سبک زندکی اسلامی ( فرزند پروری )

خانه / پیروان عترت / سبک زندکی اسلامی ( فرزند پروری )

یکی از عوامل تأثیرگذار بر رشد فرزندان بویژه رشد روانی آنها، چگونگی روشهای تربیتی والدین در چارچوب خانواده است. در متون اسلامی، فرزند پروری فعالیتی پیچیده شامل رفتارها، آموزش ها و روشهایی است که جدا و در تعامل با یکدیگر بر رشد معنوی – عاطفی در ابعاد فردی و اجتماعی تأثیر می گذارد.

در دنیایی که روشهای متفاوتی برای فرزند پروری مطرح گشته و ابعاد مختلفی از آن بر پایه رویکردهای روانشناسانه عنوان میشود؛ قرآن و احادیث بر سبک فرزند پروری ویژه ای تأکید میکند تا فرزند به درستی و بر اساس فطرت انسانی تربیت شود که خدا به وی عطا کرده است و شخصیتش در جنبه های مختلف روانی، عاطفی، معنوی، فردی و اجتماعی به صورت هنجار رشد کند. این سبک، سبک مسئولانه نام دارد.

از دیدگاه اسلام، مسئولیت تربیت فرزند در دوران کودکی بر عهده ی پدر و مادر است تا آنجا که یکی از حقوق فرزندان به شمار آمده است. امام صادق(ع) سه حق را بر پدر لازم میدانند که یکی جدیّت در تربیت اوست. ایشان می فرمایند: « فرزند بر پدر سه حق دارد: انتخاب مادر مناسب برای او، نام نیک نهادن بر او و جدیّت در تربیت ». ¹

اسلام نگرش های والدین را در مسیر صحیح قرار می دهد؛ به آنان می باوراند که فرزندان دارای حقوقی هستند و انسان دارای مقام خلیفه اللهی، و مستعد اتصّاف به همه ی کمالات است که رسیدن به آنها در گرو تربیت صحیح است. والدین باید نگرشی مثبت نسبت به فرزندان داشته باشند و تربیت آنها را در راستای مظهریت صفات الهی قرار دهند. در نگرش اسلامی فرزندان به عنوان نعمت الهی، نزد والدین امانت هستند. ² و جزئی از وجود والدین معرفی شده اند.

در کلمات و سیره ائمه (علیهم السلام) نگرش مثبتی نسبت به فرزند وجود دارد. در روایات از فرزند با تعابیری چون : میوه دل ³ ، نوردیده ⁴ ، کسی که انسان را یاری می کند ⁵ و نیز مایه ثواب و پاداش اخروی و رحمت و غفران الهی یاد شده است.

والدینی که معتقدند پدر یا مادر شدن، مسئولیت الهی یا مقدس است در ایجاد ارتباط و حفظ آن به شکل مطلوب و مؤثر نقش فراوانی دارند؛ زیرا ارزش هر امر مقدسی از کارهای عادی و مادی فراتر است و همچون دیگر کارهای مقدس و معنوی تناسب بیشتری با بعد اصیل انسان پیدا میکند. به همین دلیل است که در آموزه های اسلامی بر مسئولیت والدین در برابر فرزندان و تقدس و ارزش معنوی آن بسیار تأکید شده است.

والدینی که دارای این نگرش باشند، معتقدند فرزندان به عنوان نعمت الهی، نزد آنان امانت هستند که اگر والدین به وظایف خود در برابر آنان عمل کنند، می توانند از این نعمت همچون سایر نعمت ها بهره مند شوند و از سوی دیگر اگر والدین به وظایف خود درباره فرزندان عمل نکنند و آنان را درست تربیت نکنند دراین باره مورد مؤاخذه قرار میگیرند. امام صادق(ع) می فرمایند: «پدرِ فرزندِ ناشایست به دلیل کارهای او سرزش می شود.» ⁶

پیامبر اکرم(ص) میفرمایند: «روش مناسب در تربیت؛ روشی است که بتواند شخصیت نیکو در فرزند پدید آورد؛ ویژگی های روانی، هیجانی و رفتاری هماهنگ با فطرت برایش فراهم سازد تا درست و عاقلانه بیندیشد؛ زندگی را شایسته تدبیر کند و روابط خوب و انسانی با دیگران برقرار سازد.» ⁷

پاسخ دهی و کنترل فرزندان در روش تربیتی مسئولانه بر محور تعادل است و بهترین پاسخ دهی به فرزند محبّت است. در بُعد کنترل، تقاضاهای والدین با تواناییهای فرزندان متناسب بوده و به اندازه توان از آنها انتظار دارند. امام صادق(ع) در این باره می فرمایند: « نظارت بر رفتار فرزندان به عنوان یکی از حقوق آنان مطرح شده است. ⁸در نتیجه آن چیزی که از کنترل، ابزار تربیتی میآفریند، کنترل و سخت گیری در حد طاقت است نه کنترل و سخت گیری بیش از آن.

در خانواده هایی که روش تربیتی والدین مستبدانه است، محور روابط بر اساس قدرت، خشونت، رفتار و تربیت خود محوری و پرهیز از مشورت با اعضای خانواده است. بکار گرفتن این شیوه در تربیت فرزندان فضای زندگی را مسموم می سازد. امام علی(ع) می فرماید: « در رأی خود استبداد نظر نداشته باش، که هرکس استبداد داشته باشد، هلاک میشود. » ⁹

پیشوایان اسلام الگوی رفتاری همراه با اعمال قدرت را نادرست دانسته اند. امیرمؤمنان علی (ع) درباره‌ی شیوه‌ی صحیح تربیت و رفتار با فرزندان می‌فرماید :« انسان به حکم این‌که انسان است و دارای شعور و اندیشه است، از طریق پند و اندرز و ادب، شایسته تربیت می‌شود، نه از طریق زورگویی و تنبیه بدنی.» و در جای دیگر می‌فرماید: «آداب و رسوم خود را بر فرزندان به زور تحمیل نکنید؛ زیرا آنها برای زمانی غیر از زمان شما خلق شده‌اند.» ¹⁰

بی شک، اولین و عمده ترین پیامد اکراه و تحمیل، تربیت نشدن است. والدین با به کارگیری روش اجبار و تحمیل، مانع تربیت می شوند؛ چرا که آدمی به دلیل داشتن روح استقلال طلبی و آزادگی، استبداد و اجبار را بر نمی تابد و در برابر آن واکنش نشان می دهد. والدین مستبد باعث کاهش کرامت و عزّت نفس در فرزندان خویش می شوند؛ در حالیکه محور روش تربیتی اسلام کرامت و حفظ عزت نفس فرزندان است.

والدین در شیوه ی مسئولانه، محبّت خود را نسبت به فرزندان ابراز می کنند؛ چرا که دوام این دوستی و رابطه بین والدین و فرزندان در بیان و ابراز محبّت است. این ابراز محبّت به شیوه های گوناگون از قبیل بیان آن ¹¹، بازی کردن با کودکان ¹²و هدیه دادن به آنها ¹³ صورت میگیرد.

از سویی دیگر باید گفت که افراط و تفریط در اسلام در همه ی کارها نهی شده است و به عنوان یکی از ویژگی های شخص جاهل از آن یاد میشود. ¹⁴در شیوه ی تربیتی مسئولانه محبّت به فرزندان به اندازه کافی و بر محور تعادل است.

والدین مسئول برای بارور شدن تربیت فرزندان به تواناییهای آنها توجه میکنند و انتظارات و توقعات والدین از فرزندان با رشد جسمی، روانی، عقلی و روحی آنان متناسب است؛ چرا که می دانند انتظار بیش از توان به شخصیت فرزندان لطمه فراوانی وارد میکند. امام صادق(ع) در این باره می فرمایند: « رحمت خدا بر کسی که فرزندش را در نیکی ها کمک کند. راوی پرسید چگونه او را در نیکی ها کمک کند؟ امام (ع) فرمود: آنچه را در توان اوست و انجام می دهد، بپذیرد و از کارهای دشوار بگذرد و از وی تکلیفی فراتر از توانش نخواهد و به وی بی احترامی روا مدارد ». ¹⁵

در شیوه ی تربیتی اسلامی فرزندان از امنیت درونی برخوردارند چرا که والدین میدانند احساس ترس و نا امنی در کودک؛ جرأت، جسارت و خلاقیت را از وی سلب خواهد کرد. با توجه به سیره ی معصومان (ع) کوشش در جهت فراهم آوردن زمینه ی آرامش روانی، وظیفه ی والدین است. امام علی (ع) افراد را متوجه ی زیبایی و آراستگی و آرامش روانی می کند و می فرمایند: بر تو باد که آرامش داشته باشی؛ زیرا برترین زیبایی است. ¹⁶

در شیوه ی تربیت مسئولانه از تربیت به هنگام خشم نیز نهی شده است. ¹⁷و والدین با ارتباط کلامی مطلوب و استفاده کردن از کلمات و جملات درست، رابطه ی خوبی بین خود و فرزندان برقرار می کنند؛ چرا که موفقیت را در سایه ی برقراری ارتباط کلامی، مطلوب می دانند.

در کودکان و نوجوانان به دلیل عدم رشد کامل عقلانی، زمینه ی لغزش بسیار است و تقصیر در اعمال و رفتار دور از انتظار نیست. سرزنش و تذکّرهای پیاپی، بذر لجاجت را در وجود فرزند می افشاند و زمینه ی پذیرش اندرز را در او نابود میکند. چنانچه امیرالمؤمنین (ع) می فرماید: « هنگامی که کودک و نوجوانی را به سبب رفتار نابهنجارش نکوهش می کنی، مراقب باش که بخشی از آن را نادیده انگاری و از تمام جهت مورد اعتراض و توبیخش قرار ندهی تا او احساس نکند طرد شده است؛ زیرا این احساس باعث میشود در رفتارش لجاجت و سماجت به خرج دهد. » ¹⁸

در شیوه تربیتی مسئولانه، والدین با توجه به بُعد معنوی انسان به تربیت دینی فرزندان، اقدام و با مجهز کردن آنها به سلاح تقوا و صبر، آنان را خویشتن دار می کنند و توان مقاومت را در برابر سختی ها و مشکلات در وجود آنها افزایش میدهند؛ چرا که یکی از آثار تربیتی تقوا، رهایی از مشکلات و سختیهاست.

تربیت فرزند از دیدگاه اسلام آنچنان از اهمیت برخوردار است که حضرت رسول(ص) می فرمایند: « وای به حال فرزندان آخر الزمان از دست پدرهایی که هیچ از کارهای لازم و واجب را به آنها نمی آموزند و هنگامی که خود فرزندان می خواهند به فراگیری علم بپردازند، آنها به خاطر کمی مال دنیا، مانع می شوند. من از این نوع پدران بیزارم و آنها هم از من بیزار خواهند بود. ¹⁹

و در نهایت اینکه روش تربیتی اسلام بر اساس توحید مداری و ولایتمداری است. والدین مسئول، تربیت فرزندان خویش را بر محور توحید قرار میدهند و از فرزندانشان می خواهند که در آثار صنع الهی بیندیشند ²⁰ و هیچ چیز را شریک خداوند قرار ندهند. ²¹همیشه به یاد او باشند و ارتباط محکمی با او برقرار سازند.

———————————————————-

پی نوشت: