بهترین روشهای اخلاقی امر به معروف و نهی از منکر

امر به معروف و نهی از منکر به طور مستقیم با دین و دنیا و آبروی افراد مرتبط است و از همین‌رو از حساسیت ویژه‌ای برخوردار می‌باشد. بدیهی است همان گونه که رها کردن این واجب الهی، هلاکت بار و خطرآفرین است، اجرای آن نیز بدون رعایت حدود و توجه به شرائط ومراتب و روحیات و ظرفیت افراد، زیانبار خواهد بود. در قرآن کریم و سیره عملی بزرگان دین و سخنان آنان، نکات بسیار مهم و ارزشمندی وجود دارد که می‌توان از آنها برای انتخاب روش‌های صحیح امر به معروف و نهی از منکر مدد گرفت.

برخی از این شیوه‌ها از این قرارند:

 ۱- توجه به ظرفیت‌ها

خداوند منان برای ترک شرابخواری در صدر اسلام، با توجه به ظرفیت مردم آن عصر، احکام آن را به صورت تدریجی به پیامبر اکرم(ص) ابلاغ کرد[۱] تا اثربخش باشد، بنابراین در دعوت به خوبی‌ها باید علاوه بر درجه ایمان، به روحیات، قدرت تحمل و میزان شوق و ذوق و حوصله افراد توجه کرد.

۲- بهره‌گیری از روش‌های غیر‌مستقیم

برخی از افراد تحمل شنیدن اندرزها و یا انتقادهای مستقیم را ندارند و از این رو باید برای اصلاح رفتار آنان از روش غیر مستقیم استفاده کرد.  استاد شهید مرتضی مطهری در این باره می‌فرماید: «برای روش غیر مستقیم، حدیث معروفی را برای شما ذکر می‌کنم، ببینید این روش چقدر مؤثر است. امام حسن و امام حسین(ع) در حالی که هر دو طفل بودند، به پیرمردی که در حال وضو گرفتن بود، برخورد می‌کنند، متوجه می‌شوند که وضوی او باطل است. این دو آقا زاده که به رسم اسلام و رسوم روانشناسی آگاه بودند، فورا متوجه شدند که از یک طرف باید پیرمرد را آگاه کنند که وضویش باطل است و از طرف دیگر اگر مستقیما به او بگویند آقا، وضوی تو باطل است، شخصیتش جریحه‌دار می‌شود، بنابراین جلو رفتند و گفتند: ما هر دو وضو بگیریم، ببینید کدام یک از ما بهتر وضو می‌گیرد. امام حسن(ص) یک وضوی کامل گرفت، بعد امام حسین(ص)، تازه پیرمرد متوجه شد که وضوی خودش نادرست بوده. بعد گفت: وضوی هردوی شما درست است، وضوی من خراب بود. اینطور از طرف اعتراف می‌گیرند. حالا اگر در اینجا فورا و به ]طور مستقیم[ می‌گفتند: پیرمرد خجالت نمی‌کشی با این ریش سفیدت هنوز وضو گرفتن را بلد نیستی؟ مرده‌شور ترکیبت را ببرد، او از نماز خواندن هم بیزار می‌شد».[۲]

ایشان در چگونگی بهره‌گیری از این روش می‌فرماید: اگر می‌خواهید به شکل غیر مستقیم امر به معروف کنید، یکی از راه‌های آن این است که خودتان صالح و با تقوا باشید، خودتان اهل عمل و تقوا باشید»[۳]. «این یک غفلت عظیم و اشتباه بزرگی است امروز در اجتماع ما که برای گفتن و نوشتن و خطابه ومقاله و خلاصه برای زبان و مظاهر زبان، بیش از اندازه انتظار داریم … و می‌خواهیم تنها با زبان و گوش همه کارها را انجام دهیم و انجام نمی‌شود، ناراحت می‌شویم و ناله و فغان می‌کنیم و می‌گوییم: گوش اگر گوش تو و ناله اگر ناله من، آنچه البته به جایی نرسد فریاد است. این شعر برای ما در همه زمان صادق بوده و هست: فکر نمی‌کنیم که ما اشتباه می‌کنیم، ما بیش از اندازه از این گوش و زبان بیچاره انتظار داریم … ما با دست خود و عمل خود خوب رفتار کنیم تا آنها با چشم خودشان ببینند، یک مقداری هم به این گوش و زبان بیچاره استراحت بدهیم».[۴]

 ۳- ریشه‌یابی و درمان

هر خطا و اشتباهی که از افراد سر می‌زند، ریشه و عاملی دارد. به عنوان مثال گاهی گناه، ریشه روانی مانند کمبود محبت و گاهی ریشه اجتماعی مانند بیکاری دارد و در این صورت، مبارزه اساسی با انحرافات ناشی از این گونه عوامل، در گرو مبارزه با ریشه‌هاست؛ یعنی تأمین محبت و نیاز عاطفی برای عامل روانی، یا ایجاد اشتغال برای عامل اجتماعی.

 ۴- بهره‌گیری از فرصت

ممکن است برخی افراد به راحتی زیر بار حرف حق نروند و به اصلاح رفتار خود نپردازند. برخورد مناسب با چنین افرادی، بهره‌گیری از فرصت‌های طلایی است. قرآن مجید داستان باغ پرمیوه و زیبایی را نقل می‌کند که در اختیار پیرمرد مؤمنی بود. او به قدر نیاز از آن بر می‌گرفت و بقیه را به نیازمندان می‌داد. هنگامی که چشم از دنیا پوشیده فرزندانش گفتند: ما خود به محصول این باغ سزاوارتریم و مستمندان را محروم ساختند. در بین آنها برادر مؤمنی بود که برادران دیگر را از بخل ورزیدن و چنین کار زشتی باز می‌داشت، اما کسی به حرفش گوش نمی‌داد. پس از این تصمیم، شب هنگام که همه آنها درخواب بودند، بلایی فراگیر از ناحیه پروردگار بر باغ فرود آمد و آتش سوزان، آن باغ خرم و سرسبز را به مشتی خاکستر تبدیل کرد. صبحگاهان به یکدیگر گفتند: اگر می‌خواهید میوه بچینید، به سوی باغ حرکت کنید، مبادا کسی سخنتان را بشنود و از تصمیمتان باخبر شود.هنگامی که به باغ رسیدند، چنان وضعی بود که گفتند: این باغ ما نیست، ما راه را گم کرده ایم. در این میان آن برادر مؤمن با قدی سرفراز و زبانی گشوده و منطقی قوی، آنان را زیر رگبار ملامت قرار داد و گفت: آیا به شما نگفتم خدا را به عظمت یاد کنید و از مخالفت او بپرهیزید، شکر نعمت او را به جای آورید و نیازمندان را از اموال خود بهره‌مند سازید.[۵]

 ۵- اقدام همگانی

با توجه به آیاتی که در انجام فریضه الهی امر به معروف و نهی از منکر نازل شده است اگر دقت شود، خطاب در اکثر آیات، جمعی است نه فردی[۶].

استاد شهید مطهری  در این باره می‌فرماید: «باید به این نکته توجه کنیم که عمل فردی، چندان مفید نیست، آن هم دردنیای فعلی، مشکلی که امروز، در زندگی اجتماعی ما هست این است که افراد اهل عمل، توجهی به عمل اجتماعی ندارند و به اصطلاح تکرو هستند، درحالی که از عمل فردی کاری ساخته نیست، از فکر فردی کاری ساخته نیست، از تصمیم فردی کاری ساخته نیست، همکاری و همفکری و مشارکت لازم است».[۷]

۶- برخورد دور از تبعیض

نکته مهمی که باید در اجرای امر به معروف و نهی از منکر مورد توجه قرار گیرد، برخورد عادلانه و به دور از تبعیض، با فسادها و خلافکاری‌هاست. در عرصه مبارزه با متخلف، زد و بند، ملاحظات سیاسی، قومی و منطقه‌ای، اینکه فلانی دوست من است یا فلانی وابسته به فلان شخصیت است و نباید با او برخورد کرد و نظایر آن، عامل بی اعتمادی، جری شدن خلافکاران و در نتیجه دور شدن از هدف‌های عالی امر به معروف و نهی از منکر است.

 ۷- نرمخویی و مهرورزی

امر به معروف و نهی از منکر، موضوعی بسیار حساس است و باید با مهر و عطوفت و انتخاب بهترین روش‌های اخلاقی همراه گردد. خدای بزرگ به حضرت موسی و ‌هارون(ع) می‌گوید: نزد فرعون (که ادعای خدایی کرده است) بروید و با او به نرمی سخن بگویید، شاید پند گیرد یا بترسد.[۸]

همچنین خطاب به پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: ‌ای پیامبر به خاطر برخورداری از رحمت خداوند، در برابر آنان نرم شوی و اگر خشن و سنگدل بودی، از اطراف تو پراکنده می‌شدند [۹]. داد و فریاد راه انداختن، بد زبانی کردن، کتک زدن و تندخویی نمودن در برابر گناهکار با چنین وظیفه‌ای که از روی عشق به انسانیت و زندگی انجام می‌گیرد، سازگار نیست و جز نفرت و عکس‌العمل شدید طرف مقابل نتیجه‌ای نخواهد داشت.

 ۸- امر به معروف ونهی از منکر با رعایت حقوق

هر چند امر به معروف و نهی از منکر بسیار مهم است، اما نباید در مراحل مختلف آن، حقوق مسلمانان را نادیده گرفت و شخصیت و آبرویشان را مخدوش ساخت و از همین‌رو اجازه تجسس و پرده‌دری و پی‌جویی گناهان پنهان که در خلوت انجام می‌شود، به بهانه امر به معروف و نهی از منکر به کسی داده نشده است. البته در اینجا باید به این نکته توجه شود که کارهای خلافی که باندهای خلافکار در مخفیگاه‌ها و لانه‌های فساد برای انحراف جوانان و به دام انداختن افراد ساده و ضعیف و مبارزه با حکومت حق، انجام می‌دهند، جرمی است اجتماعی و نه شخصی، و از این رو حق برخورد قانونی با رعایت مقررات برای دستگاه‌های قضایی محفوظ است.*

*نویسنده: حجت الاسلام والمسلمین عیسی زاده، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی

پی نوشتها:

[۱]. بقره (۲)، آیه ۲۱۹؛ اعراف (۷)، آیه ۳۳؛ مائده (۵)، آیه۹۰٫

[۲]. مرتضی مطهری، حماسه حسینی، ج ۱، ص ۹۹ ـ ۱۰۰٫

[۳]. همان، ص ۱۰۶٫

[۴]. مرتضی مطهری، ده گفتار، ص ۶۷ ـ ۶۸

[۵]. قلم (۶۸)، آیات ۱۷ ـ ۳۳٫

[۶]. آل‌عمران (۳)، آیات ۱۰۴و۱۱۰و۱۱۴؛ توبه (۹)، آیات ۷۱ و ۱۱۲؛ حج (۲۲)، آیه ۴۱٫

[۷]. مرتضی مطهری، ده گفتار، ص ۶۸٫

[۸]. طه ( ۲۰) آیه ۴۴٫

[۹]. آل‌عمران (۳)، آیه ۱۵۹٫

بازدیدها: 201