صدقه دادن چه آدابی دارد ؟

۱ . صدقه‌؛ از محبوب‌ترین و پاک‌ترین اموال

بنابر آیات قرآن، بهتر است صدقه از پاک‌ترین و محبوب‌ترین اموال باشد:

«اى کسانى که ایمان آورده‌اید! از قسمت‌هاى پاکیزه اموالى که [از طریق تجارت] به دست آورده‌اید، و از آنچه از زمین براى شما خارج ساخته‌ایم؛ انفاق کنید».[۲]

«هرگز به [حقیقت] نیکوکارى نمی‌رسید مگر این‌که از آنچه دوست می‌دارید، [در راه خدا] انفاق کنید و آنچه انفاق می‌کنید، خداوند از آن آگاه است».[۳]

۲ . اولویت صدقه دادن به خویشاوندان نزدیک

رسول خدا(ص) در سخنانی فرمودند:

«در حالی که اقوام نزدیک انسان محتاج باشند؛ جاى صدقه دادن به دیگران نیست».[۴] پس اگر کسی چنین کاری را انجام دهد و با وجود بودن خویشاوند نیازمند، به دیگران صدقه دهد، فضیلت و ثواب کامل صدقه را از دست داده است.[۵]
«صدقه بر خویشان نزدیک، ثواب صدقه را دوبرابر می‌کند».[۶]

۳ . درخواست دعا از فقیر

امام علی(ع): «زمانی که به فقیران، چیزى می‌دهید از آنها بخواهید که برای شما دعا کنند؛ زیرا دعاى ایشان در حق شما مستجاب می‌شود…».[۷]

امام سجاد(ع): «هر کسى بر بینواى ناتوانى صدقه بدهد و آن بینوا در آن حال براى او دعا نماید؛ دعایش مستجاب می‌شود».[۸]

۴ . منت نگذاردن بر صدقه

رسول خدا(ص): «همانا خداوند عزّ و جلّ شش خصلت را بر من روا ندانسته و همان‌ها را براى جانشینان من از فرزندانم و براى پیروانشان روا نشمرد: … منت نهادن پس از صدقه دادن…».[۹]

امام علی(ع) در سفارش خود به مالک اشتر فرمودند: «مبادا هرگز با خدمت‌هایى که انجام دادى بر مردم منّت گذارى، یا آنچه را انجام داده‌اى بزرگ شمارى، یا مردم را وعده‌اى داده، سپس خلف وعده نمایى. منّت نهادن، پاداش نیکوکارى را از بین می‌برد، و کارى را بزرگ شمردن، نور حق را خاموش گرداند».[۱۰]

۵ . صدقه دادن قبل از درخواست فقیر

امام صادق(ع): «کار نیکِ بخشش، پیش از درخواست است. امّا آنچه پس از سؤال و خواهش داده می‌شود، پاداش آبرویى است که [درخواست کننده] در برابر تو ریخته است؛ تمام شب را به بیدارى و ناراحتى گذرانده، و میان امید و نومیدى به سر برده است، بی‌آن‌که بداند براى نیاز خود به کجا رو کند؛ سپس عزم جزم کرده و با قلبى تپنده، و دست و پایى لرزان، و گونه‌اى افروخته از شرم، رو به تو آورده است، بی‌آن‌که بداند با افسردگى از پیش تو باز خواهد گشت یا با شادى؟».[۱۱]

البته روشن است که این عمل، برای افراد مستحقی است که نیاز به کمک پیدا کرده‌اند، ولی آنان که گدایی تبدیل به شغلشان شده، از این عمل مستثنا هستند.

۶ . نگاه نکردن در صورت فقیر

یسع بن حمزه می‌گوید: در خدمت امام رضا(ع) بودم و با ایشان سخن می‌گفتم. گروه فراوانى در خدمت ایشان بودند و از ایشان درباره حلال و حرام می‌پرسیدند که مردى بلندقامت و گندم‌گون وارد شد و گفت: سلام بر تو، اى فرزند پیامبر خدا! مردى از دوست‌داران تو و دوست‌داران پدران و نیاکان تو هستم. از حج باز می‌گردم. خرجى خود را گم کرده‌ام و چیزى ندارم تا خود را با آن به‌جایى برسانم. اگر صلاح می‌دانى، مرا به شهرم برسان. از فضل خدا توانگر هستم و هرگاه به شهر خود رسیدم، آن مقدار که به من داده‌اى، به عوض تو صدقه می‌دهم؛ چرا که به من صدقه تعلّق نمی‌گیرد. امام رضا(ع) فرمود: «بنشین. رحمت خدا بر تو باد!» و به مردم رو کرد و با آنها سخن گفت تا همه پراکنده شدند و آن مرد ماند به همراه سلیمان جعفرى، خیثمه و من. امام(ع) فرمود: «آیا به من اجازه می‌دهید به اندرونى بروم؟». … امام داخل اتاق شد و اندکى باقى ماند و بیرون آمد و در را بست و دستش را از بالاى در بیرون آورد و فرمود: «آن خراسانى کجا است؟». گفت: این‌جا هستم. امام فرمود: «این دویست دینار را بگیر و آن‌را کمک خرج خود کن و با آن، برکت بجوى و از سوى من صدقه نده و برو تا نه من تو را ببینم و نه تو مرا ببینى». آن مرد رفت. سلیمان به امام گفت: … چرا چهره‌ات را از او پوشاندى؟ امام فرمود: «از ترس این‌که خوارى خواهش را به سبب این‌که آن‌را بر آوردم، در چهره‌اش ببینم‏».[۱۲]

در برخی از روایات جزئیاتی برای صدقه ذکر شده است که هم نشان از اهمیت صدقه دارد و هم اجر صدقه را افزون می‌کند:

واسطه در صدقه دادن

پیامبر اسلام(ص): «…و کسى که مال صدقه را از شخصی گرفته و به نیازمندى برساند همان پاداش صدقه دهنده را خواهد داشت؛ و اگر صدقه چهل هزار دست بگردد تا به مستمند برسد، همه آنان [که در این کار خیر شرکت داشته‌اند] پاداش کامل صدقه را خواهند برد…».[۱۳]

انتخاب مسیری که در آن فقرا وجود دارند

احمد بن محمّد بزنطىّ نقل می‌کند: نامه‌اى از امام رضا(ع) به فرزندش را دیدم که در آن نوشته بود: «اى فرزند! شنیده‌ام هنگامى که سوار می‌شوى و قصد بیرون رفتن دارى، غلامان از روى بخل، تو را از درب کوچک بیرون می‌برند که مبادا کسى از تو خیرى بیند، به حقّى که من بر تو دارم از تو می‌خواهم که رفت و آمدت جز از درب اصلی نباشد، و هرگاه قصد سوار شدن و بیرون رفتن دارى با تو کیسه‌هاى درهم و دینار باشد که کسى چیزى از تو نخواهد مگر این‌که به او عطا کنى».[۱۴]
در کنار این آداب که برخی از آنها ذکر شد و برخی دیگر ذکر نشد؛ آداب دیگری نیز وجود دارد که دلیل شرعی ندارند؛ مانند چرخاندن صدقه دور سر افراد. این نوع اعمال با این‌که دلیل شرعی ندارند، اما از کارهایی نمادینی هستند که نشانگر دفع بلا از خانواده است و فی نفسه اشکالی ندارد، مگر این‌که به عنوان عملی دینی انجام گیرد که در این صورت،‌ بدعت خواهد بود.