شادی و نشاط در سبک زندگی اسلامی

مقدمه

شادمانی از هیجانات بنیادی انسان است که نقش تعیین کننده ای در تأمین سلامت فرد و جامعه دارد. شادی، صرف نظر از چگونگی کسب آن، می تواند سلامت جسمی را بهبود بخشد. افراد شاد احساس امنیت بیشتری دارند، آسان تر تصمیم می گیرند و روحیه ی مشارکتی بالاتری دارند. شادمانی همواره با خرسندی، خوش بینی، امید و اعتماد همراه است؛ از این رو، می تواند نقشی تسهیل گر در توسعه ی پایدار جوامع داشته باشد.

شادی میزان گلبول های سفید پس از تغذیه را افزایش می دهد. به عقیده واشه (۱۹۷۲؛ به نقل از آجودانی، ۱۳۷۳) فواید روانی شادی کمتر از فواید جسمانی آن نیست، به طوری که باعث می شود انسان، احساس قدرت و سبکی کند و احساسات مبهم و دردناک، سردردهای گنگ و گاه گاهی، احساس تنبلی و خیالات بی پایان، نگرانی های ناشی از خودخواهی و. .. را از بین می برد (فروم، ۱۹۸۰، ترجمه تریزی، ۱۳۶۰) حتی بیماری های ژنتیکی به اعتقادات و روش زندگی ما وابستگی بسیاری دارند (داچر، به نقل از بهادری نژاد، ۱۳۷۵).

شادکامی می تواند انسان را برای ادامه ی زندگی به راه های بهتر راهنمایی کند؛ زیرا هیجان مثبت ناشی از شادکامی به مسئله گشایشی موفق و درنگ بیشتر در زندگی منجر می شود؛ همچنین شادکامی اثرهای مثبتی بر ادراک، شناخت و تعامل اجتماعی دارد و در افزایش خلاقیت و عمر طولانی نیز مؤثر است (کار، ۱۳۸۵: ۲۷). در مقابل، سطح پایین رضایت از زندگی و احساس خوشبختی، بر گرایش های منفی به کل جامعه می انجامد و دوره های طولانی برآورده نشدن آرزوها و انتظارات، موجب ظهور نگرش های بدبینانه ای می شود که این بدبینی از نسلی به نسل دیگر منتقل می شود (چلبی، ۱۳۸۷).

با این وصف، شادابی و سرزندگی، گمشده ی زندگی شهری است. از دلایل آن می توان به وضعیت سخت زندگی در شهرهای بزرگ اشاره کرد؛ زیرا کیفیت فضاهای شهری تفاوت در خور ملاحظه ای با فضاهای طبیعی دارند که انسان به آنها نیازمند است؛ تراکم، ازدحام، ترافیک شهری همراه با آلودگی های صوتی و زیستی متعدد، وضعیت نامناسبی را بر انسان شهرنشین ایجاد کرده اند. از وظایف اساسی نهادهای اجتماعی و مدیریت شهری، تلاش برای ایجاد فضایی شاد و کاهش تنش های روانی افراد جامعه است که راهکارها و روش های دست یابی به آن پرسش اصلی است.

۱٫مبانی نظری در قرآن و روایات

اساس خلقت هستی به گونه ای است که خودبه خود، شادی هایی برای آدمی فراهم می آورد. طلوع خورشید، صبح پرلطافت، بهار طرب انگیز، آبشارهای زیبا، گل های رنگارنگ، پیوند دو انسان و بسیاری دیگر از پدیده های جهان، برای انسان شادی آور و مسرت بخش است. همچنین طبق آموزه های تشیع، شیعیان هنگام شادمانی اهل بیت علیهم السلام، شاد و هنگام حزن و اندوه آنان، محزون هستند و این بیان لزوم وجود شادی در زندگی را نشان می دهد؛ هرچند گاهی حوادث تلخی هم رخ می دهد که باید به آنها عکس العمل مناسب نشان داد. همچنین توصیه می شود که در زمان مواجهه با افراد، باید چهره ی شاد داشته باشیم و اگر غم و اندوهی داریم، آن را در دل نگه داریم و در چهره نمایان نکنیم.

حد و اندازه ای که اسلام درباره ی شادی بیان می کند، این است که مسلمانان نباید دچار افراط و تفریط شوند. برای مثال اسلام شادی، نشاط و شوخی کردن با نامحرم را نمی پسندد؛ اما شادی با محارم را اتفاقی طبیعی و مقبول می داند. نشاط و شادمانی، گستره ای وسیع دارد؛ اما در نوعی از تقسیم بندی می توان آن را به سه قسمت تقسیم کرد:

۱٫۱٫شادی های واقعی، عمیق و تعالی بخش

طبق نظر اندیشمندان اسلامی، مانند: فارابی، ابن سینا، غزالی و رازی و روان شناسانی، مانند: فروید، از دلایل اصلی کاهش نشاط و به وجود آمدن افسردگی، احساس فقدان و از دست دادن فرد یا شیء محبوب است. توصیه های اسلام و روان شناسان اسلامی این است که انسان سالم نبایستی به محبوب های فناپذیر و از بین رفتنی وابستگی و دلبستگی یابد که با از دست دادن آنها دچار احساس غم و اندوه شود. در این زمینه، حضرت علی علیه السلام در کلامی گوهربار می فرمایند: «شادی انسان، از به دست آوردن چیزی است که هرگز آن را از دست ندهد».

اسلام مصداق شادی های پایدار و زوال ناپذیر را راز و نیاز عاشقانه، دعا و نیایش با شور و حال، نماز با حضور قلب، کمک به انسانی افتاده، نوازش یتیمی غمگین، سیرکردن گرسنه ای بینوا، دیدار بستگان، گفت وگو با دوستی صمیمی، ابراز عشق به همسر و فرزندان، ایجاد سرور در دل ها و. .. معرفی کرده است و اینها طرب و شادی بیشتر و پایدارتری را ایجاد می کند.

۱٫۲٫شادی های گذرا

این شادی ها از هیجانات موقت و عوامل ساختگی و فعالیت های زیان بار پدید می آیند، مانند شادی ناشی از مصرف مواد مخدر و موسیقی های مبتذل. نبودن لذت های واقعی سبب می شود که مردم به دنبال هیجان های تازه باشند و این هیجان ها وقتی به اوج می رسند، دلتنگی به دنبال دارند، چون هیجان تجربه می شود، اما شخص رشد نمی کند و مرزهای روانی وی افزایش نمی یابد. این گونه شادی ها که همراه با هوس رانی و شهوت است، انسان را به سرعت از خداوند دور می کند، از درک حقایق باز می دارد و واقعیت ها را شوخی جلوه می دهد.

۱٫۳٫هیجانی به نام شادی

اسلام ضمن توجه به شادی های واقعی، به شناخت و انس با شادی های معنوی و عمیق همراه با احساس مداوم زیبایی سفارش می کند و دریچه ی نوینی از شادابی پایدار را به سوی انسان می گشاید. لذت و خوشی فقط با عوامل مادی به دست نمی آید، بلکه عوامل معنوی نیز در ایجاد شادی مؤثرند. شادی، احساسی درونی با منشأ باطنی است و آثار بیرونی هم دارد، اما تا زمانی که خود را آماده ی خوش رفتاری و خوش رویی نکنیم، در رفتار ما تجلی پیدا نخواهد کرد.

۲٫شادی و غم در قرآن

شادی در قرآن کریم جایگاه ویژه ای دارد و به گونه های متفاوتی قرآن آن را تأیید و بر آن توجه می کند؛ اسلام شادی بیهوده و عبث را تأیید نمی کند، بلکه شادی سازنده و همراه با اهداف الهی و انسانی را می پذیرد.

۲٫۱٫ اقسام فرح

فرح، انبساط قلب به لذتی گذرا است و احساس سبکی و زنده دلی قلب است. قرآن حتی گاهی امر به شادی می کند و می فرماید «بگو به فضل و رحمت خدا باید خوشحال شوند» (یونس: ۵۸) در مقابل، محدودی شادی را چنین مشخص می کند که شادی همراه با غرور و خود برتربینی مذمت و نکوهش می شود (قصص: ۷۶).

انواع فرح و شادمانی در قرآن عبارت است از:

فرح و شادمانی ناپسند: این نوع شادمانی در برابر گناه، طغیان و رذایل اخلاقی است. شادی به مظاهر دنیوی (رعد: ۲۶)، مال و ثروت (قصص: ۷۶)، به علم و دانش (غافر: ۸۳)، توأم با فراموشی (هود: ۱۰)، غفلت (شورا: ۴۸) و تمسخر (مؤمنون: ۱۰۹ و ۱۱۰) از این قسم است.

 فرح و شادمانی پسندیده: مقصود از فرح و شادمانی پسندیده، شادمانی به فضل و رحمت الهی است. این نوع شادی را قرآن تأیید و به آن امر می کند و می فرماید: «بگو به فضل و رحمت خدا باید خوشحال شوند که این از همه ی آنچه گردآوری کرده اند، بهتر است» (یونس: ۵۸). فضل، چیزی است که زائد بر حد اعتدال باشد و هر بخششی را فضل گویند که بر عطاکننده لازم نباشد. به عبارتی، اگر فرد به دلیل کارهای صالح و خیرات خویش شادمان است، به سبب کاری نیست که انجام داده، بلکه به علت فضلی است که توفیق انجام کار خیر را بر او داده است؛ در این صورت، شادمانی توحیدی و پایدار است. اگر کسی وسعت فضل الهی را بداند، غم و غصه از دل او می رود و هیچ گاه نگران نیست. چنین کسی خود را محتاج دیگران نمی بیند و در همه ی پیشامدهای زندگی، اعتقاد او به گنجینه های تمام نشدنی فضل و رحمت الهی است. بنابراین ریشه ی غم و غصه، جهل به پروردگار و فضل و رحمت است (شمسایی، ۱۳۹۲، ۲۷).

۲٫۲٫عوامل مؤثر بر شادی

ازجمله عوامل مؤثر بر شادی می توان به ایمان و اعتقاد قلبی، رضایت، مبارزه با نگرانی، تبسم و خنده، مزاح و شوخی، بوی خوش، پوشیدن لباس های روشن، حضور در مجالس شادی، ورزش، امید به زندگی، نگاه کردن به طبیعت و تفریح و سیر و سفر اشاره کرد که برای هر یک از این عوامل، مصادیق زیادی و متون روان شناسی نیز می توان یافت (اکبری، ۱۳۸۹).

ایمان: مهم ترین عامل شادی است. نداشتن نگرانی، اضطراب و افسردگی و رسیدن به اطمینان قلبی، اساس هر نوع شادی است و این فراهم نمی شود مگر با ایمان به قدرت خداوندی که سرچشمه همه نیکی ها است؛ به طوری که در آیه ۲۷ و ۲۸ سوره رعد بیان شده است: «الذین آمنوا و تطمئن قلوبهم بذکر الله الا بذکر الله تطمئن القلوب: آنان که ایمان آورده و دل های خویش را به یاد خدا آرامش بخشیده اند، آگاه باشند که دل ها با یاد خدا آرام می گیرد». ویلیام جیمزنیز بیان می کند که زندگی در پرتو مذهب، اطمینان و آرامشی باطنی را برای انسان به وجود می آورد (صالحی خواه، ۱۳۸۰، ۱).

رضایتمندی: از راه های عمده شادزیستن، رضایت و خشنودی به قضا و قدر الهی است. مقصود از رضایت، اعتراض نداشتن به مقدرات الهی در ظاهر و باطن، به زبان و عمل است (اکبری، ۱۳۸۹). امام علی علیه السلام می فرمایند: «به قضای خداوند خشنود باش تا شاد و راحت زندگی کنی» در مباحث روان شناختی نیز به مسئله رضایتمندی از زندگی به عنوان یکی از شاخصه های سلامت روانی توجه فراوانی شده است و در ارتباط آن با شادی، بررسی های زیادی صورت گرفته است.

در پژوهشی که جـامعه آماری آن ایرانیـان مقیم کانادا بودند، همبستگی مثبت و معناداری بین رضایتمندی و خشنودی از زندگی با دینداری به دست آمد و نشان داد تجربه نیایش و دینداری موجب افزایش خشنودی می شود و در فرد، احساس ارتباط با خداوند ایجاد می کند. همچنین گزارش شده است که داشتن باورهای مذهبی، صرف نظر از حضور در کلیسا یا مسجد، با رضایت از زندگی به ویژه در سالمندان و تحصیل کردگان، همبستگی معناداری دارد.

 تبسم و خنده: شوخی و مزاح از عوامل شادی آفرین است که برای شادابی و نشاط روانی افراد، لازم و مفید است. شوخی حالتی مثبت در ذهن است و موقعی ایجاد می شود که فردی موضوعی ناهمخوان، غیرمنتظره و سرگرم کننده را بگوید. همچنین، از سنت های اجتماعی محسوب می شود که می توان آن را به عنوان صنعتی قوی در پیوستگی دلبستگی های اجتماعی قلمداد کرد (ارگایل، ۱۳۸۳: ۱۰۵-۹۴).در آموزه ها و تعالیم دینی، شوخی و مزاح مورد تأیید قرارگرفته و حتی شوخی و زنده دلی از ویژگی ها و صفات افراد پرهیزگار به حساب آمده است. حضرت علی علیه السلام می فرمایند: «رسول خدا صلی الله علیه و آله هر گاه یکی از اصحاب خود را اندوهگین می دید، او را به شوخی و مزاح خوشحال می کرد. خداوند انسان شوخ طبع را دوست دارد، به شرط آنکه از گناه و ناسزاگویی بپرهیزد». همچنین پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرمایند: «همانا از همه بیشتر شوخی می کنم، اما جز حق چیزی نمی گویم» (طریقه دار، ۱۳۸۰، ۶۱). همین طور در جایی دیگر می فرمایند: «شش چیز نشانه مروت و جوانمردی است، ازجمله خوش اخلاقی و شوخی بدون گناه» (مجلسی، ۱۴۰۳، ۶۰).

برخی از مطالعات انجام شده درباره شوخی و مزاح، بیان کننده رابطه روشنی بین شوخی و شادی است. در مطالعاتی که به وسیله راچ و کارل انجام شده، همبستگی بسیار بالایی بین شوخی و شادی به دست آمده است (ارگایل، ۱۳۸۳، ۱۰۵- ۴۴۳).

بوی خوش و پوشیدن لباس های روشن: استشمام بوی خوش و پوشیدن لباس هایی به رنگ روشن نیز در متون اسلامی از عوامل ایجاد شادی و نشاط عنوان شده اند. امام صادق علیه السلام فرموده اند: رسول الله صلی الله علیه و آله فرمودند: «جامه سفید بپوشید که از بهترین رنگ ها است» (همان، ۳۵۵) در روان شناسی رنگ ها نیز ثابت شده است که وقتی انسان به چیز سفید نگاه می کند، انگار به آن چیز نزدیک می شود؛ اما وقتی چیزی مشکی می بیند احساس می کند از آن دور می شود (جلالی، ۱۳۸۵، ۱۸). با بهره گرفتن از قرآن کریم و روایات معصومین علیهم السلام و تحقیقاتی روان شناسی، می توان نتیجه گرفت که لباس های شاد در ایجاد شادی و نشاط مؤثرند (پناهی، ۱۳۸۸).

ورزش، تفریح و سیر و سفر: این موارد که جز فعالیت های اوقات فراغت به حساب می آیند، از عواملی اند که شادی و نشاط را به ارمغان می آورند. آثار ورزش در سلامت و پیشگیری از بیماری ها و انحرافات و پر کردن اوقات فراغت بر کسی پوشیده نیست. ورزش هایی مثل شنا، پیاده روی و. .. فواید زیادی دارند و از همه ی آنها مهم تر، افزایش نشاط و احساس توانمندی است. امام صادق علیه السلام در روایتی می فرمایند: «ده چیز باعث نشاط است، ازجمله؛ پیاده روی، سوارکاری، شنا در آب و نگاه کردن به طبیعت» (حر عاملی، ۱۴۰۳، ج۲: ۱۱).

۲٫۳٫مهم ترین معیارهای شادی و نشاط ممدوح

۲٫۳٫۱٫شادی و نشاط با محوریت توحید

خدامحوری از مهم ترین معیارهای شادی و نشاط در قرآن و روایات دانسته شده است. از این رو، خداوند در برخی آیات قرآن کریم، مؤمنان را به شادی دعوت فرموده و شادی مؤمنان به فضل و لطف الهی، ممدوح قرآن دانسته شده است: «قل بفضل الله و برحمته فبذلک فلیفرحوا هو خیر مما یجمعون» (یونس: ۵۸)؛ ای رسول خدا به خلق بگو که شما باید منحصرا به فضل و رحمت خدا شادمان شوید [و به نزول قرآن مسرور باشید] که آن بهتر و مفیدتر از ثروتی است که برای خود اندخته می کنید. همچنین، هنگامی که وعده های الهی مبنی بر نصرت و پیروزی در میان اهل کتاب بر مشرکان مجوس محقق می شود، می فرماید: «… و یومئذ یفرح المؤمنون بنصرالله؛ و در آن روز [که رومیان فاتح شدند] مؤمنان به یاری خداوند شاد می شوند (روم: ۵-۴) و نیز شادی شهیدان به فضل الهی در آیه «ولا تحسبن الذین قتلوا فی سبیل الله امواتا بل احیا عند ربهم یرزقون فرحین بما اتاهم الله من فضله» (ال عمران: ۱۷۰-۱۶۹) نشان دهنده اهتمام قرآن نسبت به شادی بر اساس ارزش ها و اهداف مقدس است. در روایات نیز شادی در سایه سار اطاعت پروردگار مورد اهتمام ویژه قرارگرفته است؛ حضرت علی علیه السلام می فرمایند: «سرور المؤمن بطاعه ربه و حزنه علی ذنیه» (ری شهری، ۱۳۶۲،۴: ۴۳۷) شادی مؤمن به طاعت پروردگار و حزنش بر گناه و عصیان است.

۲٫۳٫۲شادی و نشاط در پرتو پرهیز از گناه

از پیامبر اکرم صلی الله و علیه و آله پرسش شد: بهترین بندگان خدا چه کسانی هستند؟ فرمودند: آنهایی هستند که وقتی نیکی می کنند، خوشحال می شوند و زمانی که بدی کردند، ناراحت هستند و طلب استغفار می کنند (همان، ج۲، ۴۳۹).

۲٫۳٫۳٫ احیای ارزش ها

امام صادق علیه السلام می فرمایند: «شادی به سه خصلت است: وفاداری، رعایت حقوق دیگران و ایستادگی در گرفتاری ها و مشکلات» (مجلسی، ۱۴۰۳، ۷۸: ۲۳۷). احیای حق یا از بین بردن باطل نیز از مواردی است که در روایات به آن اصرار شده است؛ حضرت علی علیه السلام در نامه ای به عبدالله بن عباس می فرمایند: انسان گاهی به دلیل رسیدن به چیزی مسرور می شود که هرگز از دست نمی دهد و گاهی برای از دست دادن چیزی محزون می شود که هرگز به آن نمی رسد. پس باید شادی تو به علت احیای حق یا نابودی باطل باشد (ری شهری، ۱۳۶۲: ۴۲۷).

۲٫۳٫۴٫شادکردن دیگران

قرآن کریم، شادکردن دیگران را از حسنات دانسته و افرادی را که برای ناراحت کردن دیگران تلاش می کنند، بدترین افراد شمرده است: «کسی که برای نفاق افکنی یا محزون کردن مؤمنان تلاش کند، در حقیقت در جهت اهداف شیطان تلاش می کند و باید از چنین چیزی به خداوند پناه برد» (فلق: ۴). از این رو، اسلام به زدودن اندوه از دل مؤمنان سفارش می کند و به استحکام پیوندها، به ویژه صله ارحام اهتمام جدی دارد؛ به طوری که در کتب حدیث، بابی را بدین منظور گشوده اند (باب ادخال السرور علی المؤمنین) که حاکمی از اهتمام اسلام به نشاط و شادابی واقعی برای انسان است. امام صادق علیه السلام در این باره می فرمایند: «… تبسم الرجل فی وجه اخیه حسنه، و ما عبدالله بشی احب إلی الله من إدخال السرور علی المؤمن» تبسم مؤمن به مؤمن و زدودن اندوه از چهره مؤمن، از حسنات است و زدودن گرد و غبار از چهره مؤمنان، از حسنات است و بهترین اطاعت خداوند و محبوب ترین آن نزد خداوند، خوشحال کردن مؤمنان است (کلینی، ۱۳۶۵ج۲: ۱۸۸). بیان مذکور، لطیف ترین تعبیر برای زدودن حزن و اندوه از دل است. در نهج البلاغه نیز نخستین ویژگی فرد پرهیزگار، گشاده رویی و شادبودن در برخورد با دیگران بیان شده است: «المؤمن بشره فی وجهه و حزنه فی قلبه» (ابن ابی الحدید، ۱۴۰۴ج۱۹: ۲۴۶).

۲٫۳٫۵٫شادی با ائمه معصومین علیهم السلام

از شادی های پسندیده، شادبودن در ایام ولادت ائمه معصومین علیهم السلام و برپایی جشن شادی و سرور است؛ حضرت علی علیه السلام پیرو واقعی خود را کسی معرفی می فرمایند که شادی و غم هایش با شادی و غم های ائمه معصومین علیهم السلام هماهنگ است و در شادی آنها شاد و در اندوه آنها غمگین است. «إن الله تبارک و تعالی اطلع إلی الارض فاختارنا و اختارلنا شیعه ینصروننا و یفرحون لفرحنا و یحزنون لحزننا و یبذلول اموالهم و انفسهم فینا اولئک منا و إلینا» (حرانی، ۱۴۰۴، ۱۲۳؛ حسنی استرآبادی، ۱۴۰۹: ۶۴۲).

۳٫شادی و نشاط مذموم در قرآن و روایات معصومین علیهم السلام

۳٫۱٫ شادمانی برای گناه

شادی همراه گناه مورد نهی خداوند است. با تاکید بر معنای لغوی فرح و مرح و نیز عوامل اصلی آن که پیش از این بیان شد، آیاتی در قرآن وجود دارد که با محوریت ماده «فرح» و «مرح» شادی هایی را مورد مذمت قرار می دهند که در جهت معصیت خدا هستند. قرآن کریم در داستان قارون که فردی خودخواه و مغرور بود و شادی های مستانه داشت، می فرماید: «إن قارون کان من قوم موسی فبغی علیهم و اتیناه من الکنوز ما إن مفاتحه التنوا بالعصبه اولی القوه إذ قال له قومه لاتفرح إن الله لایحب الفرحین» (قصص: ۷۶).

شادمانی قارون از این جهت مذمت شده است که ناشی از تکبر و قرارگرفتن در مقابل حضرت موسی بوده است. همچنین در آیه ۱۲۰ سوره آل عمران[۲] منافقان از آن جهت مورد نکوش و شادی آنها مورد مذمت قرارگرفته که از رسیدن رنج و ناراحتی به رسول (خدا) و مسلمانان، شادمان و از رسیدن خوبی به رسول خدا صلی الله و علیه و آله و مسلمانان، محزون می شدند. در آیه ۸۱ سوره توبه[۳] نیز منافقان بدین خاطر مذمت شده اند که از فرمان جهاد، سرپیچی و سپس خوشحالی می کردند. قرآن کریم در بیان عذاب های دوزخیان می فرماید: «ذلکم بما کنتم تفرحون فی الارض بغیر الحق و بما کنتم تمرحون» (مؤمنون: ۷۵)؛ این عذاب به دلیل آن است که به ناحق در زمین شادی می کردید و از روی غرور و مستی به خوشحالی می پرداختید.

مذمت شادی برای گناه در روایات، دو چندان مورد توجه قرارگرفته است؛ زیرا کسی که با گناه شادی می کند، از دو نظر دچار معصیت است؛ یکی اینکه، مرتکب گناه و معصیت است و دیگری اینکه، بر گناه خود شادی می کند و این از خود گناه بدتر است. حضرت علی علیه السلام می فرمایند: «التبجح بالمعاصی اقبح من رکوبها»؛ شادی کردن به گناه زشت تر از انجام دادن آن است (ری شهری، ۱۳۶۲ج۳: ۴۵)

۳٫۲٫افراط در شادمانی

شادی مانند دیگر لذت ها، مطلوب انسان است و همین که یک لحظه تحقق یافت، خواهش نفسانی ادامه ی آن به صورت فزاینده است؛ به حدی که سبب غفلت و کوتاهی در وظایف فردی و اجتماعی و مانع رسیدن به کمالات انسان می شود. از دیگر سوی، روی آوردن به چنین لذت هایی به گونه ای نیست که فرد به اندازه ای از آن قناعت کند، بلکه بسان اعتیاد به مسکرات و مواد مخدر، رشد فزاینده و کنترل نکردنی دارد و سبب تعطیلی خرد انسانی و مانع انجام وظایف فردی و اجتماعی و رسیدن انسان به کمالات انسانی می شود. بنابراین، برخی عوامل شادی آفرین در اثر تزاحم با مصالح مهم تر، مانع رسیدن انسان به وظایف و تکالیف انسانی می شود. از این رو، در برخی روایات به حکمت مذمت برخی عوامل شادی آفرین اشاره شده است؛ ازجمله این روایت که: حسن بن محبوب از حفص بن سالم[۴] روایت کرده که از امام صادق علیه السلام درباره یکی از اصحاب که فردی کثیرالصلاه است، اما فریفته لهو و غنا شده پرسیدم. حضرت علیه السلام فرمودند: آیا لهو و غنا او را از انجام تکالیفی چون نماز و روزه و عیادت مریض و تشییع جنازه باز می دارد؟ گفتیم: خیر؛ این کار او را از هیچ کار خیر باز نمی دارد. فرمودند: این عمل او از قدمگاه های شیطان بوده و ان شاالله بخشیده می شود (مجلسی، ۱۴۰۳ج۸: ۱۴۲).

در این روایت، امام علیه السلام عدم جواز لهو و غنا را به دلیل تزاحم آنها با مصالح مهم تر دانسته اند. با وجود اینکه غنا و مشابه آن، از گام های شیطان شمرده شده، بر فرض که بتواند با سایر روایات که به شکل مطلق از شنیدن غنا و علاقه به «لهو» منع می کند، معارضه کند. باز هم فرض جواز دو قید اساسی دارد:

الف. لهو و علاقه به شهوات از راه حلال باشد؛

ب. مانعی برای رسیدن به وظایف انسانی نشود که در حقیقت، بیان قضیه فرضیه است که شاید وجود خارجی نداشته باشد.

در روایت مذکور، حکمت مجازنبودن شادی های زودگذر، فوت مصلحت مهم تر شمرده شده، اما در کلام دیگری از حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام، حکمت عدم جواز شادی های زودگذر، رفتار و حرکات سبک کودکانه بیان شده است که با اوصاف مؤمنان سازگاری ندارد.

۳٫۳٫دروغ شادی آور

چنانچه شادی به قیمت متوسل شدن به دروغ باشد، به شدت در روایات اسلامی از سوی ائمه علیهم السلام مورد سرزنش قرارگرفته است؛ پیامبر اسلام صلی الله و علیه و آله در این زمینه به ابوذر می فرمایند: «یا اباذر ویل للذی یحدث فیکذب لیضحک به القوم ویل له ویل له ویل له؛ ای اباذر! وای بر کسی که سخنی دروغ بگوید تا مردم را بخنداند؛ وای بر او، وای بر او، وای بر او» (حر عاملی، ۱۴۱۰، ۱۲، ۲۵۲).

۳٫۴٫شادمانی کاذب

یک مربی مرشد در صورتی کامل و حقیقی است که تمام ابعاد تربیتی متربی را مورد توجه قراردهد وگرنه تربیت او ناقص خواهد بود. دستورات تربیتی و اخلاقی قرآن به عنوان یگانه کتاب هدایت، کامل و جامع و همراه رشد است: «انا سمعنا قرانا عجبا یهدی الی الرشد» (جن: ۲-۱). بنابراین، روی آوردن به برخی شادی های کاذب و زودگذر، اگرچه در قسمتی از زندگی همراه شادی و خوشگذرانی باشد، غفلت از وظایف انسانی، سبب ناراحتی و پریشانی در بخش دیگری از زندگی می شود. از این رو، بیشتری مشکلات اقتصادی و اجتماعی برخی افراد که گاهی سربار دیگران و جامعه می شوند و نیز برخی نابهنجاری های اجتماعی، ناشی از خوشگذرانی های کاذب است. قرآن می خواهد انسان ها در تمام ابعاد زندگی، در دنیا و آخرت، نشاط و شادی واقعی و پایدار داشته باشند، نه اینکه در بخشی از عمر، پیمانه شادی را لبریز و در بخشی دیگر، در رنج و محرومیت زندگی کنند. از این روست که از شادی های کاذب و زودگذر، تعبیر به «لهو» فرموده است.

معصومین علیهم السلام نیز با تأسی به قرآن، درباره خطرهای خوشگذرانی های زودگذر بارها هشدار داده اند. امیرالمؤمنین علی علیه السلام فرموده اند: «حلاوه المعصیه یفسدها الیم العقوبه» شیرینی معصیت را پیامدها و ناراحتی اش نابود می کند (امدی، ۱۳۶۶؛ ۱۸۷). همچنین فرمودند: «مَثَلُ اَلدُّنْیَا مَثَلُ اَلْحَیَّهِ لَیِّنٌ مَسُّهَا قَاتِلٌ سَمُّهَا فَأَعْرِضْ عَمَّا یُعْجِبُکَ فِیهَا؛ مظاهر دنیا مانند نرمی بدن مار است، فریبنده و زهر آن نیز همانند زهر مار، کشنده است» (نهج البلاغه، خطبه ۶۸).

نشاط کاذب در ظاهر، نشاط و شادمانی است؛ اما در باطن، غم و اندوه است و چهره قیامتی این نشاط غبار غم و تاریکی چهره و پریشانی است. در قرآن کریم این نوع نشاط، هم با واژه «فرح» که مقید به «غیر الحق» شده است، می آید و هم با «مرح» و عموماً از این پدیده روانی نهی شده است. شاید صریح ترین آیه در این مورد، آیه ۷۵ سوره غافر است که می فرماید: «اذ لکم بما کنتم تفرحون فی الارض بغیر الحق و بما کنتم تمرحون». تنها در این آیه شریفه است که «فرح» و «مرح» در کنار هم بیان شده اند و این عظمت مسئله را می رساند. حاصل آیه یادآوری شده به نقل از علامه طباطبایی این است که کافران به دلیل احیای باطل خود و از بین بردن حق و کوبیدن آن، فرح و مرح می کردند (طباطبایی، ۱۳۶۴، ج۱۷: ۳۵۲). از این رو، عاقبت کار آنان به ضلالت (البته ضلالت کیفری) ختم می شود. درواقع، ضلالتی که خداوند به عنوان عذاب برای آنان مقرر فرموده است، کیفر فراموشی وظیفه آنان از سوی خودشان است و بی توجهی به نعمت های الهی و نه ضلالت تکوینی.

۴٫نشاط کاذب و غیرحقیقی

۴٫۱٫نشاط برای حیات دنیا

در آیات فراوانی، حقیقت دنیا تصویر شده است؛ تعبیراتی همچون: جیفه، لهو، لعب، حباب، سراب و. .. حکایت از کم ارزشی دنیا می کند. افزون بر این تعبیرها آیاتی هست که مستقیماً ناچیز بودن دنیا را بیان می فرماید؛ در آیه ۲۶ سوره رعد می فرماید: «الله یبسط الرزق لمن یشاء و یقدر و فرحوا بالحیوه الدنیا و ما الحیوه الدنیا فی الاخره إلا متاع؛ خداوند روزی را برای هرکه بخواهد گشاده یا تنگ می گرداند؛ اما [آنان] به زندگی دنیا شاد شده اند و زندگی دنیا در برابر آخرت، جز بهره ای [ناچیز] نیست». حضرت علی علیه السلام نیز تعبیری بسیار زیبا از بی ارزشی دنیا و شادی برای آن را بیان فرموده اند: «ما بالکم تفرحون بالیسر من الدنیا تدرکونه و لایحزنکم الکثیر من الاخره تحرمونه» شما را چه شده است که با به دست آوردن متاعی اندک از دنیا شادمان می شوید و از متاع بسیار آخرت که از دست می دهید، اندوهگین نمی شوید (نهج البلاغه، خطبه ۱۱۳). انسان هایی که به مال و حیات دنیا شاد می شوند، به طبع هنگامی که این نعمت ها را نداشته باشند، غمگین می شوند و این با ویژگی های انسان کامل سازگاری ندارد.

۴٫۲٫ نشاط برای باورهای نادرست خود

قرآن کریم در چند آیه، ضمن بیان تعبیر «کل حزب بما الدیهم فرحون» تقطیع و گروه گروه شدن و دل خوش داشتن به آنچه در حزب و گروه خودشان است را مذمت فرموده است. این ویژگی مربوط به مشرکان است. در سوره مؤمنون، خداوند متعال خطاب به پیامبر صلی الله و علیه و آله می فرماید: «در حقیقت، این امت شما است که امتی یگانه است و من پروردگار شمایم؛ پس از من پروا دارید. آنها کار دین شان را میان خود قطعه قطعه کردند و دسته دسته شدند. هر دسته ای به آنچه نزدشان بود، دل خوش کردند. پس آنها را در ورطه گمراهی شان تا چندی واگذر» (مؤمنون: ۵۴- ۵۲).

۴٫۳٫نشاط برای اعمال خود

بر اساس فرمایش قرآن، برخی افراد از رفتار و اعمال خود شاد و مسرور هستند. البته خطاب قرآن به اهل کتاب است، اما صفات مذکور در آیات، به دیگران هم منطبق می شود. در سوره آل عمران، از عهدشکنی اهل کتاب و کتمان کردن حقایق دینی آنها و معامله ای سخن گفته شده است که کردند و آنها را به بهایی ناچیز از دست دادند و سپس خداوند متعال می فرماید: البته گمان مبر کسانی که به آنچه کرده اند، شادمانی می کنند و دوست دارند به آنچه نکرده اند مورد ستایش قرار گیرند، قطعاً گمان مبر که برای آنان نجاتی از عذاب است [که] عذابی دردناک خواهند داشت» (آل عمران: ۱۸۸). بنابراین، در درون این نشاط، عذاب الیم و دردناکی نهفته است که در قیامت گریبان گیر آنان خواهد شد. مؤمنان به آنچه خداوند عطا می کند و به اطاعت از او شادمانند و مشرکان و کافران به آنچه خود عمل می کنند.

۴٫۴٫نشاط برای علم اندک

گاهی افراد گمان می کنند که به مسائل معنوی شادمانند؛ در حالی که در این مورد سخت در اشتباهند. هنگامی که پیامبر صلی الله و علیه و آله وحی را به مردم ابلاغ فرمود، برخی از آنان که علم بشری داشتن و ارزش وحی را درک نمی کردند، خوشحال شده، گمان کردند همان علم خودشان برای آنان کفایت می کند و طولی نکشید که غرور و خودپسندی به سراغشان آمد و آنها را در خود فرو برد و به علم ناقص و اندک خودشان پنداشتند که از دیگر عوامل شادی، حضور در مجالس شادی و جشن است. جشن و برپایی مجالس شادی به مناسبت های مختلف در اسلام وجود دارد و تأیید شده است. حضور در مجالس شادی، مشروط بر اینکه معصیت آلود و توام با فسق و فجور نباشد، از دیدگاه شرع مانعی ندارد. اسلام همواره مسلمانان را به دوری از غصه و غم و ترشرویی و گرفتگی توصیه فرموده است؛ حال آنکه قرن های متمادی به استناد برخی از روایات صوفیانه که نمی تواند هیچ ارتباط اصیلی با قرآن کریم و سیره پیشوایان اسلام داشته باشد، تفریح و داشتن نشاط در زندگی و امثال آن را برای مسلمانان ارزنده، نقطه ضعف معرفی می کردند (بهشتی، ۱۳۷۹).

۵٫شرایط و حدود شادی و نشاط در روایات

توجه جامع اسلام به خواسته های فطری انسان ها، علاوه بر عرضه راهکارهای شادی آفرین و عوامل آن، مقتضیات و شرایط آن را نیز بیان فرموده است تا شادی و نشاط در بستری سالم انجام شود. از این رو، آگاهی از شرایط و آیین درست شادی ضرورت دارد. از آنچه در سایه آموزه های قرآن و روایات بیان شد، می توان دریافت که بر اساس هدف و فرجام زندگی، شادی و نشاط از دیدگاه اسلام دارای حد و مرز است. محتوا و قالب شادی و نشاط، نباید با روح توحیدی و انسانی اسلام در تضاد باشد؛ زیرا هر پدیده ای که انسان را از آرمان و غایت اصلی خویش دور کند، به هیچ وجه مقبول اسلام نخواهد بود. بنابراین، پدیده شادی و عوامل آن، به عنوان یک نیاز اساسی و ضروری تا حدی روا و مجاز است که مانع نیل انسان به هدف اصلی اش نشود.

از آنجا که انسان در انجام هر رفتار ارادی، انگیزه و هدفی را پی می گیرد، سرور و نشاط به عنوان یک رفتار، از این قاعده جدا نیست و هدف و انگیزه ای در آن دنبال می شود. در این پدیده، اگر انگیزه و هدف، حق و در راستای هدف اصلی زندگی آدمی باشد، مفید و سودمند خواهد بود و اگر انگیزه و هدف باطل در آن نهفته و در برابر هدف اساسی زندگی انسان باشد، باطل و مضر خواهد بود. بنابراین می توان مرز شادی و نشاط را انگیزه و هدف آن دانست.

مزاح و شوخی که از عوامل برجسته شادی است، اگر به سبک سری، بی شرمی و گستاخی بیامیزد، «هزل» نامیده می شود که در اسلام مطرود است و اگر به تحقیر و بدگویی و ناسزا آمیخته شود، آن را «هجو» می خوانند و این نیز در اسلام نهی شده است (کلینی، ۱۳۶۵، ۲، ۶۶۳). اگر شوخی از حد خارج شود و به بیهودگی یا زیاده روی بینجامد، باز از نظر اسلام، عملی ناپسند خواهد بود؛ امام صادق علیه السلام می فرمایند: «زیاد شوخی کردن، آبرو را می برد» (همان، ۵۶۶).

خنده و تبسم که از دیگر عوامل نشاط و شادی است، باید صادقانه بوده، شخصیت آدمی را لکه دار نکند. خنده از نظر اسلام، وقتی مؤثر و مفید است که به شخصیت دیگران لطمه وارد نکند. خنده با انگیزه آزردن، اهانت و تحقیر دیگری نکوهیده است. قالب های نشاط و شادی و عوامل آن باید در شأن مقام انسان و آرمان های والای او باشد؛ زیرا گاه محتوایی مفید در قالبی نامناسب، نتیجه ای معکوس دارد و به همین دلیل در روایات، قهقهه از شیطان تلقی شده (همان، ۴۶۶) و تبسم، بهترین خنده دانسته شده است (مدی، ۱۳۶۶: ۲۲۲) زمان و مکان شادی نیز باید با آن متناسب باشد؛ زیرا اگر این تناسب برقرار نباشد، بسیار ناپسند و زشت خواهد بود. مزاح و بذله گویی در مراسم سوگواری و مکآن های مقدس، شرعاً، عقلاً و عرفاً ناپسند است. بر این اساس، برخی از روایات که شادی و عوامل آن را نکوهش کرده اند، ناظر به نشاط و عواملی است که از حدود شادی مطلوب از دیدگاه اسلام پا را فراتر نهاده، به افراط و تفریط در غلتیده اند وگرنه اسلام، اصل شادی را نه تنها ناپسند نشمرده، بلکه آن را تأیید و توصیه کرده است. با این مقدمه، به برخی از روایاتی می پردازیم که به شرایط شادی و نشاط اشاره دارند.

۵٫۱٫پرهیز از گناه

در مجالس شادی باید از گناه و معصیت پرهیز کرد، اما صادق علیه السلام می فرمایند: «لاینبعی للمؤمن ان یجلس مجلسا یعصی الله فیه و لایقدر علی تغییره»؛ سزاوار نیست مؤمن در مجلسی بنشیند که در آن معصیت خدا می شود و او نمی تواند آن را تغییر دهد (حر عاملی، ۱۴۱۰، ج۱۱: ۴۲۲).

۵٫۲٫پرهیز از آزار مؤمنان

از شرایط شادی و تفریح این است که با اذیت و آزار دیگران همراه نباشد. متاسفانه امروزه بسیاری از شادی ها همراه با اذیت و آزار دیگران است؛ مانند بلند کردن صدای موسیقی، انفجارهای تفریحی و شب های شادی و. .. پیامبر اکرم صلی الله و علیه و آله فرمودند: «من اذی مؤمنا فقد اذانی؛ کسی که مؤمنی را آزار دهد، مرا آزار داده است» (مجلسی، ۱۴۰۳، ج۶۲: ۷۲). هشام بن سالم گوید: از امام صادق علیه السلام شنیدیم که می فرمود: خداوند می فرماید: «لیاذن بحرب منی من اذی عبدی المؤمن آن کس که بنده مؤمن مرا بیازارد، با من اعلان جنگ می دهد» (حر عاملی، ۱۴۱۰، ج۱۲: ۲۶۴).

۵٫۳٫پرهیز از لهو

در آیین اسلام، سرگرمی های زیانبار و غفلت زا ممنوع است. موسیقی مطرف و غنا، از سرگرمی های زیانبار است که آدمی را از توجه به خدا و آخرت باز می دارد؛ از این رو، بایسته است که مؤمنان از آن پرهیز کنند. مراجعه به رساله ها و فتاوای مراجع، نمونه های زیادی از احکام مربوط به رعایت حریم شادی و تفریح را در اختیار مراجعه کنندگان قرار می دهد.

نتیجه گیری

در مقابل رویکرد افراطی و مجاز شمردن هر شادی و نشاطی در زندگی انسان و نیز رویکرد تفریطی نسبت به دین مبنی بر مخالفت دین با هر شادی و نشاط که ناشی از نبود شناخت درست آموزه های دینی است، رویکردی متعادل، واقع گرا و علمی نسبت به دین وجود دارد که نشاط را با ارائه بایدها و نبایدها جهت دهی کرده است و برای فرد و اجتماع، زندگی همراه با سعادت را به دنبال دارد.

پیام دین به انسان ها این است که راه نجات از غم و اندوه، ایمان به خدا و بیان او است که به انسان آرامش و نشاط می بخشد. قرآن کریم، شادی را که نیاز فطری بشر است، تأیید کرده و جهت می دهد و راهنمایی های لازم را برای بهره گیری از نشاط ارائه می کند. ضرورت شادی و نشاط در زندگی بشر با کمک متون دینی، تأیید و اثبات شده است؛ زیرا زندگی یکنواخت و فشارهای کاری، خستگی و ملال روحی را به دنبال دارد. از این رو، به عنوان امری ضروری، چگونگی نشاط و عوامل نشاط آور، مانند استفاده از لذت ها، سخنان نغز و شادی آفرین که می تواند از این خستگی و ملال بکاهد، در روایات متعدد بیان شده است. در روایات پیشوایان دینی، نحوه تقسیم اوقات و ساعات شبانه روز به بخش های مختلف، مورد عنایت قرارگرفته است که یکی از آن بخش ها به نشاط و شادی و لذت های روانی اختصاص دارد. این امر دلیلی بر مثبت بودن شادی و نشاط و ضرورت آن برای انسان از دیدگاه پیشوایان دینی است.

در قرآن و روایات اسلامی، به برخی از عوامل نشاط آور و شادی آفرین مانند: سیر و سفر، تفریح و تفرج، ورزش و دیدار دوستان، با دید بسیار مثبت نگریسته شده است. تاکید اهل بیت علیهم السلام و پیشوایان دینی به آموزش برخی از ورزش ها به فرزندان و برشمردن ثمرات و فواید سیر و سفر و تفریح، دلیلی قطعی بر مطلوب بودن آنها در دین است. با راهنمایی منابع دینی می توان شادی و نشاط واقعی را از شادی های کاذب و زودگذر بازشناخت و بر دولتمردان جامعه اسلامی واجب است که فضای جامعه را به گونه ای طراحی کنند تا امکان پرداختن به شادی و نشاط فراهم شود که از ضروریات زندگی است.

فهرست منابع

قرآن کریم.

نهج البلاغه.

ابن ابی الحدید (۱۴۰۴ق) شرح نهج البلاغه، قم: کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی.

شمسایی، مهدی (۱۳۹۲) شادی و نشاط، تهران: مؤسسه نشر شهر.

محمدی ری شهری، محمد (۱۳۶۲) میزان الحکمه، قم:دفتر تبلیغات اسلامی.

کلینی، محمدبن یعقوب (۱۳۶۵) اصول کافی، تهران: دارالکتب اسلامیه.

کار، آلان (۱۳۸۵) روان شناسی مثبـت، علـم شـادمانی و نیرومندی هـای انسـان، حسـن پاشاشـریفی، جعفـر نجفی زند و باقر ثنائی، تهـران: انتشارات سخن.

منبع : حوزه نت