ریحانه ها در خانه پیامبر

ریحانه ها در خانه پیامبر

پایگاه اطلاع رسانی هیات: رسول خدا صلوات الله علیه بزرگ ترین اسوه ای است که خداوند برای هدایت بشر فرستاده است تا با اقتدا به او، مراتب بندگی را بالا رود. این اسوه با تحمل سختی ها اوج گرفت و به درجه ای رسید که هیچ ملک مقرّب و پیامبر فرستاده شده ای را رسیدن بدان درجه ی طمع نیست(صدوق، ۱۳۰۷). گرچه ما از همراهی آنان ناتوانیم، ولی باید به هم رنگی با آنان اقدام کنیم.

از وجوه کم تر شناخته شده ی زندگی این اسوه ی یگانه ی بشریت، زندگی خانوادگی، همسرداری و سلوک وی با همسرانش است که تا به امروز مورد توجه کافی قرار نگرفته است و سرمشق مردان جامعه نگردیده است. در این نوشتار سعی شده هرچند کوتاه و مختصر، به این الگو در این زمینه توجه دهیم.

رعایت «حق انتخاب» در ازدواج

پیامبر صلوات الله علیه در مدینه هم محبوبیت بی نظیری داشت و هم حاکم بود و امرش بدون معطلی اجابت می گشت. با این که غالب همسران شان (جز خدیجه، عایشه و سوده که در دوران مکه به همسری او درآمدند) در این دوران به عقد او درآمدند؛ ولی ایشان هیچ گاه به زور زنی را به نکاح خود در نیاوردند. همه ی همسران پیامبر، حتی آنان که در جنگ ها اسیر وی گشته بودند، با رضایت قلبی و با اختیار خود، همسری ایشان را پذیرفتند و تا آخر با رضایت و خواست خود در کنارشان ماندند و همه ی سختی های مادی زندگی را با رغبت پذیرا گشتند. رسول خدا صلوات الله علیه با این رفتار خود به مردان نشان داد که باید به زنان اختیار قبول یا رد همسری داد و بعد از برقرار شدن پیوند همسری هم، با رفتار واخلاق خود زنان را به تداوم زندگی زناشویی علاقه مند ساخت.

پیامبر صلوات الله علیه بعد از رسالت، ازدواج­های متعددی داشتند که هریک از آن ها مقاصد و اهدافی خاص را به دنبال داشته است. اولین همسر ایشان، بانوی مطهره خدیجه سلام الله علیها بود که به پیامبر پیش نهاد ازدواج داد و پیامبر هم با توجه به مکارم اخلاقی و شخصیت معنوی اش، به او جواب مثبت داد. با وفات خدیجه سلام الله علیها خانه ی پیامبر بدون کدبانو شد و ایشان با دشمنی سرسختانه ی قریش و طرد قبایل هم مواجه بود که از ترس یک دیگر حاضر نبودند با وی وصلت کنند. در این زمان سوده، دختر زمعه بن قیس که سال ها پیش ایمان آورده و بیوه و بی پناه بود، با رضایت خود به همسری پیامبر در آمد تا امور منزل ایشان را عهده دار شود.

عایشه نیز که در همان هنگام به عقد رسول خدا در آمد، هفت ساله بود و شایستگی همسری نداشت و ظاهرا پیامبر می خواست با عقد کردن او حداقل از پشتیبانی قبیله تَیْم (قبیله ی ابوبکر) بهره مند گردد.

حفصه؛ دختر عمر بن خطاب و بیوه ی خُنیس بن حذافه بود که شویش پس از هجرت به مدینه و بعد از جنگ بدر، بدرود حیات گفت و رسول خدا با توجه به عدم رغبت اصحاب به وی و برای دلجویی از عمر، با او ازدواج کرد.

ام سلمه؛ از مؤمنان ثابت قدم به پیامبر و همسر ابوسلمه بود که با شوهرش به حبشه و سپس به مدینه هجرت کرد. ام سلمه بعد از شهادت شوهرش در مدینه نه خویشاوندی داشت و نه امکاناتی چشم گیر برای زندگی؛ به علاوه دارای چند فرزند خردسال بود و به پشتیبانی یک مرد، نیازمند. با توجه به موارد برشمرده، رسول خدا برای به عهده گرفتن سرپرستی او اقدام کرد.

ام حبیبه؛ دختر ابوسفیان و همسر عبیدالله بن جحش بود که برخلاف پدر به پیامبر ایمان آورد و با شوهرش روانه ی حبشه شد. در آن جا شوهرش مسیحی شد و وی بیوه گردید. تنهایی و بی کسی به دلیل دخترِ دشمن ترین دشمن رسول خدا بودن، او را در غم و اندوه فرو برد. رسول خدا با اقدام به خواستگاری، هم او را از اندوه و تنهایی رهانید و هم منّتی بر پدر و فامیلش پیدا کرد.

زینب، دختر جحش و همسر مطلّقه ی زید بن حارثه که از جانب خداوند به همسری رسول خدا در آمد(احزاب/ ۳۷). پذیرش این همسری از جانب پیامبر، اطاعت امر خدا و جهادی عظیم بود؛ زیرا برخلاف مَنِش و باور جامعه بود و سبب سرزنش ایشان می گردید.

جویریه، دختر حارث و بیوه ی پسرعمویش؛ در جنگ بنی المصطلق اسیر شد. او با صاحبش قرارداد آزادی نوشت و برای پرداخت بهای آزادی، به رسول خدا رو آورد. پیامبر برای جلب دل افراد قبیله اش و عطوفت مسلمانان نسبت به اسیران قبیله، به وی پیش نهاد ازدواج داد و او نیز قبول کرد. مسلمانان هم اسیران قبیله را آزاد کردند و بسیاری از آنان ایمان آوردند.

صفیه، دختر حی بن اخطب، بزرگ یهود خیبر و بیوه ی پسرعمویش، در زمره ی اسیران بود. پیامبر برای تألیف قلب یهود، به وی پیش نهاد ازدواج داد که او قبول کرد.

میمونه، دختر حارث هلالی و بیوه‌ی ابو رهم عامری که در عمره القضا و ظاهراً برای به دست آوردن دل مشرکان مکه با او ازدواج کرد.

رعایت «حق انتخاب» در تداوم همسری

هر زنی از ازدواج انتظارهایی دارد و چه بسا با گذشت زمان، آرزوهایش برآورده نشود و زندگی با دیگری را سعادتمندانه تر ببیند. اگر مرد خدایی باشد، ابتدا سعی بر راضی کردن زن به تداوم زندگی می کند و در صورت راضی و قانع نشدن، او را آزاد می سازد تا سعادت گمشده ی خود را در جای دیگر بیابد. در این جا سخن از وجوب، قانون و وظیفه نیست؛ بلکه سخن از اخلاق است که هرکس باید آن چه را برای خود نمی پسندد، برای دیگران هم نپسندد و آن چه را برای خویش می خواهد، برای دیگران هم بخواهد.

در غالب جامعه ها مردان، قدرت و مال دارند و زنان را به همسری می گیرند و تا زمانی که از آنان راضی باشند و زندگی با آنان برای شان گوارا و دلپذیر باشد، آنان را نگه می دارند و هرگاه او را ناخوش داشتند، حداکثر با دادن حقوق شرعی و قانونی، او را طلاق می دهند و اگر همسر از زندگی با او راضی نباشد و خواهان طلاق و جدایی باشد، غالباً با او همراهی نمی کنند؛ مگر زوری بالای سر خود ببینند یا امتیازهای فراوان بگیرند؛ اما رسول خدا تربیت شده نیکوی خدا بودند(مجلسی، ج ۶۸، ص۳۸۲) و خود را مقدم بر همگان، موظف به رعایت اصل اخلاقی بالا می دیدند. از این رو، علاوه بر این که همسری خود را در ابتدا به هیچ زنی تحمیل نکردند، تداوم این همسری را هم تحمیل نکردند و به زنان خود در این مورد اختیار دادند و هر کدام را که مشتاق به تداوم این همسری نبود، علاوه بر پرداخت حقوق شرعی و قانونی، متعه و هدیه هم دادند و آزاد کردند.

«آیه ی تخییر» اوج حرمت گذاری به اختیار همسر

بنابر روایت ها به پیامبر صلوات الله علیه غنیمتی قابل توجه رسید و همسرانش که از لحاظ زندگی در سطح پایینی بودند، انتظار داشتند با اختصاص آن، سطح قابل توجهی از رفاه را برای آنان تدارک ببیند(اندلسی، ج ۸، ص ۴۷۱). خداوند به پیامبرش دستور داده که همسران را بین ماندن و تحمل این محرومیت ها با رضایت و آزادانه یا جداشدن و دنبال بهره مندی های دنیا رفتن و مطابق خواست و میل خود زندگی کردن، اختیار و حق انتخاب دهد؛ البته در ضمن، آگاهی می دهد که زندگی با پیامبر و تحمل محرومیت ها در زندگی با او در صورتی که با ایمان، باور و اطاعت خدا همراه باشد، سعادت آخرت و قرب خدا را در پی دارد و برترین مصداق خداخواهی، پیامبرطلبی و سعادت جویی آخرت است(فیض کاشانی، ج ۲، ص ۹۹۰).

حالا اگر همسران، جدایی و رفتن دنبال آمال و آرزوهای خود را برگزیدند، پیامبر با آنان چه معامله ای خواهد کرد؟ آن چه از مردان می بینیم ابتدا تحمیل زندگی، خواست و اراده ی خود بر همسر است، حالا اگر جوان مردی در آنان نمرده و رمقی داشته باشد، به خواست همسر احترام گذارده و با گرفتن امتیازهایی از زندگی او کنار کشیده و امکان رسیدن به آمال و آرزوهایش را فراهم می سازد یا در صورت قوی تر بودن فروغ جوان مردی، بدون گرفتن امتیاز او را آزاد می کند؛ ولی خداوند از تربیت شده اش می خواهد نه با گرفتن امتیاز و نه حتی بدون گرفتن؛ بلکه با دادن همه ی حقوق شرعی و قانونی او و با دادن متاع و سرمایه ی زندگی، او را آزاد سازد(احزاب/ ۲۸).

جالب این جاست که پیامبر صداق و مهریه همه ی همسرانش را هنگام ازدواج به آن ها می داد و این «متعه» و بهره ای علاوه بر مهریه ی آنان و به نوعی جبران همراهی و تلاش های آنان در زندگی زناشویی بود. خداوند به تربیت شده اش دستور می دهد او را به زیبایی رها و آزاد کند و طلاق نیکو، طلاقی است که بدون نزاع، بی حرمتی، آبروریزی و با جلب رضایت طرف مقابل صورت گیرد و زمانی همسر با رضایت از شوی سابق جدا می شود که احساس کند زندگی گذشته اش را نباخته و شوی سابق در حق او ظلم نکرده و حقوقش را تصاحب نکرده است.

خداوند به پیامبرش تعلیم می دهد که اگر این زنان راضی نیستند با شرایط زندگی تو که شرایط خاصی است و محدودیت های ویژه ای دارد [در قبال امتیازهای معنوی دنیایی و آخرتی]، بسازند. با جلب رضایت و با دادن حقوق شان و سرمایه برای ادامه ی زندگی(طباطبایی، ج۱۶، ص۴۵۶)، آنان را به خوبی و با حفظ حرمت و بدون نزاع و درگیری طلاق بده.

پیامبر برای اجرای این فرمان خداوند و برای آماده شدن شرایط به مدت یک ماه از زنانش فاصله گرفت(بحرانی، ج ۴، ص ۴۳۹) تا همه در شرایط اجرای طلاق [پاکی ای که در آن آمیزش صورت نگرفته باشد] قرار گیرند و در ضمن، برای این مدت کوتاه، زندگی بدون پیامبر را هم تجربه کنند تا بعد با آگاهی به جوانب موضوع، برای جدایی یا تداوم همسری تصمیم بگیرند.

بعد از یک ماه جدایی، حضرت توضیح می دهد که زندگی ایشان اقتضاهایی دارد و ایشان به عنوان رهبر جامعه باید هم رنگ طبقه ی محروم جامعه باشد و وظایفی دارد و باید بتواند وقت خود را صرف انجام وظایفش کند. از این رو، نمی تواند انتظارهای جایز و مباح همسرانش را به طور کامل برآورده سازد و به طور طبیعی، آنان در زندگی با وی با محرومیت های زیادی مواجه خواهند بود که اگر مشتاق همسری با پیامبر نباشند، تحمل آن محرومیت ها سخت خواهد بود. از این رو، مختارند عنوان همسری رسول خدا را داشته و مشتاقانه و مختارانه با سختی های زندگی ایشان بسازند و با اطاعت از پیامبر، شایسته ی مقام قرب در قیامت گردند؛ یا به دنبال دنیا و زینت های دنیا و رفاه باشند و بیایند تا پیامبر با دادن متاع، آنان را آزاد سازد. جالب اینجاست که آنان همگی با رضایت تداوم همسری با پیامبر، با وجود همه ی محرومیت های این زندگی را با توجه به خلق زیبای پیامبر و ارزش همسری با ایشان را بر دنیا و زیبایی های خیره کننده اش ترجیح دادند(بیضاوی، ج۴، ص ۲۳۰) هم چنان که غلامش زید بن حارثه، غلامی ایشان را بر آزادی و زندگی مرفه کنار پدر و مادرش ترجیح داد(امین،ج ۲، ص ۲۴۷).

جلب رضایت همسران در دوران زندگی با محروم کردن خود

پیامبر از حلالی استفاده می کرد که بر بعضی همسرانش گران آمد و آن را نوعی تحقیر خود شمردند و ممکن بود به بعضی دیگر هم که حساس بودند، خبر دهد و اسباب ناراحتی آن ها را فراهم کند(واحدی، ۴۵۹). یا شربتی را در منزل بعضی از همسران می نوشید که بعضی دیگر از همسرانش را خوش نیامد.

اقدام رسول خدا صلوات الله علیه اقدامی شرعی بود و از حلال خدا استفاده کرده بود و این اقدام او ظلمی در حق هیچ کدام از همسرانش نبود؛ ولی بعضی همسران که هر کدام همه ی توجه او را به سوی خویش می خواست، دلگیر شدند و رسول خدا نمی خواست همسرانش کدورتی از او داشته باشند از این رو، برای جلب رضایت همسرانش، مظلوم شدن را پذیرفت و حلال را بر خود حرام کرد و قسم خورد از آن حلال استفاده نکند. البته این اقدام پیامبر نه دخالت در دین و حرام کردن حلال خدا به عنوان بندگی و عبادت بود که کاری ممنوع است(مائده/۸۷)؛ بلکه محروم کردن خود از حلال و مباحی برای جلب رضایت همسرانش بود که قسم خورد دیگر از آن حلال استفاده نکند تا کدورت زنانش برطرف شود و از وی راضی گردند و خیال شان راحت شود.

خداوند این حد از مظلومیت و محرومیت را برای پیامبرش نپسندید و به دفاع از ایشان در مقابل همسران ظالم برآمد و با سرزنش ظاهری پیامبر در حقیقت همسرانش را سرزنش کرد که چرا چنان رفتار می کنند که پیامبر برای جلب رضایت شان خود را از حلال محروم کند و به ایشان دستور داد قسم خود را بشکند(تحریم/ ۱-۲).

فاصله ی رفتاری ما با پیامبر چه قدر زیاد است! ایشان برای جلب رضایت همسران در طول زندگی، حتی خود را از بعضی حلال ها محروم می کند و رضایت آنان را بر رضایت خویش مقدم می دارد؛ ولی ما همه را برای خود می خواهیم و رضایت خود را بر رضایت همه مقدم می داریم. امید که ما به پیامبر اقتدا کنیم و فاصله ی رفتاری خود با پیامبر را کم کنیم.

پی نوشت:

– قرآن.

– امین، سیدمحسن (۱۴۰۶)، اعیان الشیعه، ج۲، بیروت، دارالتعارف.

– اندلسی، ابوحیان محمد بن یوسف (۱۴۲۰)، بحر المحیط، ج۸، بیروت، دارالفکر.

– بحرانی، سیدهاشم (۱۴۱۶)، البرهان فی تفسیرالقرآن، ج۴، تهران، بنیاد بعثت.

– بیضاوی، عبدالله بن عمر (۱۴۱۸)، انوار التنزیل، ج۴، بیروت، دار احیاءالتراث العربی.

– صدوق، محمد بن علی (۱۴۰۴)، عیون اخبارالرضا، بیروت، اعلمی.

– طباطبایی، محمدحسین (۱۳۶۳)، المیزان، ج۱۶، ترجمه ی موسوی همدانی، قم، انتشارات اسلامی.

– فیض کاشانی، محمد بن مرتضی (۱۴۱۸)، الاصفی فی تفسیرالقرآن، ج۲، قم، دفتر تبلیغات اسلامی.

– مجلسی، محمدباقر (۱۴۰۳)، بحارالانوار، ج ۶۸، بیروت، الوفا.

– واحدی، علی بن احمد (۱۴۱۱)، اسباب النزول، بیروت، دارالکتب العلمیه.

منبع: حوزه