تفسير تسنيم (اجمالي)| جلد2،سوره بقره،آیه 27

آیه 27- الذين ينقضون عهد الله من بعد ميثاقه ويقطعون ما امرالله به ان يوصل و يفسدون فى الارض اولئك هم الخاسرون

گزيده تفسير  

در آيه قبل سخن از اضلال كيفرى فاسقان، مانند نقض عهد الهى كه جامع صفات رذيله آنان است ذكر مى شود. بين خداى سبحان و انسانها پيمانى است كه برخى به آن وفادارند و برخى نيز آن را نقض مى كنند. مراد از عهد الهى همان دين است و خداوند چنين پيمانى را از راه عقل و وحى گرفته است و احكام عقل و وحى تشريعى ترجمان آن است.

عهد جايگاه ويژه اى دارد و وفاى به عهد از صفات خدا و سيرت صاحبان خرد معرفى شده و نقض عهد نيز موجب فسق، اضلال كيفرى و لعن خداى سبحان و مايه تفرق انسانهاست.

نقض عهد مصاديق گوناگونى دارد و از مصاديق مذموم آن، بريدن پيوند با اعضاى خانواده، ارحام، برادران دينى، همسايگان، امت اسلامى و امام مسلمين است .

صفت ديگر فاسقان افساد در زمين است كه خود مصاديقى دارد و ترويج كفر و ساير انحرافهاى عقيدتى از بدترين مصاديق آن است.

در پايان آيه، فاسقان انسانهاى سرمايه باخته معرفى شده اند؛ انسانى كه سرمايه هدايت فطرى را از دست بدهد از هدايت محروم به ضلالت كيفرى الهى مبتلا مى شود.

تفسير  

ينقضون: نقض به معناى گسستن، شكستن، نكث و فسخ چيزى است كه محكم شده، و در مقابل ابرام (محكم كردن) است.

عهد: التزام خاص در برابر خداوند يا شخصى، بر امرى مخصوص را عهد گويند.

ميثاقه: در واژه ميثاق مفهوم قوت، شدت و محكم كردن نهفته است. پس ‍ ميثاق همان پيمان محكم اطمينان بخش است و در آيه محل بحث كه كلمه ميثاق به ضمير راجع به عهد اضافه شده به معناى اتقان و احكام آن عهد است، يعنى، عهد كه وفاى آن الزامى است اگر موثوق و اكيد بود وفاى آن حتما الزامى خواهد بود و نقض چنين عهدى مولود فسق قطعى است.

عبارت (من بعد ميثاقه) در نوع آيات مربوط به نقض عهد آمده است، مانند: (والذين ينقضون عهد الله من بعد ميثاقه و يقطعون ما امر الله به ان يوصل و يفسدونى فى الارض اولئك لهم اللعنه ولهم سوء الدار) ⁽¹³⁹⁸⁾ و ذكر اين جمله براى بيان اين معناست كه آثار ثبوتى و سلبى وفاى به عهد و يا نقض آن، پس از توجه به آن و اتمام حجت خداوند است .

الخاسرون: خسران و خسارت در مقابل ربح و به معناى زوال بخشى از سرمايه يا همه آن، در امور مادى يا معنوى است و اين معنا با مفهوم ضرر كه در برابر نفع است تفاوت دارد. قرآن كريم سرمايه معنوى انسان براى كسب سعادت دنيا و آخرت را ايمان به خدا و آيات او مى داند: (لقد جاءك الحق من ربك فلا تكونن من الممترين # ولا تكونن من الذين كذبوا بايات الله فتكون من الخاسرين # ان الذين حقت عليهم كلمت ربك لا يومنون) ⁽¹³⁹⁹⁾ پس كافران و مكذبان خدا و آيات الهى خاسران و سرمايه باختگان بازار تجارت معنوى هستند. ⁽¹⁴⁰⁰⁾

خداى سبحان بعد از اين كه فرمود: خداوند جز فاسقان كسى را گمراه نمى كند، در اين كريمه فاسقان را معرفى و جامع همه صفات رذيله آنان ر نقض عهد مى داند؛ زيرا كسى كه عهد خدا را نقض كند به هر ميزان كه باشد، به همان نسبت از مسير حق و صراط مستقيم منحرف مى شود.

همان گونه كه ايمان درجاتى دارد فسق نيز دركاتى دارد و كسى كه همه عهدهاى الهى را نقض كند او افسق و به اصطلاح فسيق است. و به نازلترين دركه دوزخ معذب است. به همين دليل خداى سبحان درباره منافقان كه ناقص همه عهدهاى خدا هستند مى فرمايد: (ان المنافقين فى الدرك الاسفل من النار). ⁽¹⁴⁰¹⁾ سپس برخى از اوصاف نكوهيده و معروف فاسقان را زا باب ذكر خاص بعد از عام و از باب تمثيل و ذكر نمونه و به صورت تفصيل بعد از اجمال بيان مى كند و در پايان، صاحبان اوصاف مزبور را از سرمايه باختگان معرفى مى كند.

مجموع آيه سابق و اين آيه يك مدعا را با دو دليل بيان مى كند.

مدعا اين است كه خداى سبحان جز فاسقان كسى را گمراه نمى كند و دليل اول آن ، كه از باب تعليق حكم بر وصف است، اين كه چون آنان فاسقند و از صراط مستقيم خارج شده اند و دليل دوم اين كه فاسقان سرمايه را باخته اند و كسى كه سرمايه را ببازند بهره اى از هدايت الهى ندارد.

عهدهاى خدا و انسان  

از جمله (الذين ينقضون عهد الله) استفاده مى شود كه بين عبد، يعنى انسان و مولاى او، يعنى خداوند پيمانى است كه اگر اين پيمان رعايت نشود نقض ‍ عهد شده است.

پيمان از باب تشبيه معقول به محسوس همانند حبل است. از اين رو آثار حبل به آن نسبت داده مى شود؛ مثلا، همان گونه كه طناب بين دو چيز پيوند برقرار مى كند تعهد و پيمان نيز بين دو گروه يا دو فرد ارتباط برقرار مى كند و همانطور كه حبل قابل نقض و گسستن است عهد را نيز قابل نقض مى دانند و به كسى كه حق پيوند را مراعات نمى كند ناقض و ناكث عهد مى گويند.

قرآن كريم از عهدهاى فراوانى كه بر عهده انسان است نام برده، مانند: (وعهدنا الى ابراهيم و اسماعيل)، ⁽¹⁴⁰²⁾ (الم اعهد اليكم يا بنى ادم)، ⁽¹⁴⁰³⁾ (من المومنين رجال صدقوا ماعاهدوالله عليه) ⁽¹⁴⁰⁴⁾ از اين آيات برمى آيد برخى از عهدهاى الهى تعهدى است كه از پيامبران الهى گرفته شده، چنانكه آيه (واذ اخذنا من النبيين ميثاقهم) ⁽¹⁴⁰⁵⁾ نيز بر آن دلالت دارد و برخى عهدها نيز تعهد مربوط به گروههاى خاص ديگرى است، مانند عهدى كه خدا را از عالمان اهل كتاب گرفته ، تا مضامين آن را به درستى براى مردم بيان كنند: (واذا اخذا الله ميثاق الذين اتوا الكتاب لتبينه للناس ولا تكتمونه) ⁽¹⁴⁰⁶⁾ و برخى عهدها نيز عام است و شامل همه انسانها مى شود؛ مانند: (الم اعهد اليكم يا بنى ادم).⁽¹⁴⁰⁷⁾

در برخى آيات نيز بر حفظ ميثاق و تعهد نسبت به عهدها تاكيد شده است، مانند: (افوا)، ⁽¹⁴⁰⁸⁾ (وافوا بعهد الله اذا عاهدتم)، ⁽¹⁴⁰⁹⁾ (واوفوا بعهدى)، (ولا تشتروا بعهد الله ثمنا قليلا)، ⁽¹⁴¹⁰⁾ (واوفوا بالعهد ان العهد كان مسئولا) ⁽¹⁴¹¹⁾اكنون بايد بررسى شود كه مراد از اين عهد چيست و جايگاه عهدسپارى انسان به خدا كجاست و انسان چگونه تعهد سپرده كه در اين مورد چهار وجه مطرح است: ⁽¹⁴¹²⁾

1- مراد از عهد همانى پيمانى است كه در عالم ذر است. صاحبان اين قول با استناد به آيه 172 اعراف و برخى روايات مى گويند: خداى سبحان از صلب آدم (سلام الله عليه) ذرات ريزى را خارج كرد و سپس از ارواح متعلق به آن ذرات تعهد گرفت. اين وجه از يك سو با ظاهر آيه سوره اعراف هماهنگ نيست، زيرا در آن جا مى فرمايد: (و اذ اخذ ربك من بنى آدم من ظهورهم ذريتهم ؛ ⁽¹⁴¹³⁾ به يادآور هنگامى كه پروردگار تو از پشت همه بنى آدم ذريه آنان را استخراج كرد و از آنان تعهد گرفت، در حالى كه در اين وجه سخن از عالم ذر و خصوص آدم (سلام الله عليه) است.

از سوى ديگر، تعلق ارواح به ذرات ريز در يك موطن و قطع عاقلانه ارواح از آن ذرات و تعلق مجدد آن ارواح به آنها در موطنى ديگر، گونه اى از قول به تناسخ است. بر اين اساس، محققان از مفسران اماميه پيمان گرفتن خدا از ارواح متعلق به ذرات، به اين معنا را رد كرده اند و مطلبى كه فى نفسه محل بحث و مناقشه است و جاى نقد و تحقيق دارد نمى تواند مورد استثنا قرار گيرد.

2- مراد از عهد پيمانى است كه خداى سبحان به وسيله عقل و فطرت كه حجت باطنى بين خدا و عبد است، از انسان صورت گرفته است. اين وجه صحيح و با آيه نيز قابل تطبيق است، ولى نه به صورت حصر تا مراد از عهد در آيه تنها احكام عقلى در بخش عقيده، اخلاق و اعمال باشد. توضيح اين كه، هر انسانى كه فطرتش دفن نكرده، آگاه به فجور و تقواى خويش است: (ونفس و ما سويها # فالهمها فجورها وتقويها) ⁽¹⁴¹⁴⁾ در سوره روم نيز مى فرمايد دين فطرى انسانهاست و فطرت آدمى نيز تغييرناپذير است: (فاقم وجهك للدين حنيفا فطرت الله التى فطر الناس عليها لا تبديل لخلق الله) ⁽¹⁴¹⁵⁾ بنابراين، تعهد فطرى را خداى سبحان از هر انسانى گرفته است.

عقل حجتى الهى است كه هم انسان مى تواند به وسيله آن بر خدا در مقام فعل احتجاج كند و هم خداوند به وسيله آن بر انسان احتجاج مى كند، انسان مى تواند به حكم عقل بگويد: چرا خدا براى هدايت من پيامبر نفرستاده و خدا نيز مى فرمايد: (رسلا مبشرين و منذرين لئلا يكون للناس على الله حجه بعد الرسل) ⁽¹⁴¹⁶⁾ خداوند پيامبران را فرستاد تا مردم بر او حجتى نداشته باشند.

عقل در مقام عمل بعد از احراز حسن و قبح در هيچ امرى ساكت و بى نظر نيست. او به انسان به انسان مى گويد چيزى را كه تكوينا بر اثر الهام الهى خوب مى دانى انجام بده و چيزى را كه به استناد الهام الهى بد مى دانى ترك كن و اگر حكم چيزى را نمى دانى، از وحى استمداد كن. عقل همواره نورافشانى مى كند، مگر اين كه خيال و وهم در بخش نظر از يك سو و شهوت و غضب در بخش عمل از سوى ديگر از تابش نور آن جلوگيرى كند. بنابراين، كسى كه بر خلاف فتواى عقل و فطرت رفتار كند عهد خدا را نقض ‍ كرده است و خداوند با همان عقل بر او احتجاج مى كند. آنچه در جوامع روايى به عنوان العقل … ما عبد به الرحمن واكتسب به الجنان ⁽¹⁴¹⁷⁾ معرفى شده همين عقل است كه عقل عملى ناميده مى شود، زيرا عقل نظرى فرمان و دستور عملى ندارد، بلكه نحوه اى انديشه را بر عهده دارد، خواه راجع به بود و نبود، يعنى حكمت نظرى و جهان بينى و خواه مربوط به بايد و نبايد، يعنى حكمت عملى باشد. ⁽¹⁴¹⁸⁾

3- مراد از عهد همان حجت مصطلح علم اصول فقه، يعنى وحى و كتاب آسمانى و عقل است و پذيرفتن نبوت يك پيامبر، همان تعهد سپردن به وحى و پيمان بستن با خداوند است و كسى كه پس از اين بر خلاف دستور وحى عمل كند نقض عهد كرده است . خواه اين مخالفت در محدوده فهم عقل و از مستقلات عقليه باشد، كه پيمان عقلى هم پيمان نقلى را همراهى مى كند، مانند خوبى عدل و بدى ظلم و يا از امورى باشد كه در شعاع درك عقل نيست، مانند بسيارى از فروع جزئى كه عقل آن را ادراك نمى كنند.

4- مراد از عهد همان وحى خاص است كه خداى سبحان به وسيله پيامبران گذشته از امتهاى قبل تعهد گرفته است تا نبوت پيامبران خاتم (صلى الله عليه وآله) ايمان بياورند و در نتيجه، فاسقان نيز آن دسته از اهل كتاب هستند كه به پيامبر خاتم ايمان نياوردند.

اين وجه در عرض وجوه گذشته نيست، بلكه در حقيقت مصداقى از مصاديق وجه سوم و در طول آن است. با توجه به آنچه تبيين شد وجه سوم كه وجه دوم را نيز در بر دارد صحيح است، زيرا خداى سبحان از دين خود كه با منبع عقل و فطرت و كتاب و سنت ثابت مى شود با عناوين عهد و ميثاق و گاهى نيز به عنوان حبل و اصر ياد مى كند: (واذكروا نعمه الله عليكم و ميثاقه الذى واثقكم به)، ⁽¹⁴¹⁹⁾ (واعتصموا بحبل الله جميعا و لا تفروقوا)، ⁽¹⁴²⁰⁾ (واذا اخذ الله ميقاقف النبيين لما اتبتكم من كتاب و حكمه ثم جائكم رسول مصدق لما معكحم لتومنن به ولتصرنه قال ء اقررتم و اخذتم على ذلكم اصرى قالوا اقررنا) ⁽¹⁴²¹⁾

اين تعابير مختلف بيانگر اين حقيقت است كه بين عبد و مولا تعهد و پيمان مستحكمى وجود دارد كه وحى تشريعى ترجمان آن است و ظاهرا آيه محل بحث ناظر به عهد مطلق و عام است كه خداى سبحان از همه انسانها از راه عقل و فطرت و وحى و كتاب و سنت معصومين (عليهم السلام) گرفته است.

عظمت عهد الهى  

قرآن كريم براى مطلق عهد جايگاه و اهميت ويژه اى قائل است و انسان را در برابر آن مسئول مى داند: (واوفوا بالعهد ان العهد كان مسئولا) ⁽¹⁴²²⁾ انسان مسئول است و عهد مسئول عنه. از انسان متعهد مى پرسند: تعهد خود را چگونه حفظ كردى و يا چرا نقض كردى و يا به عنوان مبالغه از عهد مى پرسند كه چرا نقض شدى، مانند: (واذا المووده سئلت باى ذنب قتلت). ⁽¹⁴²³⁾

از برجسته ترين خلقهاى فعلى خداى سبحان اين است كه او با عهدش وفا مى كند و احدى از او باوفاتر به عهد نيست: (و من اوفى بعهده من الله). ⁽¹⁴²⁴⁾

از اين رو به انسانها نيز دستور مى دهد تا مانند خدا به عهدهاى خود وفا كنند، تا خداوند به عهد خود درباره آنان وفا كند: (واوفوا بعهدى اوف بعهدكم). ⁽¹⁴²⁵⁾

خداى سبحان درباره عهد الهى به پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله) مى گويد: (ان الذين يبايعونك انما يبايعون الله يد الله فوق ايديهم فمن نكث فانما ينكث على نفسه و من اوفى بما عاهد عليه الله فسيوتيه اجرا عظيما)؛ ⁽¹⁴²⁶⁾ آنان كه با تو بيعت مى كنند در حقيقت با خدا بيعت مى كنند ⁽¹⁴²⁷⁾ و اين قدرت و دست خداست كه بالاى دست آنهاست و كسى كه عهد خود را نقض كند عليه خود عمل كرده است، ولى كسى كه به عهد خويش وفا كند خدا به او اجر عظيم مى دهد.

در سوره رعد نيز مى فرمايد آنها به عهده خود وفا مى كنند صاحبان لب و عقلند و آنها كه به عهد خود وفا نمى كنند تهى مغزند: (افمن يعلم انما انزل اليك من ربك الحق كمن هو اعمى انما يتذكر الواالالباب # الذين يوفون بعهدالله و لا ينقضون الميثاق) ⁽¹⁴²⁸⁾ قرآن كريم مى فرمايد: حتى اگر با غير مسلمانان عهد بستيد، تا آنان بر عهد خود مستقيمند شما نيز مستقيم باشيد و نقض عهد نكنيد، كه اين تقواى سياسى است: (الا الذين عاهدتم عند المسجد الحرام فما استقاموا لكم فاستقيموا لهم ان الله يحب المتقين)، ⁽¹⁴²⁹⁾ (فاتموا اليهم عهدهم الى مدتهم ان الله يحب المتقين) ⁽¹⁴³⁰⁾

دوگونه نقض عهد  

نقض عهد دو گونه است: گاهى انسان خود عهد را مى گسلد و گاهى رابطه بين خود و عهد را قطع مى كند، يعنى تعهد به عهد ندارد؛ چنانكه اگر انسان به طناب مستحكمى تمسك كند تا از سقوط محفوظ بماند قطع اين رابطه گاهى به از هم شكافتن تار و پود آن طناب است و گاهى به برداشتن دست از طناب و در هر دو صورت انسان گسيخته از طناب سقوط مى كند.

كتابهاى الهى كه از طريق پيامبران (عليهم السلام) به امتها و جوامع بشرى داده شده، عهد الله و حبل الله است و كسى كه بخواهد اين عهود الهى را نقض كند، گاهى كتاب الهى را تحريف مى كند و گاهى آن را تحريف نمى كند، ليكن پيوند خود را با آن كتابها مى كند.

كتابهاى پيامبران پيشين به هر دو صورت مذكور قابل نقض بوده است، يعنى، هم ممكن بود يهوديان و مسيحيان ارتباط خود را با تورات يا انجيل قطع كنند، چنانكه پيروان تورات بر اثر گناه، تذكر و تعهد به كتاب خود را فراموش كردند: (ونسوا حظا مما ذكروا به) ⁽¹⁴³¹⁾ و هم ممكن است خود اين طناب را بگسلند و تورات و انجيل را تحريف كنند: (يحرفون الكلم عن مواضعه). ⁽¹⁴³²⁾

تفاوت اين دو شيوه نقض در اين است كه در صورت اول فقط خود شخص ‍ منقطع سقوط مى كند، ولى اصل حبل سالم و محفوظ است و ممكن است ديگرى به آن تمسك كرده، نجات يابد، ولى در صورت دوم كه اصل حبل گسسته شده، هم خود عهد شكن سقوط مى كند و هم باعث سقوط ديگران مى شود، زيرا وقتى اصل طناب در بين نباشد ديگر از باب سالبه به انتفاى موضوع كسى قدرت تمسك به آن را ندارد.

اثر نقض عهد الهى  

نقض عهد به هر دو صورت آن، مايه فسق و ضلالت ناقض است و باعث اضلال كيفرى خداوند مى شود، ولى آن جا كه نقض عهد به صورت از هم گسيختن خود طناب ظهور مى كند از قسم بدتر است و چنين ناقض عهدى مورد لعن خداوند قرار مى گيرد. از اين رو خداى سبحان درباره محرفان از اهل كتاب كه ميثاق الهى را نقض كرده، هر روز خيانت جديدى دارند، مى فرمايد: (فبما نقضهم ميثاقهم لعناهم وجعلنا قلوبهم قاسيه يحرفون الكلم عن مواضعه … ولا تزال تطلع على خائنه منهم الا قليلا منهم) ⁽¹⁴³³⁾ قرآن كريم درباره كيفر يهوديان عهدشكن مى فرمايد: (والقينا بينهم العداوه والبغضاء الى يوم القيامه) ⁽¹⁴³⁴⁾ ما در ميان آنان كينه و دشمنى نسبت به يكديگر انداختيم و آنان به دليل نقض مكرر تعهدهايشان طعم اتحاد و مودت نسبت به يكديگر را تا روز قيامت نخواهند چشيد.

درباره كيفر مسيحيان نيز مى فرمايد: (و من الذين قالوا انا نصارى اخذنا ميثاقهم فنسوا حظا مما ذكروا به فاغرينا بينهم العداوه والبغضاء الى يوم القيامه) ⁽¹⁴³⁵⁾ نصارا نيز مقدارى از ميثاقى كه به عنوان تذكر و يادآورى نصيب آنان كرديم فراموش و تعهد خود را به آن نقض كردند.

خطر نقض عهد آن است كه انسانها بر اثر نقض عهد گرفتار اختلاف درونى مى شوند؛ زيرا آنچه آنان را با هم متحد مى كند همان تمسك به حبل واحد الهى است . حبل الله جامع پراكنده هاست و اگر عهد يا تعهد به عهد نقض ‍ شود ديگر جايى براى اتحاد متعهدان باقى نمى ماند. از اين رو قرآن كريم مى فرمايد: (واعتصموا بحبل الله جميعا ولاتفرقوا). ⁽¹⁴³⁶⁾ همچنين مى فرمايد:

(ولا تكونوا كالتى نقضت غزلها من بعد قوه انكاثا) ⁽¹⁴³⁷⁾ مثال ناقضان عهد خدا مثال زنى است كه پس از تحمل رنج فراوان بافتن رشته هاى خود را پنبه مى كند و حاصل زحمات خود را بر باد مى دهد.

قرآن كريم و نقض آن  

تعهد به قرآن قابل نقض است، ممكن است كسى به قرآن ايمان آورد و بعد گرفتار ارتداد شده، اين رشته الهى را از گردن خود باز كند، ولى خود قرآن كريم قابل نقض نيست و كسى نمى تواند با شبهات علمى يا شهوتهاى عملى در آن تصرف كند؛ زيرا:

1- اين كتاب الهى خود را از گزند نقض و تحريف مصون مى داند: (لا ياتيه الباطل من بين يديه ولا من خلفه تنزيل من حكيم حميد). ⁽¹⁴³⁸⁾ كتابى كه بطلان در حريم آن راه ندارد، قابل نقض هم نيست. قرآن حبل الله است و آيات آن رشته هاى به هم پيوسته اين حبل است كه احدى نمى تواند آنها را از يكديگر باز كند و اگر دشمنان اسلام مى توانستند در طول سالهاى متمادى از اين كار غفلت نمى كردند.

2- جوامع انسانى نيازمند دين است و دين اسلام كه در قرآن كريم و سنت اهل بيت (عليهم السلام) جلوه كرده، قابل نقض و تحريف نيست، زيرا بعد از قرآن كريم كتاب آسمانى ديگرى نيست و بعد از خاتم انبيا (صلى الله عليه وآله) احدى به مقام نبوت نمى رسد. پس كتاب و دين خاتم بايد براى ابد محفوظ بماند.

قرآن گاهى خصوصيات اثباتى حبل الهى و گاهى خصوصيات سلبى آن را ذكر مى كند؛ گاهى مى فرمايد: اين طناب پاره شدنى نيست و مادامى كه آن را گرفته ايد در صراط مستقيم هستيد: (فاستمسك بالذى اوحى اليك انك على صراط مستقيم) ⁽¹⁴³⁹⁾ گاهى هم درباره آثار سلبى آن مى فرمايد: (و من يشرك بالله فكانما خر من السماء فتخطفه الطير او تهوى به الريح فى مكان سحيق) ⁽¹⁴⁴⁰⁾ آنها كه حبل توحيد را رها كردند در پرتگاه هلاكت گرفتار شدند. بنابراين، ثبوت و سقوط جامعه انسانى در تعهد و نقض تعهد به قرآن است، گرچه خود قرآن كه عهد خداست در هر دو حال محفوظ است.

گسستن پيوندهاى الهى  

ذكر صفت قطع آنچه خداوند به وصل آن امر كرده است از باب ذكر خاص بعد از عام و تفصيل بعد از اجمال است، زيرا وقتى فرمود فاسقان عهد خدا را نقض مى كنند اوصاف ديگر آنان را نيز پوشش همين عنوان كلى نقض عهد است شامل مى شود. قطع كردن آنچه را خداى سبحان به وصل آن امر كرده، در حقيقت مصداقى از مصاديق نقض عهد است، چون عهد خداوند همين است كه انسان ندر عقيده، خلق و عمل به امور دينى پاى بند بوده، با آنها در ارتباط باشد.

قطع مفهوم جامعى دارد كه در موارد گوناگون مصاديق آن متفاوت است، گاهى قطع به معناى پيمودنى است كه زمينه وصل را فراهم مى سازد و چنين قطعى ممدوح است و قرآن كريم آن را به رزمندگان نسبت داده، مى فرمايد: (ولا يقطعون واديا الا كتب لهم ليجزيهم الله احسن ما كانوا يعملون) ⁽¹⁴⁴¹⁾ رزمندگان هيچ بيابانى را نمى پيمايند، جز اين كه براى آنها عمل صالح نوشته مى شود و گاهى قطع به معناى بريدن چيزى است كه خداوند به وصل آن امر كرده، كه اين قطع مذموم است.

خداى سبحان عبد را به مولاى خود مرتبط مى داند و اگر عبدى اين پيوند عبوديت را قطع كند اين كار، قطع (ما امر الله به ان يوصل) است و همچنين مصداق كامل نقض عهد الهى است.

همچنين، از آن جهت كه خداى سبحان انسان را موجودى اجتماعى آفريده، ارتباطى ميان او و اعضاى خانواده، ارحام، برادران دينى، همسايگان، امت اسلامى و امام مسلمين و نيز پيوند انسانى با جوامع غير اسلامى در سايه دستور روابط بين الملل اسلام قرار داده است كه همه اين موارد به صورت اجمال و تفصيل در آيات قرآن كريم و يا سنت معصومين (عليهم السلام) بيان شده است و كسى كه پيوندها را قطع كند عهد الهى را نقض و ارتباطى را كه خدا به وصل آن امر كرده، قطع كرده است. اكنون به شرح موارد مذكور مى پردازيم:

1- قطع ارتباط با ارحام

قطع رابطه انسان با پدر و مادر و فرزندان خود، از مصاديق روشن قطع (ما امر الله به ان يوصل) است.

قرآن كريم درباره پدر و مادر مى فرمايد: (ووصينا الانسان بوالديه حسنا)؛ ⁽¹⁴⁴²⁾ ما توصيه كرديم تا انسان حرمت پدر و مادر را رعايت كند و نسبت به احترام مادر تاكيد بيشترى مى كند: (حملته امه وهنا على وهن وحمله و فصاله فى عامين ان اشكر لى والديك الى المصير) ⁽¹⁴⁴³⁾ و براى نشان دادن اهميت حرمت پدر و مادر نخست نام مبارك خدا و بعد از آن نام پدر و مادر را ذكر مى كند تا وحدت سياق اهتمام به مطلب را برساند؛ زيرا والدين مجراى فيض خالقند و عقوق آنها را مصاديق بارز قطع و از گناهان كبيره است.

قطع ارتباط با ارحام و بستگان نزديك نيز مصداق قطع (ما امر الله به ان يوصل) است و قرآن كريم مى فرمايد: (واتقوا الله الذى تسائلون به والارحام) ⁽¹⁴⁴⁴⁾ و مراد از ارحام، اعم از نزديكان نسبى و سببى است ، زيرا در برخى نصوص و خطبه هاى عقد، خويشاوندان سببى نيز در حكم ارحام نسبى ذكر شده اند. مثلا از بيانى كه رسول خدا (صلى الله عليه وآله) در مراسم عقد ازدواج حضرت فاطمه (سلام الله عليها) و على بن ابيطالب (سلام الله عليه) دارد و يا از خطبه اى كه در مراسم عقد ازدواج حضرت امام جواد (عليه السلام) ايراد شد، برمى آيد كه خداى سبحان مصاهره (دامادى) را نسب لاحق مى داند: جعل المصاهره نسبا لا حقا. ⁽¹⁴⁴⁵⁾ پس انسان موظف است ارتباط خود را با ارحام سببى نيز قطع نكند.

در شريعت اسلام برخى احكام تشريع شده است كه صحت آن مشروط به اسلام است، مانند نماز و روزه. پس غير مسلمان، گرچه نماز بر او واجب است، ليكن نماز او صحيح نيست. برخى احكام نيز صحت آن مشروط به اسلام نيست و از قوانين بين المللى اسلام است كه رعايت حق پدر و مادر از اين دسته است. پس اگر پدر و مادر ملحد يا اهل كتاب نيز باشند احترام آنها و رفع نيازهايشان بر فرزند واجب است: (وصاحبهما فى الدنيا معروفا). ⁽¹⁴⁴⁶⁾

صله رحم تنها اين نيست كه انسان به خانه بستگان خود برود و يادى از آنان كند، بلكه مصداق كامل آن اين است كه قبل از ديگران نياز آنان را برطرف و آنان را خوشحال سازد.

قرآن كريم نسبت به زن و شوهر نيز كه محوره خانواده هستند امر به وصل كرده است: (و عاشرو هن بالمعروف). ⁽¹⁴⁴⁷⁾ پس كسى كه در خانه با همسر خود رفتار متعارف نداشته باشد، قطع (ما امر الله به ان يوصل) كرده است و همين طور حقوق مشتركى براى طرفين قرار داده است: (و لهن مثل الذى عليهن بالمعروف وللرجال عليهن درجه)، ⁽¹⁴⁴⁸⁾ كه رعايت نكردن هر يك از آنها موجب قطع (ما امر الله به ان يوصل) است، زيرا اصل تشكيل خانواده و تحكيم آن به امر خداى سبحان است.

افرادى كه خداى سبحان در محدوده خانواده به ارتباط با آنان امر كرده، هر چند متدين نباشند، ارتباط مزبور تا آن جاست كه به ساير احكام دين آسيبى نرساند، ولى اگر بر اثر اين ارتباط، ساير احكام دين در خطر قرار گرفت، ارتباط با غير متدينها نه تنها لازم، بلكه جايز هم نيست، چنانكه پدر و مادر غير مسلمانان بخواهند فرزند خود را به شرك آلوده كنند: (و ان جاهداك على ان تشرك بى ما ليس لك به علم فلا تطعهما) ⁽¹⁴⁴⁹⁾ در اين جا مجالى براى صله رحم نيست. از بيانات رسول خدا (صلى الله عليه وآله) كه از جوامع كلم و از اصول حاكم بر همه احكام شرعى است جمله لا طاعه لمخلوق فى معصيه الخالق ⁽¹⁴⁵⁰⁾ است، يعنى، احدى نمى تواند در محدوده خلاف شرع، خود را در اطاعت از مخلوق حتى اگر از خودش برتر باشد معذور بپندارند. و جمله معروف المامور معذور نيز بايد محكوم اصل كلى و جامع نبوى شود.

2- قطع ارتباط با برادران دينى

مومنان با يكديگر برادرند: (انما المومنون اخوه) ⁽¹⁴⁵¹⁾ و كسى كه حرمت برادر مسلمانان را رعايت نكند، كار او مشمول قطع (ما امر الله به ان يوصل) است.

امام صادق (عليه السلام) مى فرمايد: كسى كه 20 سال با ديگرى دوست باشد، حرمت اين دوستى به حد رحامت و قرابت مى رسد: صحبه عشرين سنه قرابه ⁽¹⁴⁵²⁾ بنابراين، آثار قرابت و رحامت بر چنين دوستى مترتب مى شود و كسى حق ندارد دوست بيست ساله خود را برنجاند و با او قطع رابطه كند.

ارتباط با همسايه نيز تا شعاع چهل خانه موجب پيدايش حق همسايگى است و خداى سبحان رعايت حقوق همسايگان را واجب كرده و كسى كه اين حقوق را رعايت نكند در حد خودش مشمول (ويقطعون ما امر الله به ان يوصل) است. البته شعاع چهل خانه اختصاصى به مجاورت افقى و حدود چهارگانه معهود ندارد، بلكه جوار عمودى برج نشينان را شامل مى شود؛ يعنى، جهت بالا و پايين نيز بر جهات چهارگانه معروف افزوده مى شود.

3- قطع ارتباط با امت اسلامى

كسى كه از صف مسلمانان جدا شود، مشمول قطع (ما امر الله به ان يوصل) است. خداى سبحان درباره ارتباط امت اسلامى مى فرمايد: (واعتصموا بحبل الله جميعا و لا تفرقوا). ⁽¹⁴⁵³⁾ پس اگر كسى تنها به حبل الله تمسك كند، ولى از امت اسلامى جدا شود و تك روى و تك انديشى كند مشمول قطع مزبور خواهد شد؛ زيرا خداى سبحان ما را به وحدت با امت اسلامى فرا خوانده و دستور داده تا همه با هم به حبل الهى اعتصام كنيم. از اين رو كسى حق ندارد به تنهايى بينديشد و از جمع مسلمانان جدا شود؛ زيرا پيام آيه مزبور دو چيز است يكى اصل اعتصام و تمسك به حبل متين الهى و دوم اجتماع در اعتصام و معيت در تمسك ؛ نظير نماز جماعت كه غير از اصل نماز، اجتماع و معيت در نمازگزارى را به همراه دارد.

امير مومنان (عليه السلام) مى فرمايد: فان الشاذ من الناس للشيطان كما ان الشاذ من الغنم للذئب ؛ ⁽¹⁴⁵⁴⁾ چنانكه گوسفند وامانده از رمه صيانت چوپان محروم و طعمه گرگ مى شود، فرد وامانده از امت اسلامى و تك انديشى و تك رو نيز طعمه شيطان مى شود. از اين رو خداى سبحان مى فرمايد: همه با هم به حبل الهى اعتصام كنيد و از تفرقه بپرهيزيد. از كسانى كه دست به تفرقه مى زنند با نكوهش ياد مى كند: (و ان هذه امتكم امه واحده و انان ربكم فاتقون فتقطعوا امرهم بينهم زبرا كل حزب بما لديهم فرحون) ⁽¹⁴⁵⁵⁾ و اختلاف بى جا را نشانه نابخردى مى داند و از مختلفان و مخالفان بى جهت به بى عقلى ياد مى كند: (تحسبهم جميعا وقلوبهم شتى ذلك بانهم قوم لا يعقلون) ⁽¹⁴⁵⁶⁾

4- قطع ارتباط با امام مسلمين

مهمترين مصداق قطع (ما امر الله به ان يوصل) قطع پيوند با امام مسلمين است . قرآن كريم در اين باره مى فرمايد: (انما المومنون الذين امنوا بالله ورسوله و اذا كانوا معه على امر جامع لم يذهبوا حتى يستاذنوه ان الذين يستاذنوك اولئك الذين يومنون بالله و رسوله فاذا استاذنوك لبعض شانهم فاذن لمن شئت منهم و استغفر لهم الله ان الله غفور رحيم) ⁽¹⁴⁵⁷⁾ مومنان واقعى گذشته از اعتقاد به خدا و پيامبر، در مسائل اجتماعى و امورى كه همه بايد حضور داشته باشند، مانند جنگ، نيز رهبر را تنها نمى گذارند. آنها كه اصلا حضور پيدا نمى كنند در همان قدم اول محكومند و آنان كه ابتدا آماده اند ولى بعدا مى خواهند از صحنه بروند بايد از ولى مسلمين اجازه بگيرند و در مواقع استيذان نيز بايد واقعا معذور باشند؛ زيرا كسى كه بدون اذن از صحنه برود قطع (ما امر الله به ان يوصل) كرده است.

خداى سبحان در اين كريمه به رسول خود دستور مى دهد تا محروميت شخص ماذون در ترك صحنه را با استغفار جبران كند؛ زيرا او از فيض ‍ حضور در كنار امام محروم شده و همين طور بر رهبر لازم نيست به هر كسى كه اجازه مى خواهد اذن رفتن دهد، بلكه زمام امر به دست اوست و به هر كسى صلاح ديد مى تواند اذن بدهد.

قرآن كريم درباره كسانى كه هنگام دعوت پيامبر براى حضور در امور مهم اجتماعى، مانند جنگ با تربص و ارتياب منتطر بودند تا وقتى رسول خدا (صلى الله عليه وآله) صورت مباركش را به سويى قرار داده، آنها از سوى ديگر فرار كنند، مى فرمايد: (قد يعلم الله الذين يتسللون منكم لواذا فليحذر الذين يخالفون عن امره ان تصيبهم فتنه او يصيبهم عذاب اليم) ⁽¹⁴⁵⁸⁾ اينان اگر دست از مخالفت برندارند، يكى از دو خطر متوجه آنان خواهد شد، يعنى، مورد اصابت فتنه يا عذاب دردناك الهى قرار مى گيرند. همچنين خداى سبحان به كسانى كه در همه مراحل با پيامبر بوده اند مى فرمايد: مبادا در ميدان جنگ خط مقدم را خالى كنيد و به رهبر آسيبى برسد: (ما كان لاهل المدينه و من حولهم من الاعراب ان يختلفوا عن رسول الله و لا يرغبوا بانفسهم عن نفسه) ⁽¹⁴⁵⁹⁾ غرض آن كه، مضمون آيه تحذير از استيثار و ترغيب به ايثار رسول اكرم (صلى الله عليه وآله) بر خود است.

حاصل اين كه، قطع پيوند با آنچه خداى سبحان امر به ارتباط با آن فرموده، مشمول (ويقطعون ما امر الله به ان يوصل) خواهد شد. ليكن بعضى از مصاديق قطع، بارز و مشخص و مورد توجه بيشترى است، مانند ترك صله رحم و عقوق والدين و بعضى از مصاديق بارز نبوده، ديرتر به ذهن خطور مى كند.

تذكر 1- برخى مفسران آيه مورد بحث را ناظر به خصوص قطع رحم مى دانند، نه عموم ارتباطها. آنان مى گويند: گرچه جمله (امر الله به ان يوصل) و همچنين آياتى مانند (والذين ينقضون عهد الله من بعد ميثاقه و يقطعون ما امر الله به ان يوصل و يفسدون فى الارض اولئك لهم اللعنه ولهم سوء الدار) ⁽¹⁴⁶⁰⁾ مطلق است، ليكن برخى آياتى كه قيد (ارحامكم) دارد مخصص آيات مطلق است، مانند: (فهل عسيتم ان توليبتم ان تفسدوا فى الارض و تقطعوا ارحامكم)⁽¹⁴⁶¹⁾ ليكن چون اين آيات، همه لسان اثباتى دارد، با يكديگر تعارض ندارد تا جاى تخصيص ‍ و تقييد باشد.

بنابراين، آيات مطلق بر اطلاق خود باقى است و همه ارتباطها را در بر مى گيرد و هر چه را خداى سبحان امر به وصل آن كرده، اگر كسى آن را قطع كند مشمول عام مزبور، يعنى قطع چيزى كه خداوند به وصل آن امر فرموده خواهد شد.

2- برخى از اهل تفسير آراى نهگانه را در تفسير (عهد) ذكر كرده، منشا اين اقوال و اختلاف در تعيين يكى از آنها را اختلاف در سبب نزول پنداشتند.

گرچه سرانجام، حمل بر عموم فراگير را ظاهر آيه دانستند و چنين گفتند: هر كس عهد خدا را نقض كند، خواه مسلمان خواه كافر و منافق يا مشرك يا اهل كتاب مشمول نكوهش و مذمت آيه محل بحث است ؛ ⁽¹⁴⁶²⁾ چنانكه ظاهر (ما امر الله به ان يوصل بر عموم حمل شد. ⁽¹⁴⁶³⁾

افساد فاسدان در زمين  

سومين صفت فاسقان افساد در زمين است. خداى سبحان عقيده، خلق و عمل صالح، يعنى دين را مايه صلاح زمين مى داند و كسانى را كه در مقابل عقيده حق و خلق صحيح و عمل صالح قرار گيرند مفسد در زمين مى داند و به انسانها مى فرمايد: ما به وسيله دين زمين را اصلاح كرديم ؛ شما زمين اصلاح شده را فاسد نكنيد:(لا تفسدوا فى الارض بعد اصلاحها). ⁽¹⁴⁶⁴⁾

قرآن كريم در آياتى چند مصاديق فساد را بيان مى كند كه هر آيه عهده دار تبيين برخى از موارد فساد است و هيچ يك در صدد حصر معناى فساد نيست.

بنابراين، هيچ كدام با يكديگر تعارضى ندارد و اگر در موردى مى فرمايد كفر فساد كبير است: (وفساد كبير) ⁽¹⁴⁶⁵⁾ و يا كم فروشى باعث فساد است: (وزنوا بالقسطاس المستقيم # ولا تبخسوا الناس اشيائهم و لا تعثوا فى الارض مفسدين) ⁽¹⁴⁶⁶⁾ و يا فعاليت عليه نظام اسلامى فساد در زمين است: (كان فى المدينه تسعه رهط يفسدون فى الارض و لا يصلحون # قالوا تقاسموا بالله لنبيتنه واهله ثم لنقولن لوليه ما شهدنا مهلك اهله وانا لصادقون) ⁽¹⁴⁶⁷⁾ اينها با يكديگر تعارضى ندارد، چنانكه در جانب اثبات نيز گاهى عقيده حق و گاهى عمل صالح و يا صفت و خلق و خوى خوب را باعث صلاح در زمين مى داند.

بنابراين، همه اين آيات در مقام بيان مصداق فساد است، نه تفسير مفهوم آن .

قرآن كريم اعتقاد ناصواب را از همه فسادها بزرگتر مى داند هرگاه بحث از كفر و انحراف اعتقادى به ميان مى آيد تعبير قرآن درباره آن شديدتر مى شود:

(والذين كفروا بعضهم اولياء بعض الا تفعلوه تكن فتنه فى الارض و فساد كبير) ⁽¹⁴⁶⁸⁾ شدت برخورد قرآن با فساد عقيده از اين روست كه اعتقاد ناردست زمينه خلق بد و آن نيز زمينه عمل بد را فراهم مى كند، پس ‍ اساس كار همان اعتقاد است، چون همه گناهان از كفر است، چنانكه همه خيرات از ايمان است.

سرمايه باختگان  

جمله (اولئك هم الخاسرون) دليل ديگرى براى ابتلاى كافران به اضلال كيفرى است، خداى سبحان انذار و عدم انذار كافران را يكسان مى داند: (سواء عليهم انذرتهم ام لم تنذرهم لا يومنون) ⁽¹⁴⁶⁹⁾ و خود كافران نيز اعتراف مى كنند كه موعظه نسبت به آنها هيچ تاثيرى ندارد: (سواء علينا اوعظت لنا ام لم تكن من الواعظين) ⁽¹⁴⁷⁰⁾ انسان اگر سرمايه هدايت فطرى را از دست بدهد راهى براى استفاده از رزقهاى الهى، مانند هدايت تشريعى ندارد و همان گونه كه در آيات ديگر بيان شده كسانى كه راه فسق در پيش گرفته اند خود و خاندان خود را تا قيامت گرفتار خسارت مى كنند: (خسروا انفسهم واهليهم)؛ ⁽¹⁴⁷¹⁾ زيرا وقتى زعيم خانواده اى بيراهه برود خانواده را هم نابود مى كند.

تذكر: اصل فطرت الهى از بين نمى رود؛ ليكن ضعيف، فراموش، مدسوس ‍ در اغراض و غرايز مى گردد: (وقد خاب من دسيها). ⁽¹⁴⁷²⁾

لطايف و اشارات  

1– نعمتهاى الهى عهد الله است  

در قرآن كريم نعمتهاى الهى نيز به عنوان عهد تلقى شده است. بزرگترين نعمتها در جهان هستى نعمت ولايت است و خداى سبحان از اين نعمت به عنوان عهد ياد كرده، مى فرمايد اين عهد بهره هر كسى نيست: (واذا ابتلى ابراهيم ربه بكلمات فاتمهم قال انى جاعلك للناس اماما قال و من ذريتى قال لا ينال عهيد الظالمين) ⁽¹⁴⁷³⁾ ولايت نظير نعمتهاى ظاهرى نيست تا هر كس با تلاش و كوشش بتواند آن را به دست آورد.

وقتى خدا سمنت امامت را به ابراهيم (سلام الله عليه) عطا كرد او عرض ‍ كرد: خدايا از ذريه ام نيز كسانى را به امامت برسان. خداى سبحان در پاسخ نه به اثبات مطلق جواب دارد و نه به نفى مطلق، بلكه فرمود: ذريه شما دو گروهند: برخى ظالمند و عهد من به ظالمان نمى رسد و برخى كه ظالم نيستند مشمول عهد من واقع مى شوند. بنابراين، فرزندان غير ظالم ابراهيم (سلام الله عليه) تا قيامت به استناد اين آيه كريمه از عهد الهى برخوردارند؛ گرچه بسيارى از انبياى ابراهيمى، مانند يوسف، سليمان، داود و حتى موسى (عليه السلام) ظاهرا به نام امام ناميده نشده اند، ولى همه آنان امام هستند، زيرا از فرزندان صالح ابراهيم خليل (سلام الله عليه) هستند و وعده خداوند تخلف ناپذير است.

امامت عطا كردنى است و انسان با تلاش خود نمى تواند به آن مقام برسد، زيرا كلمه عهد در اين آيه فاعل و ظالمين مفعول است . آيه نمى گويد ظالمان به عهد من دسترسى ندارند تا مفهومش اين باشد كه انسانهاى عادل به عهد خدا دسترسى دارند، بلكه دست عادل نيز بدون اعطاى الهى به اين عهد نمى رسد، زيرا بسيارى از انسانها عالم و عادل هستند، ولى امام نيستند.

اين عهد خداوند است كه در صورت صلاح ديد الهى بايد به دست انسان عالم عادل برسد، نه اين كه دست انسان به عهد خدا برسيد. به عبارت ديگر مانع بودن ظلم به اين معنا نيست كه عدالت علت تامه دستيابى به ولايت است.

عهد خدا هبه الهى است و چنانكه درباره نبوت مى فرمايد: (الله اعلم يجعل رسالته) ⁽¹⁴⁷⁴⁾ درباره ولايت و امامت نيز اين چنين است: الله اعلم حيث يجعل عهد امامته.

امامت و ولايت در اين جا تنها به معناى حكومت و فرمانروايى ظاهرى نيست، بلكه امامت و رهبرى تكوينى انسانها هم هست، يعنى به هنگام صعود و عروج اعمال، اخلاق و عقايد انسان، عمل و خلق و عقيده اى بايد قافله سالار باشد، چنانكه هم اكنون نيز اعمال خير امت اسلامى در پى عمل حضرت ولى عصر (سلام الله عليه) صعود مى كند و معناى اين سخن كه اگر كسى اول وقت نماز بخواند به امام زمان خود اقتدا كرده است نيز همين است ؛ يعنى، در اول وقت نماز خواندن به امام خود اقتدا كردن است. وگرنه ممكن است ولى عصر (عجل الله تعالى فرجه الشريف) در افقى مانند مكه باشد كه نسبت به معناى هم زمانى در نماز نيست، بلكه عمل امام، خلقهاست.

2– تحليل تفسيرى نقض عهد  

عهد الهى كه با زبان وحى ابلاغ شد، ترك تعهد به آن از چند جهت مصداق نقض عهد است، زيرا از سويى نقض عهد خداست و از سوى ديگر نقض ‍ عهد رسول خداست، زيرا همان طور كه ربوبيت خداوند عهد بسته شد به نبوت رسول گرامى (صلى الله عليه وآله) نيز تعهد داده شد و ترك عمل به آنچه از راه وحى رسيده، گذشته از آن كه نقض پيوند عبودى و ربوبى است، نبض تعهد نبوى و رسالى نيز خواهد بود.

برخى از احكام از حكم ويژه اى برخوردار و گسستن آن از چند لحاظ مصداق نقض است، مثلا اگر كسى رابطه ولايى خود را با اسره عصمت و دوده طاها قطع كند چنين نبض و نكثى مصداق نقض عهد خدا و عهد رسول خدا و عهد ولى خدا خواهد بود؛ زيرا خداوند فرمود: (… قل لا اسئلكم عليه اجرا الا الموده فى القربى) ⁽¹⁴⁷⁵⁾ بنابراين، سه امر در ضمن اين آيه مطرح شد.

الف.امر خداوند به لزوم مودت و محبت با خاندان وحى و نبوت.ب: مودت دوده وحى اجر رسالت رسول اكرم (صلى الله عليه وآله) است ؛ يعنى، امت اسلامى موظف و متعهد به تاديه اين اجر است. ج: متعلق مودت و محبت اولياى نبوى و ولوى اند؛ يعنى، امت اسلامى متعهد به تحصيل وداد، و دوستى با دودمان رسالت است. پس اگر اين مودت حاصل نشد يا بعد از حصول، نكث شد از سه جهت نقض عهد پديد مى آيد. گرچه تحليل برخى از نقضهاى ديگر نيز مستلزم تعدد نبض عهد و تكثر نقض آن است، ليكن كثرت نقض در بعضى از عهدها مانند عهد ولايت كاملا مشهود است.

تذكر: تحليل تفسيرى غير از تكثير فقهى است. از اين رو نقض عهد مذكور يك گناه است، نه سه گناه و يك عقاب دارد، نه سه عقاب، گرچه عقاب آن سخت است .

3– صور گوناگون حفظ و نقض عهد  

جمع بين حفظ عهد ظاهرا و باطنا با نقض آن، نقيض يكديگر است و امتناع عقلى دارد، اما جمع بين حفظ عهد در ظاهر و نقض آن در باطن چون نقيض ‍ هم نيست منع شرعى دارد، نه امتناع عقلى. از اين رو نفاق گرچه ممنوع است ، ولى امكان دارد و حفظ عهد در باطن و نقض آن در ظاهر در صورت تقيه گذشته از عدم امتناع عقلى، منع نقلى نيز ندارد؛ زيرا مورد ترخيص ‍ شارع است، بلكه در حقيقت از سنخ نقض عهد در ظاهر نيست، زيرا تكليف ظاهرى (عهد ظاهرى) در حال تقيه برداشته شده و تكليف ديگرى به جاى آن قرار گرفته، كه ترك آن مى تواند مصداق نقض عهد خدا باشد.

4– اهميت حفظ عهد الهى  

مصلحت برخى از امور در حدى است كه به هيچ وجه ترك آن روا نيست و براى تحصيل آن در مرحله حدوث و حراست آن در مرحله بقا سعى بليغ لازم است و براى حمايت آن در دفع مزاحم يا رفع آن كوشش كامل معتبر است. در قبال بعضى از امور ديگر كه صدور آن در شرايط خاص لازم است، نه مطلقا و از افراد معين مطلوب است، نه همه افراد و با وضع ويژه مصلحت دارد، نه در همه اوضاع. عنوان (ما امر الله به ان يوصل) كه يك بار در سوره بقره و دوبار در سوره رعد ذكر شده دلالت دارد بر اهميت چيزى كه وصل به آن دستور داده شد، زيرا شخص معينى مامور به وصل نشد. از اين كه فقط مامور به ذكر شد، نه مامور و از اين كه محور خطاب بازگو شد، نه مخاطب و از اين كه بعد از ذكر عهد، ياد شد با اين كه قطع چنين چيزى از مصاديق نقض عهد الهى است، كاملا اهتمام خداوند به آن استنباط مى شود.

5– آثار مشئوم ملكه نفسانى فسق  

مبدا كار ارادى در انسان گزارش علمى و گرايش عملى اوست و همه كارهاى اختيارى انسان مسبوق به ملكات نفسانى وى بوده، مصبوغ به صبغه شنيع و يا سنيع آنها خواهد بود و اگر ملكه فضيلت علمى و عملى در جان انسان آگاه تعبيه گردد، هماره منشا كارهاى خير اعم از واجب و مستحب و شئون گونه گون مى شود؛ مانند اين كه اگر تقوا در قلب كسى ملكه شود ايمان به غيب (همه مصاديق غيب دينى)، اقامه نماز، انفاق از آنچه خداوند روزى كرد، ايمان به همه آنچه از خداوند نازل شده، خواه به صورت قرآن بر خاتم انبياء (صلى الله عليه وآله) و خواه به صورت كتابهاى آسمانى ديگر بر انبياى گذشته و ايمان به قيامت، به صورت مستمر از چنان باتقوا پديد مى آيد و آيات دوم تا چهارم سوره بقره شاهد صادق است، زيرا از تقواى پرهيزكاران به صورت وصف (صفت مشبهه) ياد كرد، نه به صورت فعل. آنگاه افعال پنج گانه مزبور به صورت فعل مضارع كه دلالت بر تجدد و استمرار دارد، محصول آن وصف نفسانى دانسته شد؛ يعنى، همه كارهاى خير تدريجى مولود ملكه راسخ و نفسانى تقواست.

متقابلا نيز ملكه نفسانى فسق به صورت صفت مشبهه، نه اسم فاعل اول ذكر شد؛ آنگاه در آيه محل بحث آثار مشئوم تدريجى آن به صورت سه فعل مضارع ياد شد، تا دلالت كند سر تدريج و استمرار نقض عهد الهى و راز قطع تدريجى و مستمر چيزى كه به وصل آن امر شده و رمز افساد گسترده و دامنه دار تدريجى در پهنه زمين همان رسوخ ملكه نفسانى فسق است و با يك سنجش مدح و قدح و ارزيابى كمال و وبال معلوم خواهد شد كه همه آنچه در آيات دوم تا چهارم سوره بقره محور بهره بردارى متقيان است، در آيات ژ26 – 27 آن سوره مايه محروميت فاسقان است، يعنى، آنچه را صاحب ملكه تقوا رشته مى كند، مبتلاى به فسق درونى پنبه مى كند. قهرا پرهيزكاران در معاد با جامه پرنيانى تقوا محشور مى شود و فاسقان و تبهكاران در قيامت برهنه و عريان خواهند بود:

اگر بار خار است خود كشته اى              وگرنه پرنيان است خود رشته اى

6– اثر رسوب فسق و عصيان در جان  

رسوخ فسق و رسوب عصيان و اشراب دوستى دنيا كه راس هر خطيئه است در جان انسان باعث مى شود كه با هيچ عهدى تعهد قلبى حاصل نشود و اگر به حسب ظاهر پيمانى منعقد شد در اولين فرصت به نكث و نقض آن مبادرت شود. آنچه از آيه محل بحث بر مى آيد اين است كه نقض ‍ عهد بعد از بستن پيمان بدون فاصله حاصل مى شود؛ زيرا تعبير (من بعد ميثاقه) دلالت دارد بر وقوع نقض بعد از عهد بدون فصل و چنين نكث سريع و نقض فورى نشانه پايبند نبودن به اصل عهد است.

مناسب چنان گروه و چنين تفسيرى همان است كه در آيه: (او كلما عاهدوا عهدا نبذه فريق منهم بل اكثرهم لا يومنون) ⁽¹⁴⁷⁶⁾ بازگو شد؛ زيرا مضمون آيه مزبور اين است كه هرگز وفاى به عهد و عمل به ميثاق نزد گروهى از اسرائيليها جايگاه مقبول ندارد. اساس مطلب را مى توان از آيه: (و ان نكثوا ايمانهم من بعد عهدهم و طعنوا فى دينكم فقاتلوا ائمه الكفر انهم لاايمان لهم لعلهم ينتهون) ⁽¹⁴⁷⁷⁾ استنباط كرد؛ زيرا محور اصلى مبارزه با رهبران كفر و زمامداران شرك اين است كه آنان، عهد و پيمان را به رسميت نمى شناسد و هماره نقض عهد مى كنند؛ يعنى، سبب مقاتله با زمامداران خودسر و سركش خوى استكبار و طغواى آنهاست، نه صرف كفر، زيرا با كافر مى توان زندگى كرد، ولى با مستكبر توان زندگى مسلوب است و ظاهرا به همين منظور است كه گفته شد: (يفسدون فى الارض)؛ زيرا نقض عهد گذشته از فساد شخصى افساد اجتماعى را به همراه دارد.

7– دركات افساد در زمين  

همان طور كه درجات اصلاح در زمين در طول يكديگر است، دركات افساد در زمين نيز در طور يكديگر است. از اين رو در آيه حل بحث اول از نقض ‍ عهد و آنگاه از قطع چيزى كه وصل آن لازم است و سپس از افساد در زمين سخن به ميان آمد، زيرا نقض عهد به مثابه متفرق كردن مجتمع است. تار و پود ريسمان كه به هم تنيده شده، شى ء واحد مجتمع را تشكيل مى دهد، نكث آن بعد از غزل و نقض آن بعد از تافتن، عبارت از متفرق كردن اجزاى شى ء واحد مجتمع است. اما قطع كه بدتر از نقض است به منزله پاره كردن شى ء واحد متصل است، نه صرف تفريق مجتمع. هنگامى كه شى ء ماموريه به وصل، منقطع و گسسته شد هيچ كارى از آن صادر نخواهد شد. از اين رو زمينه افساد در زمينه ظهور مى كند.

چون عهد الهى كه از راه عقل و فطرت از يك سو و نقل و روايت از سوى ديگر با جان انسانى و شئون علمى و عملى روح وى ارتباط وثيق دارد، تفريق آن اولا و تقطيع آن ثانيا و سرايت آثار مشئوم آن در جامعه بشرى ثالثا چيزى جز به هم زدن تار و پود كالاى معنوى و سرمايه روحى نخواهد بود و اين همان خسارت غير قابل جبران است كه خداوند از چنين خسارتى به صورت اسم، نه فعل و به صورت حصر ياد كرده، فرمود: (اولئك هم الخاسرون) و چنين خسران معنوى به صورت: (ان الخاسرين الذين خسروا انفسهم واهليهم يوم القيامه الا ذلك هو الخسران المبين) ⁽¹⁴⁷⁸⁾ تبيين شد.

8– خودكامگى صناديد شرك جاهلى  

رغبت در آثار مثبت يك شى ء و رهبت از لوازم منفى آن مايه رقبت آن كار و مراقبت تحقق آن و رقابت در عدم ترك آن خواهد بود، ولى بى ميلى به آن شى ء باعث سلب همه احكام و تبعات مزبور شده، هيچ گونه ترقب و ارتقابى براى وجود يا عدم آن پديد نمى آيد. خوى استكبار، نظامى جز سلطه بر ديگران نمى شناسد و بر اساس: (قد افلح اليوم من استعلى) ⁽¹⁴⁷⁹⁾ به سر مى برد. چنين شخص يا گروه و يا جريان فكرى، هرگز رقيب تعهد و مراقب ميثاق نيست، چون هيچ رغبتى در آن ندارد. صناديد شرك جاهلى و اذناب و اقمار آنان گرفتار چنين خودكامگى بوده و هستند. آنان نه تنها مبتلا به نقص شرط و نقض عهدند، بلكه هيچ تمايلى به وفاى به اصل عهد ندارند و اگر گاهى اقدام به نقص يا قيام نقض نمى كنند براى هراس از هماوردى رقيب است وگرنه به اندك پيروزى بر رقيب ظفرمندانه به نكث و نقض عهد مبادرت مى ورزند.

خداوند در اين باره مى فرمايد: (كيف و ان يظهروا عليكم لا يرقبوا فيكم الا ولاذمه يرضونكم بافواههم و تابى قلوبهم و اكثرهم فاسقون)، ⁽¹⁴⁸⁰⁾ (لا يرقبون فى مومن الا ولاذمه اولئك هم المعتدون) ⁽¹⁴⁸¹⁾ يعنى، مشركان فاسق نه تنها به اصول الهى و احكام آسمانى پايبند نيستند، بلكه اصول انسانى و احكام مردمى و اجتماعى را نيز رعايت نمى كنند. از اين رو ال قرابت و رحامت ، و ميثاق رسمى را بدون مراقبت رها كرده و بدون رغبت در آنها ترك مى كنند؛ زيرا اعتدا و طغيان نتيجه اى جز اين نخواهد داد.

اميرالمومنين (عليه السلام) برخى از سران استكبار اموى را به رذايل اخلاقى نكوهش مى كن كه يكى از بارزترين آنها خيانت عهد و قطع و قطع قرابت ال است، درباره عمرو بن عاص مى فرمايد: و يخون العهد و يقطع الال، ⁽¹⁴⁸²⁾ در حالى كه وفاى به عهد و ميثاق را همراه با راستگويى مى داند و در وصف آن مى فرمايد:

ان الوفاء توام الصدق والا اعلم جنه اوقى منه ⁽¹⁴⁸³⁾ يعنى، سپرى نگهدارتر از وفاى به عهد نمى دانم و كسى كه از معاد آگاه باشد، اهل غدر و خيانت به عهد نيست: و ما يغدر من علم كيف المرجع. ⁽¹⁴⁸⁴⁾

بحث روايى  

1- اهميت عهد

– عن انس، خطبنا رسول الله (صلى الله عليه وآله) فقال: الا لا ايمان لمن لا امامنه له و لا دين لمن لا عهد له ⁽¹⁴⁸⁵⁾

عن اميرالمومنين (عليه السلام): و عقدت بينك و بين عدوك عقده او البسته منك ذمه فحط عهدك بالوفاء وراع ذمتك بالامانه واجعل نفسك جنه دون ما اعطيت فانه ليس من فرائض الله شى ء الناس اشد عليه اجتماعا مع تفرق اهوائهم و تشتت آرائهم من تعظيم الوفاء بالعهود… و لا تخيسن بعهدك… وقد جعل الله عهده و ذمته امنا افضاه بين العباد برحمته و حريما يسكنون الى منعه و يستفيضون الى جواره… و لا يدعونك ضيق امر لزمك فيه عهد الله الى طلب انفساخه بغير الحق. فان صبرك على ضيق امر ترجو انفراجه وفضل عاقبته خير من غدر تخاف تبعه ⁽¹⁴⁸⁶⁾

– دخل عمرو بن عبيد على الصادق (عليه السلام) و قراء: (ان تجتنبوا كبائر ما تنهون عنه) ⁽¹⁴⁸⁷⁾ و قال احب ان اعرف الكبائر من كتاب الله. فقال: نعم يا عمرو ثم فصله بان الكبائر الشرك بالله… و نقض العهد وقطيعه الرحم . (الذين ينقضون عهد الله)… ⁽¹⁴⁸⁸⁾

اشاره: لزوم وفاى به عهد از احكام بين المللى اسلام است و در منطقه جهان شمول دين واقع اس و اختصاصى به قلمرو حوزه اسلامى ندارد. گاهى ممكن است بر اثر عدم رعايت طرف معاهده با دولت اسلامى، نظام اسلامى ناگزير از عهد گريزى شود، و چون همين ترك عهد شايسته حكومت اسلامى نيست خداوند به رسول اكرم (صلى الله عليه وآله) دستور داد در چنين فضايى اصل معاهده را فسخ كن تا با از بين رفتن اصل قرار داد نه خوفى از نقض عهد رقيب باشد نه هراسى از ابتلاى به نكث عهد شما: (و اما تخافن من قوم خيانه فانبذ اليهم على سواء ان الله لا يحب الخائنين) ⁽¹⁴⁸⁹⁾ در حديث اول مراد از امانت و عهد همان اصول كلى دين باشد، حديث مزبور بر نفى حقيقت حمل مى شود و اگر منظور خصوص امانت هاى جزئى و عهدهاى موردى باشد، حديث مزبور بر نفى كمال حمل مى شود.

2- مصاديق عهد الله وصله رحم

– عن العسكرى (عليه السلام): ثم وصف هولاء الفاسقين الخارجين عن دين الله و طاعته منهم عزوجل: (الذين ينقضون عهد الله) الماخوذ عليهم الله بالربوبيه و لمحمد (صلى الله عليه وآله) بالنبوه و لعلى بالامامه ولشيعتهما بالمحبه و الكرامه (من بعد ميثاقه) احكامه و تغليظه (و يقطعون ما امر الله به ان يوصل) من الارحام والقرابات ان يتعاهدوهم و يقضوا حقوقهم وافضل رحم و اوجبه حقا رحم محمد (صلى الله عليه وآله) فان حقهم بمحمد كما ان حق قرابات الانسان بابيه و امه و محمد اعظم حقا من ابويه، كذلك حق رحمه اعظم و قطعته اقطع وافضح (و يفسدون فى الارض) بالبرائه ممن فرض الله امامته و اعتقاد امامه من قد فرض الله مخالفته (اولئك) اهل هذه الصفته (هم الخاسرون) خسروا انفسهم لما صاروا الى النيران و حرموا الجنان فيالها من خساره الزمتهم عذاب الابد و حرمتهم نعيم الابد ⁽¹⁴⁹⁰⁾

اشاره: عهدهاى اعتقادى، اخلاقى و عملى هر يك دليل خاص بر لزوم وفا و حرمت نقض دارد و آيه محل بحث ارشاد به همان حكم قبلى و اصلى است و حكم فقهى جداگانه اى را افاده نمى كند وگرنه محذور تعدد عقاب لازم مى آيد و اما عهدهاى رايج بين افراد با يكديگر و يا بين بنده با خدا به صورت نذر، سوگند، عهد و… حكم آن را مى توان از آيه محل بحث با عنايتى استظهار كرد كه خود همين آيه از ادله حرمت نقض عهد محسوب گردد و محذور تعدد حرام و در نتيجه تعدد عقاب لازم نيايد.

3- كيفر قاطع رحم

– عن الباقر (عليه السلام): و يقال للموفى بعهوده الدنيا فى نذوره و ايمانه و مواعيده: يا ايها الملائكه ! وفى هذا فى الدنيا بعهوده ففوا له هيهنا بما وعدناه و سامحوره و لا تناقشوه، فح تصيره الملائكه الى الجنان و ما من قطع رحمه فان كان وصل رحم محمد (صلى الله عليه وآله) و قد قطع رحمه، شفع ارحام محمد (صلى الله عليه وآله) الى رحمه وقالوا: لك من حسناتنا و طاعتنا ما شئت، فاعف عنه، فيعيونه منها ما يشاء فيعفعى عنه ويعطى الله المعطين ما ينفعهم و ان كان وصل ارحام نفسه و قطع ارحام محمد (صلى الله عليه وآله) بان جحد حقهم و دفعهم عن واجبهم وسمى غيرهم باسمائهم و لقبهم بالقابهم… قيل له: يا عبدالله !اكتسبت عداوده آل محمد الطهر ائمتك لصداقه هولاء، فاستعن بهم الان يعينوك، فلا يجد معينا و لا مغيثا و يصير الى العذاب الاليم المهين ⁽¹⁴⁹¹⁾

– عن الصادق (عليه السلام) عن ابيه (عليه السلام) قال: قال ابى على بن الحسين (عليهما السلام): يا بنى انظر خمسه فلا تصاحبهم و لا تحادثهم و لا ترافقهم فى طريق. فقلت: يا ابه من هم ؟ عرفنيهم. قال:… و اياك و مصاحبه القاطع لرحمه فانى وجدته ملعونا فى كتاب الله عزوجل فى ثلاثه مواضع: قال الله عزوجل: (فهل عسيتم ان توليتم ان تفسدوا فى الارض و تقطعوا ارحامكم # اولئك الذين لعنهم الله…) وقال عزوجل: (الذين ينقضون… اولئك لهم اللعنه ولهم سوء الدار) وقال فى البقره: (الذين ينقضون عهد الله من بعد ميثاقه…) ⁽¹⁴⁹²⁾

اشاره الف: قبح نقضش هر عهد و نيز شناعت قطع هر چيزى كه به وصل آن امر شد به اندازه اهميت آن عهد منقوض يا شى ء مقطوع است و چون ولايت عترت طاهرين (عليهم السلام) از اهميت ويژه اى برخوردار است نقض آن و نيز قطع پيوند با دوده طاها كه توصيه شده خداوند در قرآن كريم است در برابر نقض عهد عادى يا قطع رحم شخصى داراى اثر سوء سنگينى است كه جبران آن بسيار دشوار است.

ب: چون لعن خداوند همان تبعيد از رحمت الهى است، كسى كه ملعون خدا شد از رحمت او محروم است. از اين رو مصاحبت، محادثت و مرافقت با چنين انسان دور از رحمت الهى ممكن است سبب دورى از رحمت خداوند شود. بنابراين، پرهيز از آن سودمند است.

4- نگهبانى از عهدهاى الهى

– عن اميرالمومنين (عليه السلام): وقد ترون عهود الله منقوضه فلا تغضبون ! و انتم لنقض ذمم آبائكم تانفون ! ⁽¹⁴⁹³⁾

اشاره: رسوب فرهنگ بدآموز جاهلى سبب تقديم عار بر نار مى شد. از اين رو نقض عهود تبار و نكث مواثيق نياكان خواه به حق، خواه به باطل براى مردم جاهليت شنيع تلقى مى شد و از آن پرهيز مى كردند، ليكن نقض عهد الهى براى آنها مهم نبود.