تفسیر تسنیم (اجمالی)| جلد چهارم،سوره بقره،آیه ۵۸و۵۹

آیه ۵۸- و اذ قلنا ادخلوا هذه القریه فکلوا منها حیث شئتم رغدا و ادخلوا الباب سجّدا و قولواحطّه نغفر لکم خطایکم و سنزید المحسنین

آیه ۵۹- فبدّل الّذین ظلموا قولا غیر الّذى قیل لهم فانزلنا على الّذین ظلموا رجزا من السماء بما کانوا یفسقون

گزیده تفسیر 

با سپرى شدن دوران چهل ساله تحیّر کیفرى بنى اسرادیل در صحراى سوزان سینا، فرمان رسید که به سرزمین که چهل سال ورود به آن برایشان حرام شده بود وارد و در آن ساکن شوند. این قریه به قرینه با برکت بودن و فراوانى نعمت و فراهم بودن عیش گوارا در آن و نیز قداست و شرافت آن، بخشى از آن سرزمین مقدس و شهرى خاص، جز بیت المقدس، بوده است ؛ زیرا شهر بیت المقدس پس از موساى کلیم و به دستور حضرت سلیمان بنا نهاده شد، مگر این که گفته شود: آن فرمان که به حضرت موسى علیه السلام نازل گردید، ناظر به فرزندان و نسل هاى بعدى بنى اسرائیل بوده، یا از فرمان هایى است که در طول تاریخ بنى اسرائیل و در زمان پیامبران دیگر آنان نازل شده است ؛ چنان گه گفته شد: فرمان ادخلوا را خود موساى کلیم علیه السلام ابلاغ کرد، لیکن به هنگام اجراى آن از دنیا رفته بود.

بنى اسرائیل مى بایست به شکرانه نعمت هاى الهى، به ویژه نجات از سرزمین تیه، از در مخصوص آن آبادى، یا در خیمه و قبه منصوب براى عبادت، یا درى خاص از بیت المقدس، با خضوع و خشوع وارد شوند.

گفته شده: آنان به هنگام ورود به این در، متعبد به تلفظ عین لفظ حطّه شدند. اگر چه تلفظ به این لفظ خاص، نشانه اعتراف به گناه و نیازمند روح تعبد و قلب خاشع است، لیکن اثبات چنین تعبدى جز با روایت معتبر آسان نیست، به ویژه آن که لغت نبطیان، عبرى یا سریانى و مانند آن بوده، نه عربى، حال این حطّه واژه اى عربى است. بنابراین، ظاهرا مقصود، استغفار و درخواست حطّ و ریزش گناهان است.

کسانى که سه فرمان ورود به قریه، ورود باب در حال خضوع، و گفتن حطّه و طلب آمرزش را نیکو به جا آوردند، افزون بر مغفرت و بخششش گناهانشان از رحمت و ثواب الهى نیز برخوردارند، و اگر محسنان کسانى باشند که آزمون چهل ساله تیه را به دور از هرآلودگى و لغزشى سپرى کردند، انجام دستورهاى سه گانه مزبور سبب افزایش حسنات آنهاست. تعبیر سنز ید المحسنین به جاى و نزد المحسنین مانند: نغفر اشاره است به این که انسان محسن حتما اوامر یاد شده را امتثال مى کند.

از بزرگ ترین ظلم هاو ناسپاسى هاى بنى اسرائیل رفتار ناروایى بود که در مورد ورود به سرزمین مقدس از خود نشان دادند. برخى اسرائیلیان لجوج و عنود، فرمان سوم را که نیازمند خضوع و خشوع و نشان بندگى و استغفار بود امتثال نکردند و با مخالفت عملى و جایگزین کردن شیوه و قولى دیگر، از تواضع و استغفار سر بار زدند. فسق مستمر و تبه کارى مستدام بنى اسرائیل، زمینه نزول عذاب را فراهم کرد و سرانجام با این مخالفت شدید و ظلم خاص، آن گروه متمرد از بنى اسرائیل مستحق عذاب شده و خداوند بر آنان رجزى آسمانى فرو فرستاد، رجزى که قابل دفاع و دفع نبود.

تفسیر 

القریه: قریه بر شهر نیز اطلاق مى شود ؛ زیرا اصل این واژه به معناى اجتماع است و قریت الماء فى الحوض بدین معناست که آب را در حوض جمع کردم. پس این که صاحب تفسیر منهج الصادقین،^(۱۲۸۸) قاطعانه واژه قریه در این آیه را به معناى ده گرفته ناصواب است، به ویژه با ملاحظه ۵۶ مورد استعمال این کلمه در قرآن.

از بررسى کلمات لغویان و موارد کاربرد واژه قریه در قرآن کریم (بیش پنجاه مورد) اطمینان حاصل شود که آنچه در واژه قریه ملحوظ است مطلق عمران و آبادى ظاهرى و مادى است، اعم از این که شهر باشد یا روستا و امّ القرى باشد یا بنت القرى و آنچه در مقابل قریه قرار دارد واژه مدینه نیست ؛ بلکه مقابل آن واژه بدو و بادیه است که بر بیابان یا منطقه محروم از عمران اطلاق شود. از این رو حتى اگر منطقه اى از آبادانى نسبى برخوردار باشد ولى در مقایسه با منطقه اى آبادتر، عدم آبادى آن لحاظ شود به آن بدو اطلاق مى شود و این همان است که احتمال آن دراین آیه و جاءکم من البدو بعد ان…^(۱۲۸۹) قابل طرح است ؛ یعنى اطلاق بدو بر شهر کنعان در کلام حضرت یوسف، به سبب محرومیت آن از آبادى در مقایسه با شهر بزرگ مصر است، یعنى کنعان در مقایسه با مصر، بادیه به حساب مى آید.

نکته: آنچه از عنوان مدینه فهمیده مى شود، از عنوان قریه استهضار نمى شود. از این رو تعبیر انا مدینه العلم و علّى بابها^(۱۲۹۰) گویاتر از انا قریه العلم… است.

حطّه: واژه حطّه که به معناى ریزش گناهان و لازمه آن بخشوده شدن و از بین رفتن آن است،^(۱۲۹۱) اسم مصدر حطّ یحطّ حطّا یعنى مساءلتنا حطّه ؛ درخواست ما ریزش گناهان ماست، نظیر مساءلتنا عفوک بر خلاف صورت نصب که مفعول اءطلب قرار مى گیرد: اءطلب حطّه یااطلب عفوک یا به تعبیر دیگر:^(۱۲۹۲) سجودنا و عبادتنا حطّه لذنوبنا. بنابراین که جمله خیریه اى باشد که از آن دعا اراده شود ؛ یعنى اجعل سجودنا و عبادتنا سیبا لحطّ ذنوبنا عنّا.

در تفسیر منهج الصادقین آمده است:

و این در اصل منصوب است ؛ یعنى حطّ عنا ذنوبنا حطّه و ابدال آن رفع، براى افده معناى بقاست، مثل قول خداوند: فصبر جمیل ^(۱۲۹۳) که در اصل اءصبر صبرا جمیلا بوده. پس معنا و مراد آن است که ما ثابت و مستمریم در گفتن کلمه حطّه که موضوع است براى طلب مغفرت.^(۱۲۹۴)

فبدّل: عنوان تبدیل در بسیارى از خصوصیات مفهومى، با عنوان تغییر هماهنگ است، لیکن تفاوتهایى نیز با هم دارد. برخى از مفسران در مغایرت بین آن دو چنین گفتند:

تغییر غالبا در دگرگونى احوال به کار مى رود و تبدیل در دگرگونى اشخاص و زاهدان را از این جهت ابداع گویند که عده اى مى روند و دیگران به جاى دیگر جاى آنان مى نشینند؛ یا از آن جهت که آنها احوال بهیمى را به احوال فرشتگى تبدیل مى کنند؛^(۱۲۹۵) فاذا اردت مقام الابدال، فعلیک به تبدیل الاحوال.^(۱۲۹۶)

رجزا: با ملاحظه موارد استعمال واژه رجز در قرآن کریم به دست مى آید که این هم واژه به معناى عذاب مى آید، نظیر انا منزلون على اءهل هذه القریه رجزا من السماء^(۱۲۹۷) و هم به معناى رجس و آلودگى و پلیدى ؛ نظیر: و ینزّل علیکم من السماء ماء لیطرّکم به ویذهب عنکم رجز الشیطان ^(۱۲۹۸) ؛ چنان که واژه رجس هم به معناى پلیدى و آلودگى مى آید: انما یرید اللّه لیذهب عنکم الرجس و اءهل البیت.^(۱۲۹۹) و هم به معناى عذاب: قال قد وقع علیکم من ربکم رجس و غضب.^(۱۳۰۰)با این تفوت که واژه رجز غالبا به معناى عذاب است، در حالى که کلمه رجس غالبا به معناى آلودگى مى آید. از این رو نمى شود نتیجه گرفت که این دو واژه مترادف است.

اما آنچه جاى بحث دارد این است که آیا به هر نوع عذابى رجز گفته مى شود یا به نوع خاصى از عذاب اطلاق مى شود که طاعون از مصادیق آن است ؟

ابن فارس رجز را در اصل به معناى اضطراب مى داند^(۱۳۰۱) و راغب نیز با او موافق است.^(۱۳۰۲) مطابق این معنا به عذابى رجز گفته مى شود که اضطراب و لرزه و تشویشى را به وجود بیاورد؛ نظیر زلزله یا مرض ‍ طاعون که گفته مى شود مبتلایان به آن دچار اضطرابند که چنین بى تابى در بیماران عادى پدید نمى آید. نتیجه این که رجز نوعى عذاب است که طاعون از مصادیق آن به حساب مى آید.

تذکر: عنوان رجز عذاب را مى فهماند و عنوان رجز پلیدى را: و الرجز فاهجر.^(۱۳۰۳) رجز مخلوق قابل دفاع و دفع است، ولى رجز خالق قابل دفاع و دفع نیست.

تناسب آیات  

این دو آیه، یادآور دهمین نعمتى است که جانب پروردگار به بنى اسرائیل افاضه شد و نیز، ناسپاسى دیگرى از ناسپاسى هاى آنان را گوشزد مى کند؛ نعمت به پایان رسیدن سرگردانى در بیابان و وارد شدن به سرزمینى که ورود به آن چهل سال بر آنان حرام شده بود و ناسپاسى تبدیل فرمان خدا؛ یعنى به یاد آورید زمانى را که به بنى اسرائیل گفتیم وارد این قریه شوید و هر گونه که خواستید فراوان و گوارا، از نعمت هاى آن بخورید و از آن در مخصوص با خضوع و خشوع وارد گردید و در هنگام ورود بگویید: حطه ؛ یعنى خدا گناهان ما را بریز. اگر چنین کنید گناهان و خطاهایتان را مى بخشیم و به نیکوکاران پاداش افزونترى نیز مى دهیم. اما ستمگران قول الهى حطه را به گفتار دیگرى تبدیل کردند و نتیجه این شد که ما نیز بر ستمگران، بر اثر فسق و ستم پیوسته آنان، از آسمان عذابى فرستادیم.

مراد از القریه 

واژه قریه در آیه مورد بحث از دو جهت، بررسى شده: نخست این که آیا مراد از قریه، سرزمین بیت المقدس است یااریحا، از شهرهاى شام، یا مصر، یا یکى از روستاهاى میان راه یا محله اى از محله هاى بادیه که بنى اسرائیل براى مدتى محدود و پیش از هبوط در شهر(که در سه آیه بعد مطرح مى شود) در آن، سکونت گزیدند؟

جهت دیگر این که در هر صورت آیا قریه اى که آنان ماءمور شدند به آن درآیند در حد ده بوده یا در حد شهر. در صورت دوم باید به این پرسش پاسخ داده شود که چرا ادخلوا هذه المدینه گفته نشده است ؟

اما جهت اول، مهم ترین دلیلى که براى بیت المقدس بودن آن اقامه شده، آیه اى از سوره مائده است که مى گوید: اى قوم من ! به سرزمین مقدسى که خداوند براى شما مقرر داشته است درآیید! و به عقب باز نگردید که زیانکار خواهید شد؛ یا قوم ادخلوا الارض المقدّسه الّتى کتب اللّه لکم ولا ترتدّوا على اءدبارکم فتنقلبوا خاسرین ^(۱۳۰۴)، ولى این استدلال نا تمام است ؛ زیرا آیه سوره مائده مربوط به دوران پیش از سرگردانى در بیابان است و آیه مورد بحث مربوط به بعد از آن و شاهدش این است که مجازاتى که بر تمرّد بنى اسرائیل بعد از این آیه بیان شده، نفس سرگردانى در بیابان است: قال فانها محرّمه علیهم اءربعین سنه یتیهون فى الارض…^(۱۳۰۵) با آن که مجازاتى که بر عصیان از فرمان وارد در آیه مورد بحث، مترتب شده، نزول رجز از آسمان و نابودى گروه ظالمان و فاسقان بنى اسرائیل است:فانزلنا على الذین ظلموا رجزا من السّماء بما کانوا یفسقون.

البته دو چیز قرینه مى شود که مقصود از قریه همان سرزمین مقدس است (اگر چه فرمان در این آیه غیر از فرمان در آیه ۲۱ سوره مائده باشد؛ یعنى این آیه مربوط به پایان سرگردانى در بیابان و آن آیه مربوط به پیش از سرگردانى باشد)، یکى تعبیر به فکلوا منها حیث شئتم رغدا، زیرا این تعبیر دلیل بر فراوانى نعمت در آن قریه و با برکت بودن آن است. در نتیجه نظیر تعبیر بارکنا حوله ^(۱۳۰۶) مى شود که درباره سرزمین مقدس در شمارى از آیات وارد شده است که اگر اختصاص به برکات مادى نداشته باشد و کنایه از فراوانى خصوص نعمت هاى ظاهرى نباشد، حتما آن را نیز شامل مى شود.

دیگر امر به سجده و استغفار در هنگام ورود است:وادخلوا الباب سجّدا و قولوا حطّه ؛ زیرا این گونه تعبیر دلیل بر قداست ویژه این مکان است و این که مى توان از طریق شرافت آن به خدا تقرب جست و از گناهان گذشته استغفار کرد.

البته این دو قرینه، تنها مى تواند در حد احتمال مساءله را به اثبات برساند، آن هم به این صورت که قریه در این آیه بخشى از الارض المقدّسه است، نه همه آن ؛ زیرا اولا، علت عدم ورود بنى اسرائیل در ابتداى امر، وجود عمالقه جبّار و عدم شهامت و جراءت بنى اسرائیل براى جنگیدن با آنان بود و در صورت بقاى عمالقه در سرزمین مقدس، ترس بنى اسرائیل نیز باید به حال خود باقى باشد(زیرا از گناه تبدیل آنها: فبدّل الذین ظلموا…به دست مى آید که روحیه بهانه جویى و تمرد آنها از بین نرفته بود) و در این صورت اگر این قریه همان سرزمین مقدس باشد، مى بایست همان بهانه ها تکرار شود.

ثانیا، ظاهر مجموع آیات این است که همه این قضایا مربوط به زمان حیات حضرت موسى علیه السلام بوده و مطابق گفته شمارى از مفسّران و آنچه در تورات کنونى ^(۱۳۰۷) آمده، بنى اسرائیل درزمان حیات آن حضرت وارد سرزمین مقدس نشدند، بلکه پس از رحلت آن حضرت به فرماندهى وصى او یوشع وارد اریحا(از بلاد شام کنونى و در واقع بخشى از سرزمین مقدس ) شدند. از این رو فیض کاشانى با استناد به تفسیر منسوب به امام حسن عسکرى علیه السلام قریه را بر اریحا تطبیق مى دهد.^(۱۳۰۸)

ثالثا: مقصود از الارض المقدّسه در سوره مائده، مجموعه اراضى مقدسه، یعنى منطقه شامات است که به گواهى تاریخ، مهد پیامبران الهى و سرزمین ظهور ادیان بزرگ است و از چنین منطقه وسیعى تعبیر به هذه القریه نمى شود. ظاهر این تعبیر، شهر یا روستاى خاصى است که باید طبق دو قرینه مزبور هم مکان مقدس باشد و هم از نعمت هاى فراوان برخوردار باشد.

پس یا باید مراد از قریه را خصوص شهر اریحا دانست، که یکى از شهرهاى فلسطین امروز و بخشى از مجموعه سرزمین مقدس است و در این صورت فرمان ادخلوا در زمان حضرت موساى کلیم علیه السلام و به وسیله خود آن حضرت ابلاغ گردید، اگر چه هنگام اجراى آن، حضرت موسى علیه السلام از دنیا رفت و پس از فتح قدس به دست یوشع، بنى اسرائیل از طریق اریحا وارد این سرزمین شدند.^(۱۳۰۹) یا مقصود از قریه، شهر بیت المقدس کنونى است. البته با این قید که این فرمان مربوط به زمان حضرت موسى علیه السلام و یوشع نیست، بلکه یکى از فرمان هایى است که در طول تاریخ بنى اسرائیل، در زمان پیامبران دیگر آنان نازل شده، یا اگر در زمان حضرت موسى علیه السلام نازل گردیده، از جمله احکامى است که ناظر به فرزندان بعدى بنى اسرائیل در زمانهاى آینده است و حضرت موسى علیه السلام آن را براى بنى اسرائیل قرائت مى کرد. شاهد این سخن آن که طبق تحقیق بلاغى رحمه الله علیه قریه اى به نام بیت المقدس در زمان موسى وجود نداشته است. او مى نویسد:

بیت المقدس قریه اى بود که حضرت سلیمان (از احفاد حضرت موسى ) آن را بنا نهاد… تورات رایج مى گوید: حضرت موسى علیه السلام از طریق وحى، احکام آمدن بنى اسرائیل به مکان موعود(مکانى که خداوند بعد از خیمه مخصوص عبادت، براى آنان اختیار کرد) را برایشان بیان مى کرد؛ چنان که در سفر تثنیه از باب ۱۲ تا۳۱، به طور متفرق آمده است.^(۱۳۱۰)

بنابراین، تعیین قطعى قریه مزبور با استفاده از قرآن کریم میسور نیست و اگر علم به آن ضرورى بود، حتما در قرآن مطرح مى شد. عمده تحلیل عبرت آموز داستان بنى اسرائیل در این باره است.

اما جهت دوم، شواهدى وجود دارد که مراد از قریه در آیه مورد بحث شهر است، نه روستا. این شواهد عبارت است از:

۱- فرمان حضرت موسى علیه السلام به همه آنها که وارد آن قریه شوند؛ زیرا یک روستا گنجایش آن همه جمعیت (مطابق بعضى از نقل ها شش صد هزار نفر^(۱۳۱۱)) را ندارد.

۲- فراوانى نعمت و این که هر چه مى خواستند فراوان در آن جا یافت مى شد: فکلوا منها حیث شئتم رغدا.

تذکر:

۱- برخى از بزرگان اهل معرفت از تعیین قریه که بیت المقدس است یا اریحا بر اثر عدم ثبوت خوددارى کردند، لیکن از مزار حضرت موساى کلیم علیه السلام که در نزدیک اریحا در سرزمین بریصا با مشخصات خاص اقلیمى است، خبر داده اند.^(۱۳۱۲)

۲- جمله فکلوا منها حیث شئتم رغدا^(۱۳۱۳) دلیل بر این است که مقصود از ورود به قریه، یعنى مراد از ادخلوا هذه القریه سکنا گزیدن در قریه است ؛ زیرا عیش گوارا و اکل واسع و طیّب غالبا در سایه اسکان و اقامت و استیطان تحقق مى یابد. بر این اساس، در سوره اعراف، تعبیر به اسکنوا هذه القریه ^(۱۳۱۴) شده است، و مقصود از، اکل در این آیه، همانند آیه ولا تاءکلوا اموالکم بینکم بالباطل ^(۱۳۱۵) مطلق تصرف است نه خصوص خوردن.

مقصود از الباب  

مقصود ازالباب یا در مخصوص آبادى اریحاست، بنابراین که مراد از قریه، آبادى اریحا باشد که مطابق روایتى، بنى اسرائیل در زمان حضرت موسى علیه السلام وارد این قریه شدند^(۱۳۱۶) یا مقصود، باب قبّه اى است که آن حضرت در بیابان، آن را براى عبادت بر پا کرد و مقدس شمرد^(۱۳۱۷)، یا مراد یکى از درهاى بیت المقدس (باب الحطّه ) است ^(۱۳۱۸)، بنابراین که آیه مزبور در مقام حکایت از ورود بنى اسرائیل به بیت المقدس پس از رحلت موسى علیه السلام باشد؛ زیرا مطابق تصریح برخى مفسران ^(۱۳۱۹) بنى اسرائیل در زمان حیات حضرت موسى علیه السلام وارد بیت المقدس نشدند.

تذکر: مقصود ازباب هر کدام از ابواب یاد شده باشد، درى است که به باب الحطّه معروف شده است.

باب حطّه که همان در انحطاط، تواضع و فروتنى است، هماره به روى سالکان کوى حقّ گشوده است و طالبان آن اندک و واردان آن واصلند. از جیلانى که نزد گروهى از حرمت خاص برخوردار است نقل شده: به تمام درها رفتم همه را پر از ازدحام یافتم، به در تذلل و افتقار آمدم آن را خالى یافتم، پس وارد آن در شدم و گفتم: بیایید.^(۱۳۲۰)

ورود خاضعانه و شاکرانه 

سجّدا جمع ساجد و حال براى ضمیر فاعل ادخلوا است ؛ یعنى با حال خضوع و خشوع یا در حال انحنا وارد شوید^(۱۳۲۱) یا مراد از سجده این است که نفس ورود شما براى سجده و عبادت و استغفار است ^(۱۳۲۲)، و نیز گفته شده: مراد از سجده، قرار دادن پیشانى بر زمین نیست ؛ زیرا چنین سجده اى با حرکت و ورود به قریه سازگار نیست، بلکه مراد از آن در این جا روح سجده است که عبارت از خضوع و خشوع در برابر اوامر الهى است، با در نظر گرفتن عظمت و جلال خداوندى و ملاحظه نعمت هایى که ارزانى داشت. خضوع و خشوع و توجهى که مى تواند به منزله سجده شکرى باشد براى نجات از سرگردانى چهل ساله در بیابان، یا توفیق ورود به بیت المقدس، در حالى که درزمان حیات حضرت موسى علیه السلام ازورود به آن محروم بودند^(۱۳۲۳)، هر چند بعید نیست که ظاهر آیه، به ویژه با توجه به سایر موارد کاربرد واژه سجده در قرآن، همان سجده معروف باشد و مراد این باشد که وقتى به در قریه رسیدید، ابتدا سجده کنید و پیشانى بر خاک بگذارید و سپس وارد شوید؛ چنان که اگر گفته شوددر حال سجده داخل باب حرم شوید؛ یعنى وقتى به درگاه حرم رسیدید، ابتدا سجده کنید و سپس وارد شوید و هیچ منافاتى با ورود و حرکت عرفى ندارد، لیکن احتمال اراده خضوع و شکر از واژه سجده قوى است.

تذکر: درباره سجده مزبور آرایى ارائه شده که جامع آنها حالت تذلّل، خضوع و مانند آن است، لیکن برخى از متاءخران احتمال داده اند، منظور حالت انخفاض جاسوسى و خمیدگى کارآگاهانه و خبر چینى باشد؛ زیرا سجده شکر در قبال نعمت است و یهودى ها که از هراس عمالقه جراءت ورود به چنان قریه اى را نداشتند، نعمت غنیمت و برکت پیروزى نصیب آنان نشده بود تا شاکرانه وارد شوند^(۱۳۲۴)، لیکن شهادت سیاق از یک سو و گواهى آیات مشابه از سوى دیگر و تاءیید احادیث از سوى سوم نشان مى دهد که سجود یاد شده صبغه جاسوسى و خبر چینى نداشت، بلکه به شکرانه برخى از نعمت هاى الهى بوده است که نجات از تیه یکى از آنهاست.

درخواست ریزش گناهان 

اثبات تعبد به لفظ خاص حطه و استفاده آن از ظاهر آیه آسانى نیست، مگر این که روایات معتبر عهده دار چنین اثباتى باشد. روایاتى که از تفسیر امام حسن عسکرى علیه السلام ^(۱۳۲۵) و از طریق عامه ^(۱۳۲۶) از رسول گرامى صلى الله علیه و آله درباره جمله بعدى آیه فبدّل الذین… نقل شده، موید این مطلب است ؛ زیرا مطابق این روایات آنان به جاى لفظ حطه کلمه اى شبیه آن را بر زبان جارى مى ساختند.

تلفظ به لفظ خاص که نشانه اعتراف به گناه و نیازمند روح تعبد و قلب خاشع است، براى انسانهاى متکبر و متمرد، کار آسانى نیست تا صاحب المنار بگوید:آنها مکلف به تلفظ نشدند؛ از باب این که چیزى براى انسان آسانتر از تلفظ نیست^(۱۳۲۷). با توجه به این که در لسان شرع نیز موارد فراوانى نیز یافت مى شود که مکلفان را مامور به تلفظ به لفظ خاص مى کند. نظیر آنچه در باب نماز و تلبیه احرام عمره و حج و رد اسلام و اداى شهادت مشاهده مى شود، بلکه اساسا در شریعت اسلامى هر عملى که بیانگر خضوع و خشوع و تذلل در مقابل پروردگار است (نظیر رکوع و سجود) غالبا با لفظى که نشانه عظمت پروردگار یا ذلّت و طاعت عبد باشد همراه است ؛ نظیر ذکر سبحان ربّى العظیم و بحمده در حال رکوع و سبحان ربّى اعلى و بحمده در حال سجده.

حاصل اینکه بنى اسرائیل براى بخشوده شدن خطایا و گناهانشان به سه چیز مکلّف شدند:

۱- وارد شدن از در مخصوص قریه (که مطابق آنچه در برخى از تفاسیر^(۱۳۲۸) آمده، درى کم ارتفاع و داخل شدن از آن، مستلزم خم شدن بود و روشن است که ورود از چنین درى، غرور آدمى را مى شکند و انسان متکبر را به خضوع وا مى دارد). البته مقصود از سجده در این حال، رکوع و انحنا نیست ؛ زیرا لازم طبیعى ورود از در کوتاه، انحنا و خم شدن است.

۲- وارد شدن در حال سجده با معانى متعددى که بیان شد(که مطابق بعضى از آنها، امر دیگرى غیر از داخل شدن از در مخصوص و مطابق بعضى، عین همان است ).

۳- گفتن کلمه حطه در حال ورود. ظاهر روایات این است که تلفظ به خصوص واژه حطه نیز جزو فرمان بوده است. مگر آن که احراز شود مقصود استغفار و درخواست حطّ و ریزش گناهان است، نه تلفظ به لفظ خاص.

معناى جامع احسان 

مراد از احسان در و سنزید المحسنین نیکوکارى و نیکو به جا آوردن عمل است. بر این اساس، مقصود آیه این است: کسانى که سه فرمان مزبور(۱- ورود به قریه ؛ ۲- ورود باب در حال خضوع ؛۳- گفتن حطه ) را نیکو به جا آورن افزون بر مغفرت و بخشش گناهانشان، به آنان رحمت ثواب نیز مى دهیم ؛ اولا، با وصف غفار آنان را مى آمرزیم و ثانیا، با صفت رحیم از رحمت خاص برخوردارشان مى کنیم ؛ یعنى ابتدا با بخشش ‍ گناه، گردگیرى و غبارروبى کرده سپس رنگ آمیزى به صبغه الهى صورت مى پذیرد.

لازم این معنا آن است که عنوان محسن در معناى لغوى خود، یعنى مطلق نیکو به جا آوردن عمل به کار رفته باشد؛ چنان که در روایت عمر بن یزید از امام صادق علیه السلام نقل شده است: اذا اءحسن المؤ من عمله ضاعف اللّه عمله بکلّ حسنهٍ سبعماه ؛ اگر مومن عملش را نیکو کند خداوند در برابر هر حسنه اى هفتصد حسنه مى نویسد. راوى در ادامه حدیث، معناى احسان را از آن حضرت مى پرسد (فقلت له: و ما الاحسان ) حضرت صادق علیه السلام مى فرماید:((احسان آن است که در نماز رکوع و سجود آن را نیکو به جا آورى و در روزه همه عوامل فاسد کننده آن را ترک کنى… و هر عملى که براى خدا انجام مى دهى از آلودگى ها پاک باشد، اذا صلّیت فاءحسن رکوعک و سجودک و اذا صمت فتوقّ کل ما فیه فساد صومک… و کلّ عمل تعمله اللّه فلیکن نقیّا من الدّنس ^(۱۳۲۹).

لیکن از مجموع آیات و برخى روایات وارده درباره محسنان بر مى آید که وصف محسن بیانگر کمالى برتر است. محسن، تنها کسى نیست که کار خود را نیکو انجام دهد، بلکه کسى است که از معرفت و یقین نیکویى به خداوند نیز بهره مند باشد و به تعبیر رسول اکرم صلى الله علیه و آله احسان آن است که آن گونه خدا را عبادت کنى که گویا او را مى بینى و اگر تو او را نمى بینى دست کم، بدانى که او تو را مى بیند: ان تعبداللّه کانک تراه فان لم تکن تراه فانه یراک. ^(۱۳۳۰)

ممکن است گفته شود این معنا لازم خوب به جا آوردن عمل است ؛ یعنى کسى مى تواند اعمالش را نیکو انجام دهد که از چنان پشتوانه قلبى و اعتقادى برخوردار باشد، نه این که معناى لغوى احسان تغییر یافته باشد، لیکن در عین حال مى شود گفت که از مجموع آیات در این زمینه بر مى آید که محسن به صورت یک مصطلح عبادى و اخلاقى درآمده و مفهوم جدیدى یافته که در بخش لطایف و اشارات آیات آن خواهد آمد.

به همین لحاظ و چون آنچه در آیه مورد بحث آمده، عنوان محسن به شکل اسم فاعل است (که ظاهرا معناى صفت مشبهه را مى فهماند)، بعضى از مفسران ^(۱۳۳۱) مقصود از محسن در آیه را، نیکو انجام دادن فرمانهاى سه گانه فوق نگرفتند، بلکه مى گویند: آنان کسانى هستند که تا کنون به خطایى آلوده نشدند و ثابت و استوار و به دور از هر آلودگى مسیر پر فراز و نشیب چهل ساله بیابان را پیمودند. از این رو جمله نغفر لکم خطایاکم شامل آنان نمى شود، بلکه شایسته است درباره آنان گفته شود: انجام دستورهاى سه گانه مزبور سبب افزایش حسناتشان مى شود(یعنى امتثال اوامر مزبور نسبت به گنه کار توبه به حساب مى آید، اما نسبت به نیکوکاران سبب مزید حسنات مى شود).

نکته: براى احسان دو معنا یاد شده: یکى کار نیک کردن و دیگرى نسبت به غیر نیکى کردن، و نسبت بین این دو معنا عموم و خصوص مطلق است ؛ یعنى هر جا نیکى نسبت به دیگرى است انجام کار نیک صادق است، و برخى از موارد، انجام کار نیک صادق است و عنوان نیکى نسبت به دیگرى صادق نیست مانند:

۱- تهذیب نفس و تزکیه روح و سایر مسائل اخلاقى که هر کدام از آنها در حد خود، مصداق احسان به معناى انجام کار نیک است، ولى مصداق احسان به معناى نیکى نسبت به دیگرى نیست.

۲- تنبیه متجاوز و اجراى حد شرعى بر ظالم، که چنین کارى در حد خود احسان به معناى انجام کار نیک است، ولى نسبت به آن ظالم احسان به معناى نیکى نسبت به او نیست، هر چند حکم عدل و اجراى حد الهى نسبت به همگان خیر و نیکى است.

افزایش ثواب و احسان محسنان 

این که جمله سنزید المحسنین از صورت جواب به صورت وعده در آمده، یعنى نفرموده است: م نزدالمحسنین، تا در نتیجه ادامه اى باشد براى نغفر لکم و مفهوم جمله این چنین شود: اگر محسنین، به اوامر مزبور عمل کنند ما بر احسانشان مى افزاییم یا افزون بر مغفرت گناهان، به آنان ثواب نیز مى دهیم، بلکه پس از اتمام جواب، به طور مستقل فرمود: ما بر ثواب و احسان محسنان مى افزاییم، شاید اشاره به این باشد که انسان محسن، حتما اوامر یاد شده را امتثال مى کند و در صدد آن است و کلمه اگر که نشان تردید است نسبت به او شایسته او نیست.^(۱۳۳۲)

دشوارى تعبد بر ستمگران متمرّد 

در آیه دوم درباره تمرد ظالمان سخن به میان آمده است ؛ فرمان اخیر را که انجام آن نیازمند خضوع و بندگى و استغفار بود، امتثال نکردند، بلکه آن را به کلمه اى استهزاآمیز تبدیل کردند. از این رو بر ستمگران عذابى از آسمان فرو فرستادیم:فبدّل الذین ظلموا قولا غیر الذى قیل لهم فانزلنا على الذین ظلموا رجزا من السماء بما کانوا یفسقون.

برخى مفسران مراد از تبدیل در فبدّل را مخالفت عملى دانسته اند^(۱۳۳۳)؛ نظیریریدون ان یبدّلوا کلام اللّه ^(۱۳۳۴) یعنى فبدّل بدین معناست که آنان عملا استغفار نکردند و تواضع نشان ندادند، نه این که لفظ مورد دستور را به لفظ دیگر تبدیل کردند، لیکن ظاهر کلمه تبدیل همان است که جمهور مفسران برآنند و روایات نیز آن را تاءیید مى کند؛ یعنى به جاى گفتن کلمه حطّه بدلى براى آن ساختند و واژه بدیل را به جاى اصیل بر زبان جارى کردند. به همین دلیل است که عده اى خواسته اند از این آیه لزوم محافظت بر الفاظ ماثوره و روا نبودن تغییر لفظى آن را استفاده کنند.^(۱۳۳۵)