روش های مدیریت زمان در سیرۀ زهرای اطهر (علیهاالسلام)

خانه / پیروان عترت / روش های مدیریت زمان در سیرۀ زهرای اطهر (علیهاالسلام)

روش های مدیریت زمان در سیرۀ زهرای اطهر ^{(علیهاالسلام)}

پایگاه اطلاع رسانی هیات رزمندگان اسلام: هر فرد برای عملی نمودن برنامه های خود و رسیدن به اهداف و موفقیت خویش نیازمند مدیریت زمان است. مدیریت زمان مانند هر کاری به دانستن روش نیاز دارد. یافته ها نشان می‎دهد روش های مدیریت زمان عبارتند از: ۱- تقسیم کار؛ ۲- عدم تأخیر انجام امور؛ ۳- حفظ اطلاعات ارزشمند؛ ۴- وجود مکان معین و مناسب برای هر وسیله؛ ۵- انجام چند کار به صورت هم زمان؛ ۶- رقابت؛ ۷- استراحت و نشاط؛ ۸- توجه به زمان حال.

حضرت زهرا^{(علیهاالسلام)} دارای مدیریت زمان بوده اند که در همۀ ابعاد عبادی، خانوادگی، سیاسی، اجتماعی و تفریحی فعال بودند و در همۀ نقش ها به بهترین شکل انجام وظیفه نمودند.

حضرت زهرا^{(علیهاالسلام)} عهده دار وظایف بسیار زیادی در ابعاد گوناگون بودند، از جمله خانه داری، همسرداری، مراقبت و تربیت فرزندان، وظایف اجتماعی. این مطلب را نیز باید لحاظ کرد که در آن زمان، این امور به مراتب بسیار دشوارتر از زمان حاضر بوده است. همچنین حضور نداشتن طولانی مدت حضرت علی^{(علیه السلام)} در منزل به دلیل شرکت در جنگ‎ها و مأموریت‎های مختلف، موجب افزایش بار مسئولیت بر ایشان شده بود. افزون بر آنکه حضرت زهرا^{(علیهاالسلام)} پاسخگوی سؤالات دینی مردم نیز بوده اند^۱. بنابراین مدیریت زمان مؤلفه ای بسیار مهم در زندگی ایشان محسوب می‎شود. فعالیت‎های موفق ایشان در همۀ ابعاد بیانگر قدرت مدیریت زمان توسط ایشان است. با توجه به مجموع روایات در سیرۀ حضرت فاطمه^{(علیهاالسلام)} به دست می آید که ایشان مانند پدربزرگوارشان، فرصت‎های زندگی را به سه قسمت تقسیم کرده‎اند. ۱- خدا؛ ۲- خانواده؛ ۳- خود.

امام حسین^{(علیه السلام)} فرمودند: از پدرم^{(علیه السلام)} درباره وضع ورود حضرت رسول^{(صلی الله علیه وآله وسلم)} سؤال کردم. پدرم فرمودند: زمانی که پیامبر ^{(صلی الله علیه وآله وسلم)} وارد منزل می‎شدند، وقت خود را سه قسمت می‎کردند: یک قسمت برای خداوند و یک قسمت برای خانواده و یک قسمت نیز برای خود. وقت مخصوص به خودشان را نیز میان خود و مردم تقسیم می فرمود و خواص را می پذیرفت و مسائل و موضوعات را از طریق آنان به عموم مردم ارجاع می داد و چیزی از ایشان مضایقه نمی کرد و روش آن بزرگوار، در این زمانِ اختصاص یافته به امّت، این بود که در پذیرفتن به حضور و اختصاص دادن مقدار زمان ملاقات به افراد، اهل فضل را به نسبت فضل و مقامی که در دین داشتند، بر دیگران مقدّم می داشت. برخی از آنان یک حاجت داشتند، برخی دو تا و برخی چندین حاجت.^۲

اعمال عبادی حضرت زهرا^{(علیهاالسلام)}

اعمال عبادی حضرت، نمازها، ادعیه وتسبیحات گوناگون را شامل می‎شود. استفاده از لباس و عطر مخصوص جهت نماز، عبادت در شب جمعه، نماز جهت امور عظیم و خوفناک نماز مستحبی در روز جمعه، دعای نور، دعای هر صبح و شب، دعا در غروب روز جمعه، تسبیح مخصوص حضرت زهرا^{(علیهاالسلام)} ، همچنین تسبیح ایشان در سوم هرماه، عبادت مخصوص در شب قدر نمونه‎هایی از عبادات ایشان است که نشان دهندۀ اهمیت ارتباط با خدا در سبک و سیره ایشان است که زمان خاصی را برای هرکدام اختصاص می‎دادند، بدون آنکه در ابعاد دیگر زندگی ایشان خللی وارد شود.^۳

خانواده

حضرت فاطمه^{(علیهاالسلام)} بخش ویژه ای از زمان خود را به انجام کارهای منزل، حضور در جمع خانواده و تربیت فرزندان اختصاص می‎دادند. انجام دادن امور منزل به قدری زیاد و سخت بود که حضرت درخواست خادمه نمودند. تمامی امور منزل نیازمند مدیریت زمان است تا فرصت رسیدگی به دیگر امور نیز باشد. افزون بر انجام امور منزل، زمانی را برای همسر و حضور در جمع خانواده قرار می‎دادند. مثلاً حضرت زمانی را برای تفریح با همسرشان اختصاص دادند و با هم به صحرا رفته، خرما خوردند و مزاح نمودند. روزی پیامبر^{(صلی الله علیه وآله وسلم)} به دیدار فاطمه^{(علیهاالسلام)} رفتند. حضرت برای ایشان حلوایی از خرما پختند و آن را مقابل ایشان قرار دادند. پیامبر^{(صلی الله علیه وآله وسلم)}، علی^{(علیه السلام)} ، فاطمه^{(علیهاالسلام)} و حسنین^{(علیهماالسلام)} آن را خوردند، هنگامی که رسول خدا ^{(صلی الله علیه وآله وسلم)} از خوردن فارغ شدند، سجدۀ طولانی کردند و دلیل سجده خود را جمع بودن اعضا و در کنار هم بودن بیان نمودند.

حضرت به رشد اخلاقی و دینی فرزندان نیز اهتمام داشتند.

وَ کَانَتْ فَاطِمَهُ^{(علیهاالسلام)} تُرَقِّصُ ابنَهَا حسَناً^{(علیه السلام)} وَ تقُولُ:أشْبِهْ أَبَاکَ یَا حَسَنُ وَ اخْلَعْ عَنِ الْحقِّ الرَّسنَ وَ اعْبُدْ إِلَهاً ذَا مِنَنٍ وَ لَا تُوَالِ ذَا الْإِحَنِ وَ قَالَتْ لِلْحُسَیْنِ^{(علیه السلام)} أنتَ شبِیهٌ بِأَبِی لَستَ شبیهاً بِعَلیِ

حضرت فاطمه زهراء^{(علیهاالسلام)} امام حسن را حرکت می‎داد و می فرمود: ای حسن! تو به پدرت شباهت داشته باش و بخشنده باش. خدای را پرستش کن و بغض و کینه را دوست مدار. نیز حضرت امام حسین^{(علیه السلام)} را حرکت می‎داد و می‎فرمود: تو شبیه به پدرم رسول خدا^{(صلی الله علیه وآله وسلم)} هستی و به علی^{(علیه السلام)} شباهتی نداری.

«تُرَقِّصُ» به معنای حرکت دادن است. اگر معنای اصلی کلمۀ «ترقص» را در نظر بگیریم، در کنار منبع دیگر که راوی «تلاعب» آورده است، به نظر می‎رسد، حسنین^{(علیهماالسلام)} در هر سنی که بوده‎اند، حضرت فاطمه^{(علیهاالسلام)} در حال بازی با ایشان بوده اند. حضرت زهرا^{(علیهاالسلام)} برای فرزندان خود وقت می گذاشتند و با فرزندان خود صحبت می کردند و به ویژه مفاهیم اخلاقی را آموزش می‎دادند. عبارت «کانَتْ فَاطِمَهُ^{(علیهاالسلام)} تُرَقِّصُ ابْنَهَا» دلالت بر استمرار در وقت گذاشتن حضرت با فرزندان خود دارد. وقت گذاشتن مستمر برای فرزند نشان‎دهندۀ تعهد مادر برای فرزند و اهمیت او به رشد و تعالی فرزند است. وجود این برنامۀ مورد نیاز، موجب شکوفایی استعدادهای فرزند می شود و عزت نفس فرزند را بیشتر می کند و آرامش فکری و روحی فرزند را به دنبال دارد. متأسفانه این مهم در مادران جامعۀ امروزی به فراموشی سپرده شده است و بیشتر خردسالان زمان خود را با بازی های مجازی سپری می‎نمایند یا آنکه فرزندان به مهدهای بازی و یا پرستاران خصوصی سپرده می‎شوند و یکی از دلایل این امر اشتغال مادران و عدم حضور کافی آنان در منزل و در نتیجه نداشتن زمان کافی برای فرزندان است.

بیدار نگه داشتن فرزندان جهت شب قدر، آموزش دعا به امام حسین^{(علیه السلام)} هنگام مصیبت سنگین از جمله امور دیگر تربیت فرزندان است.

جامعه

حضرت زهرا^{(علیهاالسلام)} فقط به خانوادۀ خود توجه نمی‎کردند؛ بلکه نیازها و حوائج دیگر افراد جامعه نیز مدنظرشان بود و برای آن زمان صرف می‎کردند. اطعام کردن خانوادۀ جعفر بن ابی طالب هنگام فوت جعفر به مدت سه روز ، شرکت در عروسی یهودیان ^۴، پاسخ به سؤالات دیگران از جمله مواردی است که حضرت برای آن زمان صرف می نمودند. حضور حضرت در فعالیت های سیاسی نیز در سیرۀ ایشان مشهود است. زیارت قبور شهدای جنگ‎ها، رفتن به بیت الاحزان و خواندن خطبه در مسجد، گویای این مسئله است.همچنین حضرت فاطمه^{(علیهاالسلام)} زمانی را جهت آراستگی خودشان صرف می کردند، مانند بافتن موهایشان.

روش های مدیریت زمان

شایان ذکر است که تنها دانستن ارزش زمان کافی نیست، چگونگی مهارت از بهره برداری از زمان نیز لازم است. اگر کسی زمینی داشت و ارزش آن هم بداند، اما مهارت لازم جهت استفاده از آن را نداشته باشد و نداند که در آن زمین کشاورزی کند یا خانه بسازد، ممکن است آن را هدر دهد؛ اما مهندس ساختمان یا کشاورز می‎تواند استفادۀ حداکثری از زمین بکند. استفاده از زمان نیز مانند مکان، نیاز مهارت و مهندسی دارد.

با استفاده از روش هایی کاربردی می‎توان از زمان استفاده بهینه نمود این روش ها عبارت اند از:

عدم تأخیر در انجام امور

اصل «امروز آخرین روز» است یکی از روش ها و اصول مدیریت زمان است. اجرای این اصل موجب غنیمت شماری لحظات می‎شود؛ زیرا یکی از عوامل عدم استفادۀ مفید از زمان، احساس ماندگاری و داشتن فرصت زیاد برای انجام کارهاست.

امام صادق^{(علیه السلام)} فرمودند: فردا و پس فردا نگو؛ زیرا پیشینیان تو به جهت پایداری بر آرزوها و امروز و فردا کردن هلاک شدند تا اینکه فرمان خداوند (مرگ) به سراغ آنها آمد، در حالی که در غفلت بودند. به تأخیر انداختن برخی امور ضربات مهلکی به انسان می زند، مانند به تأخیر انداختن توبه یا انجام ندادن اعمال صالح. از آنجایی که اتفاقات پیش بینی نشده هیچ گاه خبر نمی‎کند، بهتر است بی جهت امور را به تأخیر نیندازیم.

به تأخیر نینداختن امور اهمیت فراوانی دارد؛ لذا این امر مهم نیاز به تمرین دارد تا به تدریج در وجود انسان تبدیل به ملکه شود. نماز اول وقت نوعی تمرین برای به تأخیر نینداختن امور است. مقید به نماز اول وقت بودن یکی از بهترین شیوه های نظم بخشی به زندگی است.

به تأخیر نینداختن کار، راهکاری جهت ایجاد مدیریت زمان بیان شد، اما گاهی تأخیر کار از اصول مدیریت زمان به شمار می‎آید که از آن با عنوان تأخیر مثبت یا تعلل خلّاق تعبیر می شود. این اصل از مؤثرترین روش‎های مدیریت زمان است؛ زیرا آدمی فرصت انجام همۀ امور را ندارد و در برخی امور باید تعلل ورزید.

روایاتی در سیرۀ حضرت زهرا^{(علیهاالسلام)} وجود دارد که بیانگر آن است که حضرت اهل به تأخیر انداختن امور نبودند. برای نمونه: مردی نزد حضرت فاطمه^{(علیهاالسلام)} رفت و عرض کرد: آیا رسول خدا ^{(صلی الله علیه وآله وسلم)} نزد شما چیزی باقی گذاشته است که آن را به من هدیه بدهید؟ حضرت به خادم فرمودند: پارچۀ ابریشمی را که حاوی حدیثی از رسول خدا^{(صلی الله علیه وآله وسلم)} است، بیاور. پس خادم به دنبال آن گشت، ولی آن‎ را نیافت. حضرت به وی فرمودند: وای برتو، به دنبال آن بگرد. همانا آن نزد من با حسن و حسین برابری می کند. خادم آن را هنگام جارو کردن در خاکروبه ها یافت که حاوی سخنی از پیامبر ^{(صلی الله علیه وآله وسلم)} بود. در این اتفاقات دو نکتۀ ظریف نهفته است. ۱- حضرت اجابت درخواست مراجعه کننده را به تأخیر نینداختند و همان زمان به خادم امر نمودند پارچۀ ابریشمی را بیاور. ایشان همانند برخی افراد برخورد نکردند که بگویند امروز برو و فردا مراجعه کن. ۲- حضرت پیدا شدن شیء گمشده را که دارای اهمیت فراوان بود به تأخیر نینداختند و همان زمان به خادم امر نمودند تا آن را پیدا کند. به دلیل گم شدن آن نیز خادم را عتاب نمودند. همچنان نیز حواس حضرت متوجه مراجعه کننده است تا هرچه سریع تر آن پارچه پیدا شود و درخواست مراجعه کننده اجابت شود.

بانویی به حضرت زهرا^{(علیهاالسلام)} مراجعه نمود و سؤال هایی کرد و از کثرت سؤال هایش خجل شد. حضرت ثواب‎هایی را که در عوض پاسخ به پرسش های او می‎شود، بیان نمودند و بدین گونه وی را از شرمندگی خارج کردند تا دیگر سؤال هایش را بپرسد.^۵در واقع، حضرت با این عملکرد، مانع شدند که آن بانو سؤال هایش را به تأخیر بیندازد و پرسش نکند.

نماز اول وقت در سیرۀ حضرت زهرا(ع)

چنان که بیان شد، نماز اول وقت نمونه ای از عدم تأخیر در اجرای امور است. این موضوع نیز در سیرۀ حضرت نمایان است. نماز اول وقت به قدری برای حضرت مهم بوده که در حالت بیماری و لحظات نزدیک شهادتشان نیز از این امر مهم غفلت نکردند، به اسماء بنت عمیس فرمودند: عطر و لباس مخصوص نمازم را برایم بیاور، سپس وضو گرفتند، آن گاه سرشان را بر زمین نهادند و به اسماء فرمودند: کنارم بنشین، هنگامی که وقت نماز فرا رسید، مرا بلند کن اگر برخاستم که هیچ و اگر بلند نشدم شخصی را به دنبال حضرت علی^{(علیه السلام)} بفرست. اسماء هنگام نماز حضرت را صدا می‎زند و می‎فهمد حضرت از دنیا رفته اند. اهمیت نماز نزد حضرت به قدری است که پیش از وقت نماز، وضو می‎گیرند و درخواست عطر و لباس مخصوص نماز می نمایند و بدین گونه به استقبال نماز اول وقت می‎روند.

باید این نکته را در نظر گرفت که بی توجهی به نماز اول وقت، نوعی سبک شمردن نماز به شمار می‎آید. امام صادق^{(علیه السلام)} یکی از مصادیق آیات چهار و پنج سورۀ ماعون «فَوَیْلٌ لِلْمُصَلِّینَ * الَّذینَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ؛ پس وای بر نمازگزارانی که در نماز خود سهل انگاری می کنند» را تأخیر بدون علت نماز از اول وقتش بیان نمودند.^۶

تقسیم و تفویض کار

تقسیم کار یا تفویض (واگذاری امر به دیگری) و به تعبیر دیگر کارسپاری یکی از بهترین راه های استفادۀ مؤثر از زمان است. هنگامی که یک گروه یا دو فرد هدف مشترکی دارند، با تقسیم کار می‎توانند زودتر به مقصود برسند و این یکی از مزایای مهم کارسپاری است. با واگذاری امور به دیگران می توان وقت خود را آزاد کرد و به کارهای بیشتری رسیدگی نمود و کمیت و کیفیت نتایج موردنظر را افزایش داد. از مزایای دیگر کارسپاری افزایش توانمندی‎های بالقوۀ افرادی است که کار می‎کنند.

کارسپاری موجب رشدی دوسویه می‎شود: ۱- رشد قدرت مدیریت؛ ۲- شکوفایی استعداد های فرد. در سیرۀ پیامبر اکرم ^{(صلی الله علیه وآله وسلم)} ، ائمه معصومان^{(علیهم السلام)} ، بزرگان، علماء و محققان به چنین اصلی پرداخته شده است.

امام صادق^{(علیه السلام)} به نقل از پدرشان فرمودند: حضرت علی^{(علیه السلام)} و فاطمه^{(علیهاالسلام)} از رسول خدا^{(صلی الله علیه وآله وسلم)} تقاضا نمودند که کارهای خانه و بیرون خانه را بین آنها تقسیم نماید. پیامبر انجام کارهای داخل خانه را به عهده فاطمه^{(علیهاالسلام)} و امور خارج از منزل را به عهده علی^{(علیه السلام)} نهاد. فاطمه^{(علیهاالسلام)} فرمودند: هیچ کس جز خداوند نمی داند که من چقدر خوشحال شدم از اینکه رسول خدا^{(صلی الله علیه وآله وسلم)} مرا از به عهده گرفتن آنچه بر گردن مردان است، معاف نمود. تعیین چگونگی تقسیم کار میان زن و مرد، هر اندازه که با استعدادهای فطری و تکوینی آنها متناسب باشد، ثمره های بیشتری در پی خواهد داشت. طرح پیشنهادی رسول خدا در حدیث پیش گفته بیش از هر چیز ناظر به استعدادهای طبیعی مرد و زن است؛ این طرح نه مردسالاری و نه زن سالاری را تجویز می‎کند؛ بلکه دربردارندۀ تقسیم کاری عادلانه در سایه سار صمیمت است. جامعۀ جاهلیت بر پایۀ مردسالاری بنا شده بود. اسلام این مبنا را شکست. از دیدگاه اسلام مرد حق ندارد به همسر خویش به عنوان یک خدمتکار بنگرد و کارهای خانه را وظیفۀ واجب او بپندارد. این ایثار و صمیمت و عطوفت زن است که زمینۀ پذیرش کارهای طاقت فرسایی همچون خانه داری، فرزندآوری و همسرداری را پدید می‎آورد. امام صادق^{(علیه السلام)} فرمودند: در نامۀ امام علی^{(علیه السلام)} به امام حسن^{(علیه السلام)} آمده که زن را در اموری که درخور توانش نیست، وادار مکن؛ زیرا این چنین برای حالش و دوام زیبایی اش بهتر است؛ همانا زن گلی است و خدمتکار نیست. حضرت زهرا^{(علیهاالسلام)} از به عهده گرفتن کارهای منزل در برابر انجام کارها و مسئولیت های بیرون از منزل احساس سرور وصف ناپذیری داشتند. با وجود این تقسیم بندی، حضرت علی^{(علیه السلام)} در انجام کارهای منزل، همسر خود را نیز یاری می‎نمودند.

سلمان روایت نموده است که حضرت فاطمه^{(علیهاالسلام)} نشسته بود و با آسیایی که در مقابلش بود جو آسیا می کرد و دستۀ آسیاب خون آلود بود و در این حال حسین^{(علیه السلام)} در گوشۀ اتاق از گرسنگی بی قراری می‎نمود. من به فاطمه^{(علیهاالسلام)} گفتم: ای دختر رسول خدا! پوست دستان شما مجروح شده در صورتی که خادمه شما، فضه، حاضر و بیکار است. حضرت زهرا^{(علیهاالسلام)} فرمودند: رسول خدا^{(صلی الله علیه وآله وسلم)} به من توصیه نمودند که کار منزل یک روز به عهدۀ من باشد و یک روز به عهدۀ او، و نوبت کار او دیروز بوده است. به حضرت فاطمه^{(علیهاالسلام)} گفتم: من بندۀ آزادشدۀ پدر شما هستم، پس اجازه دهید یا جو را آسیاب کنم و یا اینکه حسین را ساکت کنم. فاطمه^{(علیهاالسلام)} فرمودند: من بر آرام کردن حسین تواناترم، تو آسیاب کردن جو را عهده دار باش. حضرت زهرا^{(علیهاالسلام)} در تقسیم کار با سلمان، اولویت و توانایی‎ها را مدنظر گرفتند. مادر، شایسته ترین فرد در نگهداری و تربیت فرزند است که حضرت نیز نگهداری از فرزند را عهده دار شدند و این مطلب ناشی از تعهد و مسئولیت پذیری حضرت زهرا^{(علیهاالسلام)} به عنوان یک مادر است. همچنین این مطلب نیز که باوجود زخمی شدن دستشان باز نیز خودشان وظیفۀ خود را انجام می‎دهند (و به خادم که روز کاری او نیست واگذار نمی‎کنند) بیانگر تعهد حضرت است. همکاری منظم و تعهد بین دو فرد یا گروه که بین آنها تقسیم کار صورت گرفته است، سبب مدیریت زمان می‎شود.

حضرت فاطمه(^{(علیهاالسلام)} بنا به فرمایش پدرشان که غروب روز جمعه زمان استجابت دعاست، اهمیت داده، به غلامشان می فرمودند: بر بلندی برو، پس هرگاه نیمی از قرص خورشید را دیدی که به غروب نزدیک شد، مرا باخبر ساز تا دعا کنم!حضرت از کارسپاری استفاده نمودند و این کار را به غلامشان که توانایی رفتن به پشت بام را داشت، واگذار نمودند.

حفظ اطلاعات ارزشمند

از دیگر روش‎های مدیریت زمان حفظ اطلاعات ارزشمند است. با دسته بندی، ساماندهی و نگهداری صحیح و روشمند اطلاعات، می‎توان آنها را برای سالیان طولانی حفظ کرد. اگر از منابع و اطلاعات ارزشمند محافظت نشود، باید زمان صرف شود تا آن اطلاعات به طریق دیگری به دست آید.

از امام صادق^{(علیه السلام)} روایت شده که پس از فوت پیامبر^{(صلی الله علیه وآله وسلم)} حزنی بر حضرت فاطمه^{(علیهاالسلام)} وارد شد که شدت آن حزن را فقط خدا می‎داند. پس خدا ملکی را به سوی حضرت فرستاد که ایشان را تسلی دهد و با وی سخن بگوید. حضرت زهرا^{(علیهاالسلام)} به امیرالمؤمنین^{(علیه السلام)} در این باره (به دلیل عدم حفظ مطالب) ابراز نگرانی نمود. حضرت امیر^{(علیه السلام)} فرمودند: وقتی که صوت را شنیدی به من بگو. حضرت زهرا^{(علیهاالسلام)} به علی^{(علیه السلام)} اعلام نمودند و حضرت امیر شروع به نگارش (هر آنچه شنیدند) نمودند تا اینکه مصحف حضرت ثبت شد. مصحفی که در آن حلال و حرام نیست و علم مربوط به آینده موجود است. ^۷فاطمه^{(علیهاالسلام)} قصد حفظ این اطلاعات ارزشمند را داشتند؛ بنابراین به همسرشان نگرانی خود را ابراز نمودند. نگارش یکی از راه های محفوظ ماندن اطلاعات است.

یکی از راه های حفظ اطلاعات و وسایل ارزشمند وجود مکان معین و مناسب برای آن است. در حدیث پیش گفته اگر خادم حضرت زهرا^{(علیهاالسلام)} آن پارچۀ ابریشمی را در جای مشخصی گذاشته بود، در خاکروبه ها نمی افتاد و به راحتی به آن دسترسی پیدا می‎کرد. افراد وسایل خود را به ویژه وسایل مهم و ارزشمند خود را که به آن احتیاج دارند، در مکان های مشخص و مناسبی قرار می‎دهند تا مفقود نشود و به راحتی به آن دسترسی پیدا کنند و همچنین دچار آسیب نشود. یکی از دزدان زمان، بی نظمی و عدم حساسیت در جاگذاری وسایل در مکان مخصوص به آن است. باید برای همه چیز مکان مشخص باشد تا یافتن آن در زمان مورد نیاز به سادگی در دسترس باشد و زمانی برای جستجوی آن صرف نشود.

انجام چند کار به صورت هم زمان

انجام دو کار هم زمان و ادغام امور در یکدیگر از جمله روش های مدیرت زمان است. به نظر می‎رسد همین که خداوند اجازه داده است نمازهای مستحب در حین راه رفتن، خوانده شود به نوعی تأیید این روش است که می‎توان دو کار را به صورت هم زمان انجام داد؛ برای نمونه، یک خانم خانه دار می‎تواند از این روش بسیار استفاده نماید.

حضرت فاطمه^{(علیهاالسلام)} نیز از این اصل انجام چند کار به صورت هم زمان استفاده می‎نمودند. رسول خدا^{(صلی الله علیه وآله وسلم)} حضرت زهرا^{(علیهاالسلام)} را در حالی دید که عبایی از پوست شتر پوشیده و با یک دست مشغول آسیاب کردن و با دست دیگر مشغول شیر دادن به فرزندش بود. چشمان رسول خدا^{(صلی الله علیه وآله وسلم)} از مشاهده این صحنه، پر از اشک شد و فرمودند: دخترم! سختی‎ها و تلخی‎های دنیا را در مقابل حلاوت و شیرینی آخرت قرار بده.^۸ حضرت در آن شرایط با کمبود زمان روبه رو بودند که مجبور شدند، این دو کار را به طور هم زمان انجام دهند. شاید نیاز به آرد برای پختن نان از یک سو و گرسنگی فرزند از سوی دیگر سبب انجام این دو کار به صورت هم زمان شده بود. اگر در شرایط عادی به سر می بردند فرزندشان را هنگام شیر دادن نوازش می نمودند و با او سخن می‎گفتند؛ زیرا امروزه ثابت شده است آرامش مادر و نوازش نمودن فرزند در حین شیر دادن بر فرزند اثر مثبت دارد.

رقابت

یکی از راه های بهره وری از زمان استفاده از اصل رقابت و مسابقه است. تنافس به معنای است.. قرآن در توصیف افراد بهشتی می فرماید: «وَ السَّابِقُونَ السابِقُونَ * أُولئِک الْمقَرَّبُونَ؛ سبقت گیرندگان مقدّمند؛ آنانند همان مقرّبانِ [خدا]». قرآن در مورد کارهای خیر و دریافت مغفرت الهی دستور به سبقت و مسابقه می دهد.

حضرت فاطمه^{(علیهاالسلام)} نیز همانند پدرشان از اصل رقابت استفاده نمودند. عبدالوهاب به نقل از سلمان فارسی می‎گوید: پیامبر^{(صلی الله علیه وآله وسلم)} مسابقۀ خط بین حسنین برگزار نمودند. حسنین هرکدام خط خود را به مادرشان نشان دادند و فرمودند: جدمان به ما امر فرموده خط بنویسیم پس هر کس خطش بهتر باشد قوت او بیشتر خواهد بود. ما نوشتیم و به حضور پیغمبر خدا رفتیم. آن حضرت ما را نزد پدرمان فرستاد. پدر ما در بین ما داوری ننمود و ما را نزد شما روانه کرده است. فاطمه زهراء تفکر نمود که جد و پدر حسنین^{(علیهماالسلام)} نخواسته اند دل ایشان را بشکنند. پس من چه کنم؟ و چگونه بین ایشان داوری نمایم؟ پس به آنان فرمود: ای نور دو چشمانم، من نخ گردن بند خود را بالای سر شما قطع می‎کنم هرکدام از شما بیشتر از مرواریدهای آن را برگرفت خط وی نیکوتر و قوت او بیشتر است. نخ گردن بند دارای هفت عدد مروارید بود، حضرت برخاستند و نخ را بر سر آنان قطع نمودند. امام حسن^{(علیه السلام)} سه عدد و امام حسین^{(علیه السلام)} نیز سه عدد مروارید برگرفتند. مروارید دیگر باقی ماند که هریک از آنان برای ربودن آن فعالیت می کردند. خدای مهربان به جبرئیل دستور داد تا به زمین آمد و آن مروارید را به وسیلۀ بال خود دو نصف نمود و هریک از ایشان یک نصف آن را برگرفت.^۹ رقابت، تمرینی برای افزایش سرعت عمل می‎شود که این عامل در مدیریت زمان تأثیری شگرف دارد.

استراحت مایۀ تجدید قوا

یکی از اصول مدیریت زمان، اصل استراحت های منظم است. استراحت های منظم در حکم توقف‎ها و فرصت های تنفسی هستند که می‎تواند باعث تجدیدقوا در فرد شود و او را همواره برای یک کار طولانی و سنگین، آماده نگه دارند. در برخی روایات، اختصاص دادن زمانی برای استراحت مایۀ کمک به دیگر امور بیان شده است. پیامبر خدا^{(صلی الله علیه وآله وسلم)} فرمودند: در صحف ابراهیم آمده است که خردمند زمانی که عقلش مغلوب نشده، باید ساعاتی را برای خود در نظر گیرد؛ زمانی برای مناجات با پروردگارش عزّوجلّ، و زمانی برای محاسبه نفس و زمانی برای اندیشیدن در آنچه که خداوند عزّ و جلّ به وی ارزانی داشته است و زمانی نیز برای بهره گیری خود از راه حلال (لذات حلال) اختصاص دهد؛ زیرا این زمان کمکی است به آن سه زمان دیگر و مایۀ آسودگی و رفع خستگی دل هاست. حضرت زهرا^{(علیها السلام)} و حضرت علی^{(علیه السلام)} این زوج آسمانی، زمانی را برای تفریح اختصاص دادند و با هم به صحرا رفته، خرما خوردند و با هم گفتگو نمودند. و در نقل دیگری در رابطه با همین روایت است که با همدیگر می خندیدند.

نشاط

استراحت در جهت سلامتی جسم و روح، نشاط را به دنبال دارد. نشاط یک حالت مثبت روحی است که آدمی را سبک بال، پرتحرک و باانگیزه می سازد و قدرت بهره گیری از زمان را گاهی به ده ها برابر افزایش می دهد. انرژی یک فرد بانشاط چند برابر یک فرد افسرده است. حضرت امیر^{(علیه السلام)} فرمودند: اندوه، بدن را تخریب می‎نماید

حضرت فاطمه^{(علیها السلام)} نیز همسری آرام بخش و بانشاط بودند؛ زیرا حضرت علی^{(علیه السلام)} فرمودند: هرگاه به چهرۀ زهرای اطهر می نگریستم، غم ها و اندوهم زدوده می‎شد.^۱۰ اگر کسی شاداب باشد روی اطرافیان اثر می‎گذارد و دیگران نیز از نشاط او بانشاط می شوند و برعکس دیدن افراد غم آلود نیز انسان را ناراحت می نماید.

اصل توجه به زمان حال

یکی دیگر از اصول مهم مدیریت زمان، توجه به زمان حال است. برخی افراد به خاطر مشکلات گذشته، زمان حال را از دست می دهند و گذشتۀ تاریک و غیرمفید را برای خویش تکرار می‎نمایند (نیلی پور، ۱۳۸۶، ج۱، ص۲۶). حضرت امیرمؤمنان^{(علیه السلام)} فرمودند: پرداختن به گذشته، وقت را ضایع می‎کند. نکتۀ مهم، عبرت گیری و تکرار نکردن اشتباهات گذشته است. برخی نیز غصۀ آینده را می‎خورند و شروع به خیال بافی های منفی می‎نمایند. برای نمونه، فردی که یک بیماری اش کوچک دارد در خیال خود بیماری را بزرگ می‎کند و آیندۀ خویش را فردی بیمار و ناتوان می‎بیند. این گونه نه تنها بخشی از زمان را هدر می دهد؛ بلکه تلقین منفی به خود می‎کند و شادی و نشاط خویش را نیز از دست می دهد. مثبت اندیشی در مدیریت زمان بسیار مؤثر است؛ زیرا فرد مثبت نگر از روحیۀ خوبی برخوردار است و روحیۀ خوب لازمۀ فعالیت و حرکت است. باید مثبت اندیشی به یک عادت تبدیل شود و شکست ها و اتفاقات ناخوشایند گذشته را بر خیر حمل نمود. همان طور که در قرآن آمده است: «عَسی أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئًا وَ هُوَ خَیْرٌ لَکُمْ؛ چه بسا چیزی را خوش نداشته باشید، حال آنکه خیرِ شما در آن است» (بقره، ۲۱۶). برای آینده باید برنامه ریزی و تلاش نمود و از غصه خوردن و خیال بافی کردن دوری کرد. حضرت علی^{(علیه السلام)} فرمودند: گذشتۀ روز تو رفته است، و باقی مانده آن (یعنی زمان آینده) یقینی نیست، پس زمان حال را دریاب و فعالیت کن.

مثال مهم و کاربردی در رابطه با نگرانی از آینده در مورد رزق و مسائل مادی است. یکی از علل تأخیر در ازدواج مسائل اقتصادی است، یعنی فرد توانایی به دست آوردن رزق روزانۀ خانواده را دارد؛ اما نگرانی زیادی در مورد آینده و اتفاقات پیش بینی نشده دارد. حضرت علی^{(علیه السلام)} فرمودند: فرزند آدم! غم روزی را که نیامده بر روزی که در آن هستی بار مکن، اگر روز نیامده از عمرت باشد خداوند روزی ات را می رساند.^۱۱

نمونۀ دیگر اینکه برخی خانواده ها به دلیل نداشتن موقعیت مالی مناسب تمایلی به فرزنددار شدن ندارند یا با تولد فرزندشان نگرانی رزق او را دارند و از تولدش ناراحت می‎شوند. روایت شده که سکونی گفت: روزی بر امام صادق^{(علیه السلام)} وارد شدم در حالی که بسیار اندوهگین بودم. امام به من فرمودند: غم تو چیست؟ گفتم: برایم دختری متولد شده است. امام فرمودند: یا سکونی، سنگینی فرزندت بر زمین است و رزق او با خداست و به خاطر او از عمر و از رزق تو کم نمی‎شود و از غیررزق تو می‎خورد. به خدا سوگند، از این سخن امام بسیار مسرور شدم، سپس امام فرمودند: نام او را چه نهادی؟ گفتم فاطمه امام دوبار آه کشیدند.^۱۲

بهتراست به سیرۀ الگوی همگان، حضرت فاطمۀ زهرا^{(علیها السلام)}، نگریسته شود. زمانی که حضرت علی^{(علیه السلام)} به خواستگاری حضرت زهرا^{(علیها السلام)} آمدند، صادقانه تمام دارایی خود را به پیامبر^{(صلی الله علیه وآله وسلم)} اعلام کردند و فرمودند: یک زره و یک شمشیر و یک شتر دارم که با آن آب می‎کشم و چیزی غیر از اینها ندارم. پیامبر نیز فرمودند: شمشیر و شتر مورد نیاز است؛ اما زره را بفروش و من به همین قدر راضی شدم.^۱۳حضرت زهرا^{(علیها السلام)} نگران رزق آینده نبودند و به دلیل نداشتن موقعیت مالی خواستگار خویش به ایشان جواب منفی ندادند. حضرت علی^{(علیه السلام)} منزل شخصی نیز نداشتند و زندگی مشترک خود را در خانۀ حارثهبن نعمان آغاز نمودند^.اگر ازدواج و فرزندآوری به دلیل ترس از رزق آینده به تأخیر افتد افراد از جریان زندگی عقب می افتند و فاصلۀ سنی فرزند و والدین زیاد می‎شود و ممکن است درک متقابل و در نتیجه صمیمیت بین آنها برقرار نشود و به درستی با یکدیگر ارتباط نداشته باشند. همچنین به دلیل افزایش سن والدین در فرزندآوری ممکن است از لحاظ جسمی نیز توانایی لازم را جهت رسیدگی به رشد جسمی فرزند و همچنین بازی با وی نداشته باشند. به طور کلی، تأخیر در امر ازدواج و فرزندآوری سبب عقب افتادن از زندگی و از بین رفتن زمان طلایی آن است، پس این عامل نیز به نوعی تأثیرگذار در مدیریت زمان است.

چنان که ملاحظه شد، کوثر بی‎کرانه با مدیریت زمان به نحو احسن توانستند در تمامی ابعاد پویا باشند و در صورتی که فاقد این مدیریت زمان بودند، تنها به بخشی از امورشان می پرداختند. در زندگی امروزی، عده ای چنان زمانشان را پر کرده اند که حتی فرصتی برای خواندن یک دعای کوتاه نیز باقی نگذاشته اند و یا تنها زمانشان را به یک کار اختصاص داده اند، مثلاً برخی بیشتر زمان و یا همۀ زمانشان را به کار بیرون و شغلشان اختصاص می‎دهند و حقوق خدا، خانواده و حق خود را نیز ضایع می کنند و افراد دیگری تنها زمانشان صرف عبادت می شود و از خانواده و تربیت فرزند غافل اند. برخی چنان در جهاد فرهنگی و علمی می‎کنند که فراموش می‎کنند خانوادۀ خود نیز جزئی از همین جامعه‎ای هستند که دغدغه آن را دارند. باید با مدیریت زمان مانند الگوی همگان (حضرت زهرا^{(علیه السلام)}) از افراط و تفریط برحذر باشیم.

منابع:

منسوب به حسن بن علی(ع)، ۱۴۰۹ق، ص۳۴۰-۳۴۱
ابن بابویه، ۱۳۷۸، ج ۱، ص۳۱۷٫
برای اطلاعات بیشتر به کتاب صحیفه فاطمی انتشارات مدرسه قرآن و عترت مراجعه فرمایید.
مجلسی، ۱۴۰۳ق، ج ۴۳، ص۳۰
منسوب به حسن بن علی(ع)، ۱۴۰۹ق، ص۳۴۰
قمی، ۱۴۰۴ق، ج ۲، ص۴۴۴٫
کلینی، ۱۴۰۷ق، ج ۱، ص۲۴۰٫
طبرسی، ۱۴۱۲ق، ص۱۱۷
مجلسی، ۱۴۰۳ق ، ص۱۹۰
اربلی، ۱۳۸۱ق، ج ۱، ص۳۶۳
سیدرضی، ۱۴۱۴ق ، ص۵۲۲
ابن حمزه طوسی، محمد بن علی (۱۴۱۹ق)، الثاقب فی المناقب، قم: انصاریان.
اربلی، ۱۳۸۱ق، ج ۱، ص۳۵۶