شيوه هاي تربيت فرزند از ديدگاه امام علي علیه السلام به مناسبت ولادت امیرالمومنین و روز پدر

اشاره

از ويژگي هاي برجسته حضرت علي علیه السلام اهتمام فراوان ايشان به تربيت فرزندان است. اين اهتمام، درتربيت فرزنداني چون امام حسن علیه السلام امام حسين علیه السلام و حضرت زينب علیه السلام به خوبي آشکار است. سخنان آن حضرت درباره شيوه هاي ديني و درست تربيت فرزند، سند ديگري بر اهتمام آن امام بزرگوار به پرورش اسلامي وانساني فرزندان است. آنگاه که حضرت علي علیه السلام همسر بي همتاي خويش، حضرت فاطمه زهرا علیه السلام را از دست مي دهد، از برادر نسب شناس خويش، عقيل مي خواهد، همسري براي او برگزيند که از او فرزنداني صالح وشجاع ونام آور به دنيا آيد. بي گمان، سيره وسخن آن حضرت درباره تربيت فرزند، بهترين الگو براي همه پدران ومادارني است که به تربيت فرزنداني صالح وشايسته مي انديشند. پي آمد پيروي از اين الگو، داشتن فرزنداني آراسته به ويژگي هاي اخلاقي- رفتاري فرزندان علي علیه السلام است که مانند فرزندان آن حضرت، هم در دنيا خوشبخت وبلند آوازه خواهند بود و هم در آخرت. دراين پژوهش به بخشي از راهکارهاي تربيت فرزند از ديدگاه حضرت علي علیه السلام اشاره خواهيم کرد. بي شک، هر پژوهشگري منصفي با مطالعه راهکارهاي تربيتي آن حضرت بر روز بودن آن اذعان خواهد کرد.

تربيت پذيربودن فرزندان واهميت تربيت از ديدگاه امام علي علیه السلام

از ديدگاه حضرت علي علیه السلام فرزندان انسان تربيت پذيرند و اگر پدر ومادر از شيوه ها واصول تربيتي آگاه باشند، از اين ويژگي وتربيت پذير بودن انسان به خوبي بهره مي برند و فرزندان خويش را در رسيدن به بالاترين درجه هاي علمي ومعنوي ياري مي رسانند. آن حضرت بر اساس اصل «تربيت پذير بودن انسان»، يکي از حقوق فرزندان بر پدر را، تربيت شايسته فرزند مي داند و مي فرمايد: «حق الولد ان يحسن اسمه و يحسن ادبه ويعلمه القرآن؛ حق فرزند بر پدرش اين است که نام نيکو براي او برگزيند وبه خوبي ادب و تربيتش کند وبه وي قرآن بياموزد.» (1) آن حضرت در کلامي ديگر فرموده است : « ما نحل والد ولدا نحلاً افضل من ادب حسن؛ هيچ پدري به فرزندش، موهبتي مانند تربيت نيکو نبخشيده است.»(2) آن حضرت در سخني دراين باره، به فرزندش امام حسن علیه السلام مي فرمايد: «فبادرتک بالادب قبل ان يقسو قلبک و يشتغل لبک؛ پيش از آنکه قلب تو دچار قساوت وانديشه ات سرگرم [ امور بيهوده] شود، به تربيت تو پرداختم.»(3)
امام خميني( رحمه الله)، درباره اصل «تربيت پذير بودن انسان» مي فرمايد: «اين لطفي است که از سوي خداي تبارک وتعالي به بشر، که قابل از براي اين است که تربيت شود.(4) هيچ بيماري از بيماري هاي نفساني نيست مگر اينکه انسان [دراثر تربيت] مي تواند اصلاح کند؛ گرچه درنفس، ريشه کرده باشد و استوار شده باشد….(5) آن بچه اي که به دنيا مي آيد، قابليت تربيت را دارد….(6) جوان ها به ملکوت نزديک تر وقلب آنها پاک تر است. اگر با گذشت سن، مجاهده نکنند وتحت تربيت قرار نگيرند، هرچه جلوتر مي روند، از ملکوت اعلي دورتر مي شوند.بنابراين [فرزندان] از اول بايد تربيت شوند واز همان کودکي، تربيت درست شوند وبعد هم در هر جا که هست، يک مربي هايي باشند که انسان را تربيت کنند. انسان تا پايان عمر، نيازمند تربيت است…(7) بايد دانست که آن که ديکتاتور مي شود، از همان آغاز ديکتاتور نبوده است، با تربيت هاي نادرست است که در انسان ديکتاتوري ظهور مي کند. اگر تربيت بچه صحيح باشد، آن ديکتاتوري در او ظهور نخواهد کرد.»(8)
امام خميني (رحمه الله) درکلامي ديگر مي فرمايد: «از ياد نبرديم که دل کودک مانند زمين خالي وآماده اي است که مي تواند هر بذر يا گياهي را در خود بپرورد و موجبات رشد وتکاملش را فراهم آورد. رفتار وگفتار درست يا نادرست پدران ومادران وچگونگي تربيت آنان در خانواده، به منزله بذرهايي است که در ضمير کودک افشانده مي شود، تدريجاً پرورش مي يابند ورشد مي کنند ودر دوران بلوغ وجواني، به رشد نهايي خود مي رسند وبار مي دهند. ثمره تربيت هاي خوب يا بد خانوادگي، تمايلات پسنديده يا ناپسندي است که درنهاد جوانان جاي مي گيرد.محصول تربيت هاي خانوادگي، سجاياي اخلاقي يا صفات ناپسندي است که جوانان به آنها متخلق مي شوند و بر اساس همان صفات، با مردم رفتار مي نمايند. درآيين مقدس اسلام، تربيت صحيح فرزندان، يکي از وظايف مسلم والدين است وجزو تکاليفي است که مورد پرسش خداوند قرار مي گيرد.(9) درحقيقت، جسم وجان طفل، به موازات يکديگر ساخته مي شوند. همان گونه که بدن کودک با تغذيه صحيح ومراقبت هاي بهداشتي، به سرعت رشد مي کند و راه قوت ونيرومندي را مي پيمايد، روان فرزند وطفل نيز مي تواند از تعليم وتربيت صحيح، تغذيه کند وبا قوت وسلامت روح، به کمالي که سزاوار آن است، برسد و براي يک زندگي خوب وسعادت بخش آماده شود. پدران ومادران نيز بايد از فرصت گران بهاي کودکي فرزندان خود واصل تربيت پذير بودن آنها به خوبي استفاده کنند و اساس سعادت و خوشبختي آنان را براي همه دوران عمر، پي ريزي نمايند.»(10)

علي علیه السلام ودغدغه تربيت فرزند

تا موضوع «تربيت فرزند» به دغدغه اي در ذهن پدر ومادر تبديل نشود، نمي توانند فرزندان خويش را به درستي تربيت کنند. پدر ومادري که دغدغه تربيت فرزند ندارند، يا از تربيت فرزندان خويش باز مي مانند يا تربيت فرزندان خود را ناتمام مي گذارند يا آنها را نادرست تربيت مي کنند. بنابراين، بايد پيش از اقدام به تربيت فرزند، پدرومادر دراين باره، دغدغه اي وجود داشته باشد.
دغدغه تربيت فرزند، پدرومادر را نسبت به فررزندان خويش مسئوليت پذير مي کند، انها را به کسب آگاهي درباره تربيت فرزند وا مي دارد ومانع از دست دادن فرصت ها براي تربيت فرزند مي شود.
نامه 31 نهج البلاغه که راهکارهاي تربيتي حضرت علي علیه السلام به فرزند بزرگوارش امام حسن علیه السلام است، نمونه اي آشکار از دغدغه آن حضرت درباره تربيت فرزند خويش است. آن حضرت به دليل دغدغه فراوان خويش دراين باره، اين نامه را در حال بازگشت از جنگ صفين درميانه راه نوشته است. ايشان به تأخير انداختن بيان توصيه هاي تربيتي خويش به امام حسن علیه السلام را پس از رسيدن به خانه، نوعي از دست دادن فرصت و سهل انگاري در تربيت دانسته است. از اين رو، در راه نامه اي را نگاشته وآن را پيش از بازگشت به خانه، براي فرزندش امام حسن علیه السلام فرستاده است. «آري آن که مي خواهد فرزندش نيکو ساخته شود، بايد هميشه در صحنه تربيت حاضر باشد. و اين هشداري است که بايد به والدين گفت که اگر امروز به فرزندان خويش نرسيم، چه بسا امکان رسيدگي به طفل در فردا دير خواهد شد. اين جاي تأسف است که اشتغالات مربيان و والدين به گونه اي شده است که اغلب، ارتباط آنها با فرزندان را سطحي و بي ريشه کرده است. پدرها تنها وقتي به خانه مي آيند که کودک خوابيده است وصبح ها به هنگامي سرکار مي روند که باز هم او خوابيده ويا خواب آلود است. عده اي زنان يا مردان، مي توانند با درآمد متوسطي زندگي کنند واز فرصت به جاي مانده استفاده کرده، به پرورش فرزندان بپردازند. اما ميل به داشتن زندگي مرفه وجاذبه هاي لوکس موجب مي شود، وقت فراواني را به کار در بيرون از خانه اختصاص دهند. ودرنتيجه، از تربيت فرزندان باز مانند. اين خود نشانه آن است که آنها از دغدغه چنداني نسبت به تربيت فرزندانشان برخوردار نيستند.»(11)
نقل است پيش ازآنکه سقراط را محاکمه کنند، از وي پرسيدند: بزرگ ترين آرزويي که در دل داري، چيست؟ گفت: «بزرگترين آرزوي من اين است که به بالاترين مکان آتن صعود کنم وبا صداي بلند به مردم بگويم: اي دوستان! چرا با اين حرص و ولع، بهترين سال هاي زنديگ خود را به جمع آوري ثروت مي گذرانيد، درحالي که آن گونه که بايد وشايد، به تعليم فرزندانتان همت نمي گماريد؛ فرزنداني که مجبور خواهيد شد ثروت خود را براي آنها باقي بگذاريد.»(12)

علي علیه السلام و جلب اعتماد علمي وتربيتي از سوي فرزندان

ازعواملي که فرزند را به پيروي از شيوه هاي تربيتي پدرومادر علاقه مند مي کند، اطمينان فرزند به آگاهي پدر ومادر درباره تربيت فرزند وتوانايي آنها دراين زمينه است. بنابراين، پدر ومادر بايد اعتماد فرزندان خود را جلب وخيال آنها را درباره توانايي هاي خويش در زمينه تربيت آسوده کنند.
حضرت علي علیه السلام درنامه 31 نهج البلاغه، اين گونه اعتماد امام حسن علیه السلام را به خويش جلب مي کند: «پسرم! اگر چه من به اندازه پيشينيان عمر نکرده ام، ولي در کردار آنها نظر افکندم ودراخبارشان انديشيدم و در آثار شان سير کردم، تا آنجا که گويي يکي از آنها شده ام، بلکه بامطالعه تاريخ آنان گويا تا پايان عمرشان با آنان بوده ام. پس قسمت هاي روشن وشيرين زندگي آنان را از قسمت هاي تيره آن شناختم و زندگاني سودمند آنان را با دوران زيان بارش شناسايي کردم. سپس از هر چيزي، مهم و ارزشمند آن را واز هر حادثه اي، زيبا وشيرين آن را براي تو برگزيدم و ناشناخته هاي آنان را دور کردم. پس [با دانشي فراوان و اندوخته هايي انبوه]، آن گونه که پدري مهربان نيکي ها را براي فرزندش مي پسندد، من نيز بر آن شدم تا تو را با خوبي ها تربيت کنم.»(13)
«درحقيقت، حضرت علي علیه السلام با بيان اين سخنان مي خواهد بگويد: اگر مي خواهيد کسي را تحت تربيت بگيريد، اول بايد اعتماد علمي او را به خود جلب کنيد، تا کسي که مورد تربيت قرارمي گيرد، بداند که با چه کسي روبه رو است وآيا او قابليت تربيت نمودن را دارد يا نه؟ اگر شنونده و متربي چنين اعتمادي به مربي خود داشته باشد، به حرف هايش توجه خواهد کرد، اما اگر نداند که با چه کسي روبه روست و چه کسي در صدد تربيت او بر آمده و او را نصيحت مي کند، به سخن او به طور دقيق گوش نمي دهد ودل نمي سپارد واز پندهاي وي استفاده نمي کند؛ يعني درست بودن آن را درک نمي کند و در مقام عمل نيز درست ودقيق بدان عمل نمي کند. حضرت علي علیه السلام دراين سخنان، اندوخته ها، آگاهي ها و تجارب ارزشمند خويش را به فرزندش گوشزد مي کند تا مخاطب به ايشان به عنوان يک انسان عادي نگاه نکند، بلکه بداند کسي به ارشاد وراهنمايي وي روي آورده است که حاصل عمر همه گذشتگان را در اختيار دارد.»(14)
«بنابراين، اولاً بدون آگاهي از راه و رسم تربيت، نمي توان به سازندگي و پرورش فرزند پرداخت. کودکان در مراحل مختلف رشد خود، به راهنمايي ما نياز دارند وبايد براساس ضوابط ومقرراتي، اقدام به اصلاح آنها شود ومربي بايد راه و روش هاي لازم را بداند؛ چرا که بدون آگاهي نمي توان به امر تربيت پرداخت. حتي گاه آگاهي نداشتن، موجب وارد آمدن آسيب هايي بر روان کودک مي شود. ثانياً آنچه در اصلاح وتربيت کودک مهم است. اين است که والدين بايد نظر واطمينان کودکان را به خود جلب کنند تا تصميم هاي آنان درباره فرزندانشان مؤثر باشد. چه نيکوست که کودک نسبت به آگاهي وتوانايي والدين، در امر تربيت اعتماد کنند و بدانند که والدين، خواهان خير وسعادت او هستند و آنچه را انجام مي دهند، به خاطر آسايش وخيراوست. ضروري است که کودک درک کند والدين او افرادي هستند صميمي، فداکار، آگاه وداراي تجربه که دغدغه خوشبختي او را در سر دارند وبه هنگام اوقات تلخي ها، قصد ندارند که کودکشان را بيازارند و به او آسيبي برسانند، بلکه انگيزه شان از برخوردهاي تندي که گاهي ممکن است با آنها داشته باشند، خدمت وتربيت آنان وبه دنبال آن، رشد وتعالي آنان است. پس براي آنکه فرزندان، به همه رفتارهاي والدين با آنها خوش بين و براي تمام رفتارهاي آنان، توجه مثبتي داشته باشند، بايد والدين، اعتماد سازي کنند واطمينان آنان را به طور کامل به سوي خويش جلب نمايند.»(15)

حضرت علي علیه السلام وتربيت فرزند با کمترين هزينه

پدر و مادري که به موقع به تربيت فرزند بپردازند، زحمت وهزينه کمتري را متحمل خواهند شد؛ زيرا تربيت فرزند در دوران خردسالي و نوجواني وحتي جواني، بسيار آسان تر از تربيت فرزند در دوران ميان سالي است. پدر و مادر بايد بدانند هر چه فرزندشان بزرگ شود تربيت او دشوارتر مي شود؛ چرا که گذشت زمان، ريشه ويژگي هاي ناپسند را در دل آدمي استوارترمي سازد. ودرنتيجه، کندن اين ريشه ها نيز سخت تر مي شود. پس هر چه والدين، زودتر وبه موقع زمام پرورش کودک را در دست گيرند، هم آسان تر به هدف خويش دست مي يابند و هم زحمت کمتري خواهند کشيد و هزينه کمتري خواهند پرداخت. يکي از دانشمندان در اين باره معتقد است: « معمولاً تربيت درست، از همان آغاز کودکي، برخلاف تصور خيلي ها چندان دشوار نيست. هر پدر ومادري مي تواند از پس دشواري هاي اين کار برآيد و تربيت درستي به فرزندش بدهد، ولي تربيت دوباره، از زمين تا آسمان با اين متفاوت است. اگر فرزندتان را بد بار بياوريد، اگر در تربيتش کوتاهي کنيد، آن وقت بايد خيلي چيزها را اصلاح کنيد و از نوبسازيد واين اصلاح و تربيت دوباره، کار چندان ساده اي نيست؛ چرا که همراه با زحمت وهزينه بيشتري خواهد بود. تربيت دوباره، قدرت، آگاهي وحوصله اي مي خواهد که از حد توان خيلي از پدر ومادرها خارج است. اغلب، پيش مي آيد که خانواده از پس دشواري هاي تربيت دوباره بر نمي آيد، حتي بر فرض هم که تربيت دوباره به جايي برسد و شخص به کار وزندگي مشغول شود و همه از جمله پدرومادرش با ديدن او خشنود شوند، دراين ميان، چيزهاي زيادي از دست رفته است واگراين فرد از همان اول، درست بار مي آمد، از زندگي بهره بيشتري مي برد وبا توان وآمادگي بيشتري وارد جامعه مي شد ودر نتيجه، خوشبخت تر بود.[ازاين رو، ] به پدران ومادران توصيه مي شود هميشه به خاطر داشته باشند که فرزندان خود را چنان تربيت کنند که مجبورنشوند چيزي را اصلاح کنند. بايد همه چيز از همان اول درست انجام شود.»(16)
حضرت علي علیه السلام با آگاهي از اهميت به موقع تربيت فرزندان، از پدران ومادران مي خواهد که پيش از آنکه کار تربيت فرزندانشان دشوار گردد وگرفتار انحراف و فساد شوند، به تربيت آنها همت گمارند وهيچ فرصتي را از دست ندهند. آن حضرت درنامه خويش به فرزندش امام حسن علیه السلام دراين باره چنين مي فرمايد: «پس درتربيت تو شتاب کردم، پيش از آنکه دل تو سخت شود وعقل تو به چيز ديگري مشغول گردد، تا به استقبال کارهايي بروي که صاحبان تجربه، زحمت آزمون آن را کشيده اند و تو را از تلاش ويافتن، بي نيازساخته اند.»(17)
«بي گمان، دوران جواني، زمان مناسبي براي موعظه وتربيت است؛ زيرا دل جوان مانند زمين بکر و کاشته نشده اي است که هنوز بذري در آن پاشيده نشده، وآمادگي کشتن را دارد. حال اگر در چنين زميني علف هاي هرزه برويد يا قبلاً بذر ديگري در آن کاشته باشند، کشت بذر جديد در آن، بسيار دشوار است و هرگز مثل گذشته، سريع وکم زحمت رشد ونمو نمي کند. قلب جوان چنين حالتي دارد وصاف و پاک است وافکار وعقايد نادرست در آن رسوخ نکرده است وصفات ناپسند، هنوز در قلب جوان جوانه نزده يا اگر هم آلودگي دارد، خيلي سطحي است. به همين دليل، براي تعليم و تربيت، کاملاً آماده است، اما وقتي انسان پا به سن گذاشت، ايجاد تغيير در او خيلي مشکل است وزحمت وهزينه فراواني خواهد داشت، مانند زميني که علف هاي هرزه درآن روييده وبذرهاي گوناگوني در آن کاشته اند واز انواع علف هاي هرزه ونباتات و گياهان پر شده است که وقتي درآن زمين بذر گل بکارند، زود رشد نمي کند وچه بسا علف ها و نباتات روييده درآن زمين، مانع از رشد آن مي شود».(18)
بنابراين، اگر دراثر سهل انگاري مربي، دل جوان به ناپاکي ها و ويژگي هاي ناشايست آلوده شود، اصلاح وي زحمتي دو چندان مي طلبد، چرا که اولاً بايد آن آلودگي ها را بزدايد وثانياً با تلاشي پيگير، معارف صحيح را به او بياموزد وجايگزين عقايد انحرافي او کند».(19) بر همين اساس، حضرت علي علیه السلام به فرزندش امام حسن علیه السلام مي فرمايد: « پيش از آنکه خواهش ها ودگرگوني هاي دنيا به تو هجوم آورند و پذيرش واطاعت تو مشکل گردد، به تربيت تو اقدام کردم؛ چرا که قلبنوجوان مانند زمين کاشته نشده اي است که آماده پذيرش هر بذري است که در آن کاشته مي شود.»(20)

استفاده از فرصت ها 

از هشدارهاي حضرت علي علیه السلام به والدين، استفاده از فرصت ها پيش از نابودي آنهاست. پدر و مادرمسئوليت پذيري که دغدغه تربيت فرزند خويش را دارند، از همه فرصت ها براي تربيت وي بهره مي گيرند چه بسا در فرزند زمينه تربيت وجود داشته باشد، ولي پدر و مادر فرصت يا توان اين مهم را از دست بدهند و در نتيجه، نتوانند آن گونه که دلشان مي خواهد، به تربيت فرزندشان همت بگمارند. حضرت علي علیه السلام دراين باره به فرزندش امام حسن علیه السلام مي فرمايد: «پسرم! هنگامي که ديدم سالياني از من گذشت وتوانايي ام رو به کاستي رفت، به نوشتن[اين نامه] وصيت براي تو شتاب کردم و ارزش هاي اخلاقي را براي تو برشمردم؛ پيش ازآن که اجلم فرا رسد و رازهاي درونم را به تو منتقل نکرده باشم و پيش از آنکه درنظرم کاهشي پديد آيد، چنان که در جسمم پديد آمده است وپيش از آن که در تو زمينه پذيرش از ميان برود.»(21) اين سخن حضرت علي علیه السلام به ما مي آموزد که اگر براي ما زمينه کار خيري فراهم شد و وقت انجام دادن آن فرا رسيد، کوتاهي و سهل انگاري نکنيم؛ زيرا ممکن است درآينده زنده نباشيم يا توان انجام اين کار را نداشته باشيم. براي مثال، ممکن است بيماري و ناتواني يا هزاران مانع ديگر، ما را از انجام وظيفه باز دارد. در حقيقت، حضرت علي علیه السلام درسخن خويش، چند مانع اساسي در راه تربيت فرزند را براي ما بازگو مي کند: 1. فرا رسيدن اجل؛ 2. از دست دادن سلامت و قوت فکر؛ 3. از بين رفتن زمينه مناسب.

تربيت همه جانبه فرزند
 

در وجود انسان انگيزه ها و گرايش هايي است که برخي ازآنها از جنبه جسمي او سرچشمه مي گيرند و برخي از بعد روح اش. درحقيقت، انسان هم نيازهاي مادي و جسمي دارد و هم نيازهاي معنوي وروحي. والدين موفق کساني هستند که به هر دو نياز فرزند توجه کنند و با برآوردن نيازهاي روحي و جسمي او، هم به پرورش روح او اهتمام ورزند وهم به پرورش جسمش. بنابراين، هم پدران ومادراني که تنها به تربيت جسماني فرزند خويش همت مي گمارند، درانجام وظيفه خويش کوتاهي کرده اند و هم پدران ومادراني که تنها به پرورش روحي فرزند خود توجه مي کنند.
«بايد بدانيم که از يک سو، براي داشتن يک کودک سازگار و متعادل، ناگزيريم که وضع بدني او را تحت مراقبت قرار دهيم ودرحفظ وتقويت آن بکوشيم؛ چرا که ما براي انجام کارهاي مفيد وضروري زندگي، به سلامت جسماني وقدرت بدني نيازمنديم وغرايز واستعدادها نيز در سايه رشد وپرورش بدني سالم، بهتر تعديل مي يابند. از سوي ديگر بايد بدانيم که وظيفه اصلي خانواده، تنها تغذيه و پرورش جسمي کودک نيست، بلکه رشد وپرورش روحي ورواني او نيز از اهميت ويژه اي برخوردار است. اين نکته درخور توجه است که به علت ناآگاهي و سهل انگاري هاي والدين نسبت به تربيت روحي و رواني فرزند، نه تنها زمينه بروز انواع ناهنجاري ها وبزه ها در فرزند به وجود مي آيد، بلکه چه بسا نابساماني هاي رواني، خود، موجب بيماري هاي جسماني آنان مي شود و در نتيجه، جسم و روحي بيمار خواهند داشت.»(22)
حضرت علي علیه السلام به عنوان بهترين الگو درتربيت فرزند، هم به تربيت روحي فرزند سفارش کرده است وهم به تربيت جسمي او. آن حضرت به فرزندش امام حسن علیه السلام فرمود: «پسرم! آيا تو را چهار نکته نياموزم که به کمک آنها از طب بي نياز شوي؟» گفت: «چرا، اميرمؤمنان!» حضرت فرمود: «تا گرسنه نشدي، برسر سفره منشين؛ تا کاملاً سير نشدي، دست از غذا بکش؛ غذا را خوب بجو وپيش از خواب، رفتن به دستشويي را فراموش مکن».(23)

حضرت علي علیه السلام وتربيت فرزند براي آينده نه براي حال
فرزندان ما ازآن آينده هستند وآينده نيز شرايطي متفاوت با زمان حال دارد. بنابراين، بايد فرزندان خويش را با توجه به رويدادها وشرايط حاکم بر آينده تربيت کنيم وآنها را مطابق با آينده پرورش دهيم. حضرت علي علیه السلام درحديثي زيبا دراين باره مي فرمايد: « لاتقسراولادکم علي آدابکم فانهم مخلوقون لزمان غير زمانکم؛ فرزندانتان را برآداب خود تربيت نکنيد؛ چرا که آنها براي [آينده و] زماني غير از زمان شما آفريده شده اند.»(24)
براين اساس، والديني مي توانند به نيکوترين وبهترين شکل فرزندان خويش را تربيت کنند تا آينده نگر باشند ورخدادهاي آينده را يپش بيني و فرزندان خود را متناسب با رخدادهاي پيش بيني شده آينده، تربيت کنند. کانت مي نويسد: «يکي از اصول تعليم وتربيت که همواره بايد مورد توجه دست اندرکاران برنامه هاي تربيتي باشد، اين است که کودک نبايد تنها بر حسب وضع فعلي نوع بشر پرورش يابد، بلکه بايد او را براساس شرايط آينده تربيت کرد. معمولاً والدين، فرزندانشان را تنها براي اينکه با شرايط موجود زندگي سازگار باشند، تربيت مي کنند و حال آنکه مي بايست به آنان تعليم وتربيت مناسب تري داد تا بتوانند فرزندان آينده باشند.»(25)
جبران خليل جبران نيز مي گويد: « فرزندان شما به حقيقت، فرزندان شما نيستند. آنها دختران وپسران زندگي اند در سوداي خويش. اين جوهرحيات است که به شوق ديدار خويش هر دم از گوشه اي سر بر مي کند. آنها از کوچه وجود شما مي گذرند، اما از آن شما نيستند واگر چه با شمايند، به شماتعلق ندارند. عشق خود را بر آنها نثار کنيد، اما انديشه هايتان را براي خود نگه داريد؛ زيرا آنها را نيز براي خود، انديشه اي ديگر است. جسم آنها را درخانه خود مسکن دهيد، اما روح آنها را به آينده واگذاريد؛ چرا که روح آنها درخانه فردا زيست خواهد کرد که شما حتي در رؤيا نيز نمي توانيد به ديدار آن برويد. ممکن است تلاش کنيد که شبيه آنان باشيد، ولي مکوشيد که آنان را مانند خود بار بياوريد؛ زيرا زمان به عقب باز نخواهد گشت وبا ديروز درنگ نخواهد کرد. شما کماني هستيد که از چله آن، فرزندانتان چون تيرهاي جاندار به آينده پرتاب مي شوند. کماندار – که همان پروردگار هستي باشد- نشانه را در بي نهايت مي بيند و با قوت، شما را خم مي کند تا تيرهايش با شتاب به دور دست پروازکند.بگذاريد فشار اين خم شدن، با شادماني همراه باشد؛ زيرا کماندار هم تيرهاي پرشتاب و روبه آينده را دوست دارد و هم ثبات واستحکام کمان را ».(26)
امام خميني(رحمه الله) نيز دراين باره مي فرمايد:«در روايات هست که بچه هايتان را به غير آن طوري که خودتان هستيد وبراي زمان آينده تربيت کنيد؛ چرا که اينها در زمان آينده، بايد دست به کار مملکت وکشور شوند. شما بچه ها را از سياست، از اين طور چيزها دور نگه نداريد. دور نگه داشتن بچه ها از سياست، موجب اين مي شود که وقتي[درآينده]، فرزند وارد اجتماع مي شود، مثل يک آدم کوري وارد اجتماع شود. آنهايي که مي خواهند بعداً دراين کشور زندگي کنند وامور کشور در دست آنها باشد، بايد از قبل آگاه باشند وبايد از قبل به دست شما وبه تعليم شما به آنها گفته بشود وبراي آينده آنها را تربيت کنيد».(27)

جايگاه وراثت درتربيت فرزند از ديدگاه حضرت علي علیه السلام

ازحکيمي پرسيدند: از چه زماني بايد تربيت فرزند را آغاز کرد؟ حکيم گفت: «بيست سال پيش از تولد فرزند واگر به نتيجه لازم نرسيدند، معلوم مي شود که بايد زودتر از آن شروع مي کرديد.(28) بنابراين سخن حکيمانه، درتربيت فرزند نبايد از نقش «وراثت » غافل ماند؛ زيرا بخشي از هنجارها يا ناهنجاري هاي اخلاقي، از راه وراثت به فرزند منتقل مي شود. بر اين اساس، دليل سفارش هاي فراوان دين اسلام به جوانان، به برگزيدن همسري پرهيزکار وبا ايمان، به خوبي آشکار مي شود. از آنجا که ويژگي هاي اخلاقي وشخصيتي پدران ومادران به فرزندان منتقل مي شود، جوانان بايد براي فرزندان آينده خويش، پدر يا مادري که از نقش وراثت درتربيت فرزند آگاه هستند، پيش از آنکه صاحب فرزند شوند وحتي پيش از ازدواج، سرزمين جان ودل خويش را از ناپاکي ها مي زدايند و وجودشان را به پاکي ها مي آرايند تا آنچه به فرزندان آينده شان از راه وراثت منتقل مي شود، خوبي وپاکي باشد، نه بدي وناپاکي.
بي شک، آنگاه که دو انسان به عنوان پدر و مادرآينده، از سال ها پيش از ازدواج، قلب وجان خويش را از ناپاکي ها وصفات ناپسند مي پيرايند وروح خود را به اخلاق نيکو مي آرايند، درحقيقت، بخشي از سلامت روح و روان وتربيت کودک آينده خويش را از پيش تأمين مي کنند.
«در آموزش هاي ديني ما شواهدي وجود داردکه انتقال زمينه هاي روحي واخلاقي را از والدين به فرزندان تأمين مي کند. بنابراين، کودکي که امروز به دنيا مي آيد، زمينه هاي گوناگون ارثي را با خود به همراه دارد و در واقع، بذرهاي اوليه شخصيت کودک را بايد در وجود والدين جست وجو کرد. تمايلاتي که امروز در وجود زن يا مردي شکل مي گيرد و به تدريج، به خلق و خوي ثابت تبديل مي شود، زمينه ساز پيدايش اين تمايلات درفرزنداني است که در آينده ازآنها به وجود خواهند آمد.»(29)
دراين داستان، نقش وراثت در فرزندان به خوبي آشکار است: «محمد حنفيه، فرزند حضرت علي علیه السلام درجنگ جمل علمدار بود. حضرت علي علیه السلام به او فرمان حمله داد واو حمله کرد، ولي دشمن با ضربه هاي نيزه وتير، جلوي او را گرفت و وي از پيشروي باز ماند. حضرت علي علیه السلام خود را به او رساند و فرمان حمله داد وفرمود: « از ضربه هاي دشمن مترس!» محمد حنفيه اندکي پيشروي کرد، ولي دوباره متوقف شد. علي علیه السلام از ضعف فرزند خويش آزرده خاطر شد وبا قبضه شمشير به دوشش کوبيد وفرمود: « اين ضعف وترس را از مادرت به ارث بردي ومن که پدر تو هستم، ترسي ندارم واگر تو مادري چون فاطمه زهرا داشتي، نمي ترسيدي».(30)
«بشر دير زماني است به اين نکته پي برده که موجود زنده، بسياري از ويژگي هاي خود را به نسل بعد منتقل مي کند و درحقيقت، نسل بعد، وارث صفات نسل گذشته است. يک بذر گل، همه ويژگي هاي ساقه، برگ، گل و رنگ نهالي را که از آن به وجود آمده، درخود حفظ مي کند. و پس از سبز شدن، همه آنها را يکي پس از ديگري به نمايش مي گذارد. يک هسته زردآلو نيز همه صفات درختي را که از آن به وجود آمده است، در بردارد و وقتي آن را بکارند ورشد کند، به تدريج همه آن صفات را بروز خواهد داد. فرزند يک انسان افريقايي نيز در سياهي پوست وپيچيدگي مو وساختمان بيني و رنگ چشم مانند پدر و مادر است وهمچنين فرزند يک اروپايي درصفات پوست وچشم ومو و بيني، مانند پدرومادر خويش است. خلاصه آن که يکي از قوانين مهم در جهان موجودات زنده، قانون وراثت است. به موجب اين قانون، فرزندان بدون کوچک ترين اختياري، صفات و ويژگي هاي پدران ومادران را فرا خواهند گرفت.»(31)
گفتني است که «کودکاني که صفات موروثي آنها خوب و پسنديده است ودر سرشت خود، احساسات وعواطف مطبوعي دارند، تربيت آنها آسان است وبه زودي مي توانند صفات نيکو و ويژگي هاي پسنديده را فرا گيرند و انساني شايسته بارآيند، ولي کودکاني که صفات موروثي وساختمان عاطفي آنها بد و ناپسند است، در پرورش وتربيت آنها مراقبت هاي بيشتر ودقيق تري لازم است.»(32)
حضرت علي علیه السلام با توجه به تأثير قانون وراثت بر فرزندان مي فرمايد: «اياکم و تزويج الحمقاء؛ فان…ولدها ضياع؛ از ازدواج با شخص احمق وکم خرد بپرهيز که فرزند او[از نظر اخلاقي] تباه شده خواهد بود.»(33) امام خميني(رحمه الله) نيز دراين باره مي فرمايد: «ازآن وقتي که ازدواج بين پدر و مادر حاصل نشده است، اسلام براي ساختن انسان دستور داد چه زني را انتخاب کند و چه مردي را آن زن انتخاب کند و وضع اخلاقي اش چه جور باشد، وضع ديانتش چگونه باشد. شما ملاحظه کنيد، يک نفر کشاورز وقتي مي خواهد زراعتي بکند ويک بذري را دريک زميني کشت کند، بايد اين زمين را ملاحظه کند ومراقب بذري که در آن مي ريزد باشد وملاحظه کند که چه چيز مفيد است وچه چيز مفيد نيست. اسلام همين معامله را با افراد انسان کرده است؛ يعني معامله يک نفر کشاورز را که مي خواهد کشتي بکند وازآن استفاده کند. لذا دستور داد پدر و مادر چه جور باشند؛ يعني ازدواج، چه جور بايد باشد. اين براي اين است که ملاحظه عاقبت را کرده است که اگر [يکي از] پدر و مادر مثلاً اخلاقش فاسد باشد، اعمالش غير انساني باشد، اين بچه هايي که پيدا مي شوند، به واسطه وراثتي که هست، آن صفات پدر و مادر در او تأثير مي گذارند.»(34)

پي نوشت ها :

1. نهج البلاغه، ترجمه: دشتي، حکمت 399.
2. مستدرک الوسائل، ج2، ص625.
3. نهج البلاغه، نامه 31.
4. تعليم وتربيت ازديدگاه امام خميني(رحمه الله) تدوين: مجتبي فراهاني، ص17.
5. همان، ص16.
6. همان، ص18.
7. همان، ص21.
8. همان، ص20.
9. محمد تقي فلسفي، جوان از نظر عقل واحساسات، ج1، صص 264 و 265.
10. همان، ص272.
11. علي قائمي، تربيت وبازسازي کودکان، ص 79.
12. محمود حکيمي، هزار ويک حکايت تاريخي، ج2، ص36.
13. نهج البلاغه، نامه 31.
14. آيت الله مصباح يزدي، پند جاويد(شرح نامه حضرت علي علیه السلام به امام حسن علیه السلام ، ج1، صص 153 و 154.
15. تربيت وبازسازي کودکان، صص 78و 79.
16. آنتوان ماکارنکو، آموزش وتربيت کودکان، ترجمه: محمد جعفر پوينده وسيمين کرماني نژاد، صص 20و 21.
17. نهج البلاغه، نامه 31.
18. پند جاويد، ج1، ص144.
19. همان، ص 157.
20. نهج البلاغه، نامه 31.
21. همان.
22. تربيت وبازسازي کودکان، صص 97و 98.
23. شيخ صدوق، خصال، ترجمه: يعقوب جعفري، ج1، ص337.
24. ابن ابي الحديد، معتزلي، شرح نهج البلاغه، ج20، ص267.
25. امانوئل کانت، تعليم وتربيت، ترجمه: غلام حسين شکوهي، ص 69.
26. جبران خليل جبران، پيامبر، ترجمه: دکتر الهي قمشه اي، صص 35و 36.
27. تعليم وتربيت از ديدگاه امام خميني(رحمه الله)، صص 275و 276.
28. محمد علي سادات، راهنماي پدران ومادران، ج2، ص21.
29. همان، صص 21و 22.
30. محمد تقي فلسفي، کودک از نظر وراثت وتربيت، ج1، ص65.
31. همان، ص61.
32. همان، ج2، ص159.
33. کليني، کافي، ج5، ص353.
34. تعليم وتربيت از ديدگاه امام خميني(رحمه الله)، ص124.

منبع:کرماني زاده،عين اله،اشارات(ش1 پیاپی142(،انتشارات مرکزپژوهش های اسلامی صداوسیمای قم،1390

پايگاه اطلاع رساني هيأت رزمندگان اسلام

بازدیدها: 0