱۴]

*  دکتر مرتضی اشرافی ؛ کارشناس مسایل روسیه، آسیای مرکزی و قفقاز

بازدیدها: 0