تفسیر تسنیم (تفصیلی)| جلد۱،سوره حمد،پیشگفتار؛خطوط کلى معارف سوره

خطوط کلى معارف سوره  

همان گونه که در آغاز پیشگفتار بیان شد، سوره مبارکه حمد مشتمل بر عصاره معارف قرآن کریم است و از این رو اءم الکتاب و اءم القرآن نام گرفته است. معارف این سوره از دیدگاههاى مختلف تقسیمهایى چند مى پذیرد که به برخى از آنها اشاره مى شود:

۱- معارف قرآن کریم داراى سه بخش اصیل و محورى است ؛ بخشى مربوط به مبداء و توحید ذاتى، صفاتى، افعالى و عبادى اوست ؛ بخش دیگر مربوط به معاد، و سومین بخش که تاءمین کننده نیاز بشر بین مبداء و معاد است، ناظر به هدایت و ضلالت، یعنى مبین وحى، رسالت و دین است. سوره حمد نیز، چنانکه گذشت، مشتمل بر عصاره بخشهاى یاد شده است.

۲- محورهاى اصلى معارف سوره حمد در برخى روایات تحمید ، اخلاص و دعا معرفى شده است که به ترتیب اشاره به سه بخش ‍ این سوره دارد: السوره التى اولها تحمید و اوسطها اخلاص و آخرها دعاء: سوره الحمد ^(۴۸۷)

۳- مرحوم شیخ بهائى ( رحمه الله ) مراتب چهارگانه حمد را بدین شرح از این سوره استفاده کرده است:

الف: حمد محبانه و عاشقانه که حمد ذات و ناظر به شایستگى ذات حق براى تحمید است. براى چنین حمدى تعبیر (الحمدالله ) کافى است.

ب: حمد شاکرانه ؛ در این مرتبه، حامد خداى سبحان را در برابر ربوبیت مطلق و احسانش حمد و شکر مى کند و تعبیر (رب العالمین ) ناظر به آن است.

ج: حمد تاجرانه که تحمیدى از سر رجاء، طمع و شوق ثواب است و (الرحمن الرحیم ) بدان اشارت دارد.

د: حمد بردگانه که حمد خدا بر اثر خوف از عذاب اوست و با آیه کریمه (مالک یوم الدین ) ادا مى شود. ^(۴۸۸)

این لطیفه مستفاد از برخى احادیث است که مراتب حمد را بازگو مى کند؛ مانند العباده ثلاثه: قوم عبدوالله عزوجل خوفا، فتلک عباده العبید و قوم عبدوا الله تبارک و تعالى طلبا للثواب، فتلک عباده الاجراء و قوم عبدوا الله حبا له، فتلک عباده الاءحرار و هى افضل العباده ^(۴۸۹) ان قوما عبدوا الله رغبه، فتلک عباده التجار و ان قوما عبدوا الله رهبه، فتلک عباده العبید و ان قوما عبدوا الله شکرا، فتلک عباده الاءحرار ^(۴۹۰)

۴- بر اساس حدیثى قدسى، سوره مبارکه حمد، که در مقام تعلیم ادب تحمید و شیوه اظهار بندگى است، بین خداى سبحان و عبد سالک تقسیم شده است ؛ بخش اول آن که پنج آیه دارد و مشتمل بر حمد و ثناى الهى و خشوع و خضوع در برابر اوست، از آن خداست و بخش پایانى سوره که دو آیه دارد و مشتمل بر دعاو طلب است، سهم عبد سالک است: قسمت فاتحه الکتاب بینى و بین عبدى فنصفهالى و نصفها لعبدى… ^(۴۹۱)

۵- عصاره سوره حمد، سپاسگزارى نسبت به نعمتهاى دریافت شده در زمان گذشته و مددجویى و کمک خواهى نسبت به رحمتهاى آینده در زمان حال و آتى است ؛ چنانکه حضرت امیرالمؤ منین (علیه السلام ) در برخى خطابه هاى خویش حمد و استعانت را قرین کرده، مى فرماید: نحمده على ما کان و نستعینه من اءمرنا على ما یکون و نساءله المعافاه فى الاءدیان کما نساله المعافاه فى الاءبدان ^(۴۹۲) همچنین مى فرماید: اءحمده استتماما لنعمته… و اءستعینه فاقه الى کفایته ^(۴۹۳)، نحمده على آلائه کما نحمده على بلائه و نستعینه على هذه النفوس البطاء عما اءمرت به السراع الى ما نهیت عنه ^(۴۹۴)

۶- مرحوم صدرالمتاءلهین مى گوید:

سوره مبارکه حمد با مقدمه اى که در نماز بدان افزوده مى شود بر روى هم هشت بخش را تشکیل مى دهد که با درهاى هشتگانه بهشت مرتبط است و نمازگزارى که سوره حمد را با آداب ویژه آن در نماز قرائت کند، از همه درهاى هشتگانه بهشت بدان راه یافته است. درهاى مزبور عبارت است از:

یکم: در معرفت که نمازگزار با گفتن وجهت وجهى للذى فطر السموات و الاءرض ^(۴۹۵) از آن وارد بهشت مى شود.

دوم: در ذکر با تلاوت آیه (بسم الله الرحمن الرحیم ).

سوم: در شکر با آیه کریمه (الحمد لله رب العالمین ).

چهارم: در رجاء با قرائت آیه (الرحمن الرحیم ).

پنجم: در خوف با ذکر آیه (مالک یوم الدین )

ششم: در اخلاص با گفتن (ایاک نعبد و ایاک نستعین )

هفتم: در دعا و تضرع با تلاوت آیه (اهدنا الصراط المستقیم ).

هشتم: در اقتدا به ارواح پاک ) با قرائت آیه (صراط الذین اءنعمت علیهم… ) ^(۴۹۶)

تذکر: با بررسى خطوط کلى معارف سوره حمد و مباحث محورى آن، روشن شد که هدف این سوره تعلیم و آموزش ادب تحمید و شیوه اظهار بندگى در برابر خداى سبحان است. تعلیم شیوه استعانت و طلب هدایت از خداوند و آشنایى به کیفیت پیمون راه نیز هدف دیگر این سوره است.

بازدیدها: 0