شرح خطبه فدکیه – مرحوم آیت الله مجتبی تهرانی – جلسه 1

خانه / پیشنهاد ویژه / شرح خطبه فدکیه – مرحوم آیت الله مجتبی تهرانی – جلسه 1

بنا داریم تا در مجموعه ای به شرح خطبه فدکیه حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها بپردازیم که مرحوم آیت الله حاج آقا مجتبی تهرانی رضوان الله تعالی علیه آن را شرح فرموده اند.

شرح خطبه فدکیه – مرحوم آیت الله مجتبی تهرانی – جلسه 1

شرح خطبه حضرت زهرا سلام الله علیها

أعوذ بالله من الشيطان الرجيم، بسم الله الرحمن الرحيم، الحمدلله ربّ العالمين و صلّي الله علي محّمد و آله الطيبين الطاهرين و لعنة الله علي اعدائهم اجمعين.

سند خطبه فدکیه

موضوع اين بحث مروری بر خطبۀ حضرت زهرا سلام الله علیها در مسجد پيغمبر اكرم صلوات الله علیه و آله پس از وفات پدر بزرگوارشان می‏باشد. البته شرح كامل اين خطبه نيازمند فرصت و مجال بسيار مفصّلی است امّا سعی می‏كنم تا با عنايت خداوند بحثی بين ترجمه و شرح در مورد اين خطبه ارائه دهم.

از نظر سند خطبه بايد گفت كه اين خطبه را علمای عامه و خاصه نقل كرده‏اند و از نظر سند و نقل، انحصار به شيعه ندارد و علمای عامه نيز اين خطبه را به اسناد گوناگون نقل می‏كنند. يكی از كسانی كه اين خطبه را نقل كرده ابن ابی‏الحديد است. وی در شرحنهج‏البلاغه امام علی(ع) در ذيل نامۀ امام به عثمان بن حنيف به مناسبتی به مسئلۀ فدك اشاره و اين خطبه را با اسناد گوناگون و معتبر از نظر عامه نقل می‏كند. در بين اين اسناد از عبدالله بن حسن مثنّی به عنوان كسی كه اين خطبه را نقل كرده است نام می‏برد. حسن مثنّی پسر امام حسن(ع) است كه به او عبدالله محض هم می‏گويند به اين جهت كه نسب وی از نظر پدر به امام حسن(ع) می‏رسد. يعنی نوۀ امام حسن(ع) است و از نظر مادر نوۀ امام حسين(ع) است لذا او را محض می‏گويند يعنی از هر دو ناحيه پدر و مادر سيادت دارد. به هر حال ابن ابی‏الحديد می‏گويد من اين خطبه را از طريق عامه نقل می‏كنم و به منابع شيعی آن كار ندارم. در عبارت ابن ابی‏الحديد آمده است:

وَ اعْلَمْ اِنَّما نَذْكُر فی هذَا الْفَصْل مارواهُ الرِّجالُ الحَديثِ وَ ثِقاتُهمْ وَ ما اَودَعَه اَحمَدُ بن عَبدالْعَزيزِ الْجوهَری فی كِتابِهِ…

نام كتاب جوهری سقيفه و فدك است و كتاب معروفی است و خود جوهری نيز فردی مورد وثوق و از علمای بزرگ است كه خيلی هم از او تجليل می‏كنند. البته اين خطبه در منابع شيعی مثل بحارالانوار مرحوم مجلسی، احتجاج طبرسی، بلاغات النّساء، الشّافی، دلائل الامامه، الطّرائف، كشف الغمه و… نيز آمده است.

مقدّمۀ خطبه

امّا در مورد نحوۀ ايراد خطبه فدکیه از نظر شرايط زمانی و مكانی و ديگر مسائل در مقدمۀ خطبه آمده است.

* رُوِی عَبْدُاللّهِ بنِ حَسَن بِاِسْنادِهِ عَنْ آبائِه

روايت می‏كند عبدالله بن حسن از پدران بزرگوارش

* لَمّا أَجْمَعَ[1] اَبُوبَكْرٍ وَ عُمَرٍ عَلی مَنْعِ فاطِمَةَ فَدَكاً وَ بَلَغَها ذلِكَ.

زمانی كه ابوبكر و عمر تصميم گرفتند (اجمع همان تصميم گرفتن و اراده كردن است) كه مانع رسيدن فدك به حضرت زهرا سلام الله علیها شوند. اين خبر كه به حضرت زهرا سلام الله علیها رسيد.

شرح خطبه فدکیه - مرحوم آیت الله مجتبی تهرانی - جلسه 1 — شرح خطبه فدکیه – مرحوم آیت الله مجتبی تهرانی – جلسه 1

پوشش حضرت زهرا سلام الله علیها

* لاثَتْ خِمارَها عَلی رَأْسِهٰا

لاث به معنی پيچيده است. مثلاً می‏ گوييم لاث العمامة علی راسه‏ ای شدّها و ربطها يعنی عمامه را به سرش پيچيد. امّا خمار چيزی بوده است بزرگتر از روسری‏ های فعلی زن ها به صورتی كه سر و سينه و گردن را می‏ پوشانده است و همان است كه در آيۀ شريفه آمده است:

* وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلی جُيُوبِهِنَّ[2]

روسری‏ هايشان را طوری روی سر بيندازند كه سينه را بپوشاند.

خُمر جمع خمار است. به هر حال وقتی اين خبر به حضرت زهرا سلام الله علیها رسيد برخاستند و خمار را بستند. لاثَ به معنای پيچيدن است. از لفظ خمار هم معلوم می‏شود كه حضرت طوری آن روسری را به كار برده بودند كه روی گردن و سينه ايشان پوشيده شده بود.

* وَ اشْتَمَلَتْ بِجِلْبابِهٰا

جلباب نوعی پوشش سراسری بوده كه روی لباس ها می‏ پوشيده‏اند. شايد چيزی شبيه عبای امروز يا پيراهن بلند عربی. حضرت آن پوشش سراسری را هم طوری بر سر افكندند كه محيط بر تمام بدن ايشان بود.

* وَ أَقْبَلَتْ فی لُمَّةٍ (يا لمةٍ)[3] مِنْ حَفَدَتِها وَ نِساءِ قَوْمِهٰا

يعنی حضرت زهرا سلام الله علیها همراه با گروهی كه به اصطلاح همسن و سال، يا هماهنگ، يا از ياران و اعوان و خويشاوندان ايشان بودند حركت كردند. تا اينجا يكی از مسائل قابل توجه مسئلۀ پوشش حضرت است كه ايشان برای وارد شدن در مسجد كه مردان در آنجا حضور داشتند چگونه خودشان را از نظر پوشش آماده كردند. نكتۀ ديگر توجه به جماعتی است كه آن حضرت را در حركت به سمت مسجد همراهی كردند و احتمال زياد دارد كه منظور همراهان از اين كار ياری حضرت زهرا سلام الله علیها باشد. همان‏طور كه امروز اگر كسی برای حضور در مجلس احتجاج حركت می‏كند گروهی از همفكرانش نيز او را همراهی می‏كنند. پس در اين اقدام حضرت دو احتمال وجود دارد اوّل آنكه شخصيت ظاهری ايشان محفوظ بماند، دوّم اينكه پيكرۀ ظاهری حضرت هم در بين مردها نمايان نشود و در ميان گروه زنان پوشيده بماند.

* تَطَاُ ذُيُولَها

يعنی حضرت در راه رفتن پا روی پايين لباسش می ‏گذاشت. يا بر اثر ناراحتی با شتاب حركت می‏ كرد. در اين‏جا به طور مسلّم منظور اين است كه لباس ايشان آنقدر بلند بود كه گاه زير پا قرار می‏ گرفت و چون ممكن است از اين عبارت استشمام شود كه حضرت در راه رفتن عجله داشتند در ادامه آمده است:

* ما تَخْرِمُ مِشْيَتُهٰا مِشيَةَ رَسُولِ‏ اللّه صلوات الله علیه و آله

يعنی راه رفتن حضرت هيچ كم از راه رفتن پيغمبر اكرم صلوات الله علیه و آله نداشت.

از نظر ما طلبه‏ ها مشية بر وزن فعله نوع و هيئت فعل را می ‏رساند. يعنی روش راه رفتن حضرت هيچ از روش راه رفتن پدرشان كم نداشت يعنی با همان متانت و وقار رسول اكرم صلوات الله علیه و آله حركت می‏ كرد و آن عظمت و وقار و متانت در راه رفتن او بود و همۀ آنچه را كه شايستۀ يك زن است رعايت كرده بود. در اين عبارت دو نكته وجود دارد: اوّل آنكه رفع اين شبهه است كه چرا حضرت تند می‏ رفت و عجله داشت كه پاسخ می‏ گويد مشی او مثل پدرش رسول اكرم صلوات الله علیه و آله بود يعنی با همان متانت و وقار، و دوّم اين كه شايد به دليل بلند بودن، لباس قهراً زير پا قرار می‏ گرفته است.

* حَتّی دَخَلَتْ عَلی أَبی بَكْرٍ وَ هُوَ فی حَشْدٍ مِنَ الْمُهاجِرينَ وَ الأنْصٰارِ وَ غَيْرِهِمْ

تا اين كه حضرت وارد شد بر ابی‏ بكر در مسجد در حالی كه گرداگرد او را جمع زيادی از مهاجرين و انصار و ديگر مسلمين گرفته بود.

حَشد همان گروه و جماعت است.

* فَنيطَتْ دُونَها مُلاَءةٌ

سپس ميان حضرت و مردم پرده‏ ای نصب شد.

وقتی حضرت زهرا سلام الله علیها وارد مسجد می‏ شود در آنجا پرده ‏ای نصب می ‏شود. مُلاَءةٌ به معنای إزار يا پرده است. يعنی بين ايشان و آن مردها كه از مهاجرين و انصار و گرداگرد ابی‏بكر بوده‏اند پرده ‏ای آويخته می‏شود حتی در برخی نسخه‏ ها آمده است مُلاَءةٌ قِبطّيةٌ يعنی حتی جنس پرده را كه مصری بوده است مشخص كرده‏ اند. به هر حال نكتۀ مهم در اين بخش آن است كه همين كه حضرت وارد می‏ شود دستور می ‏دهند كه پرده ‏ای بين ايشان و ديگران بياويزند. البته از كلمۀ فَجَلَست كه در خطبه آمده استفاده می‏شود كه قبل از اين كه حضرت بنشينند پرده را سريع می‏ آويزند. يعنی همين كه خبردار می‏ شوند دختر پيغمبر صلوات الله علیه و آله در راه مسجد است يا به محض ورود ايشان محيط را آماده می‏ كنند و اين پرده را نصب می ‏كنند و اين خود باز از اموری است برای حفظ حضرت از نگاه مردان و احترامی بوده كه به صورت سنّت درآمده است و امروزه نيز در مجالس مذهبی رعايت می‏ شود. بعد در مقدمۀ خطبه آمده است؛

* ثُمَّ أنتْ أَنَّةً اَجْهَشَ الْقَوْمُ لَها بِالْبُكاءِ

يعنی حضرت وقتی نشست ناله ‏ای كرد و ناله‏ اش آنچنان جانسوز بود كه تمام مهاجرين و انصار و زن و مردی كه در مسجد بودند شروع كردند به گريه كردن. اين گريۀ معمولی و عادی نبود زيرا تعبير أَجْهَشَ الْقَوْمُ يعنی انسان از ناراحتی زياد به حالت زاری بيفتد و به خود بپيچد و به اين طرف و آن طرف بيفتد مثل بچه ‏ای كه از ناراحتی خود را در دامان مادر می‏ اندازد. نالۀ حضرت زهرا هم اين طور مجلس را به هم زد.

* فَارْتَجَّ الْمجْلِسُ

و سپس مجلس متشنّج شد.

* ثُمَّ أمْهَلَتْ هُنَيَّةً حَتّی إذا سَكَنَ نَشيجُ الْقَوْمِ وَ هَدَأتْ فَوْرَتُهُمْ

حضرت مقداری مهلت دادند تا اين قوم آرامش پيدا كنند. اين جمله گويای اين است كه مدتی مردم ضجه می‏ زدند و به اصطلاح بی‏ تابی می‏ كردند و حضرت مدتی مهلت دادند تا مجلس آرام گيرد.

آغاز خطبه با حمد خدا و درود بر رسول خدا صلوات الله علیه و آله

* اِفْتَتَحَتِ الْكَلامَ بِحَمْدِ اللّهِ وَ الثَّناءِ عَلَيْهِ وَ الصَّلاةِ عَلی رَسُولِ اللّه صلوات الله علیه و آله

يعنی حضرت بعد از آرامش مجلس شروع به سخن كرد و آغاز سخن وی حمد و ثنای الهی بود و سپس درود بر پيغمبر اكرم صلوات الله علیه و آله. دقت كنيد در همين جا هم باز روش پدر را در پيش می‏گيرد.

* فَعٰادَ الْقَوْمُ فی بُكائِهِمْ

وقتی حضرت زهرا سلام الله علیها شروع به سخن كرد باز مردم گريه كردند.

* فَلَمّا أَمْسَكُوا

يعنی پس از اينكه ساكت شدند. معلوم می‏ شود حضرت صبر كرده ‏اند تا گريۀ مردم آرام گيرد.

* عٰادَتْ فی كَلامِهٰا

حضرت به سخن بازگشتند. تا اينجا مقدمات كيفيت حضور حضرت در مسجد و نحوۀ آمادگی ايشان از نظر پوشش و حركت و ورود در مسجد و نشستن و آماده شدن برای سخن بيان شد.