عبادات تمرینی

پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:

مُرُوا صِبْیانکم بالصّلاه اذا بَلَغوُا سَبْعاً^[۱]

کودکانتان را از هفت سالگی به نماز امر کنید.

امام صادق علیه السلام فرمود:

انّا نَأمر صِبیاننا بالصلاه اذا کانوا بنی خمس سنین فمروا صبیانکم بالصلاه اذا کان بنی سبع سنین^[۲]

ما کودکانمان را در پنج سالگی به نماز وا می داریم شما هم کودکان خود را در هفت سالگی ترغیب کنید که نماز بگذارند.

علی علیه السلام فرمود:

عَلِّموا صِبْیانکم بالصَّلاه و خُذُوهم بِها اذا بَلَغوُا الْحُلُم^[۳]

به کودکانتان نماز بیاموزید و از زمانی که به سن بلوغ رسیدند به نماز وادارشان نمائید.

البته بچه هفت ساله نمی تواند نماز صحیح بخواند ولی صورت نماز را می تواند انجام دهد و با این عمل کم کم با نماز آشنا می شود و به آن عادت می کند.

در مورد روزه نیز آمده است که از سنین حدود هشت سالگی می توان کودک را به روزه داری تشویق کرد و در سنین چهارده و پانزده سالگی باید نوجوان پسر را به سبب روزه نگرفتن مؤاخذه کرد.^[۴]

امام صادق علیه السلام می فرماید:

ما کودکان خود را در هفت سالگی امر می کنیم که هر قدر طاقت دارند، نصف روز باشد یا بیشتر یا کمتر روزه بگیرند و هرگاه تشنگی و گرسنگی بر آنها غلبه کرد امر می کنیم افطار کنند تا این که به روزه گرفتن عادت کنند و آن را تحمل نمایند ولی شما کودکانتان را از نه سالگی به روزه گرفتن تمرین بدهید به مقداری که طاقت دارند روزه بگیرند و هرگاه تشنه شدند افطار کنند.^[۵]

نکته قابل ذکر این که از روایات استفاده می شود که عبادات تمرینی مخصوص نماز و روزه نیست بلکه دیگر احکام شرعی را نیز شامل می شود. زیرا عبادات تمرینی یک تکلیف تربیتی است چنانچه پیشوایان دینی فرزندان خود را به آداب اسلامی دعوت می کردند. در روایتی امام صادق علیه السلام به اباهارون فرمود:

ما کودکان خود را به خواندن تسبیح حضرت فاطمه زهرا علیها السلام امر می کنیم چنان که آنها را به خواندن نماز وا می داریم.^[۶]

و نکته دیگر این که واداشتن کودک به ادای فرایض دینی هیچ گاه به معنای اجبار غیر منطقی نیست بلکه واداشتن کودک به ادای فرایض دینی می تواند با استفاده از محرک ها و مشوقهای روانی و جذاب صورت گیرد.

چقدر جالب است که انسان ملاحظه می کند که دانشمندان اسلامی واژه «عبادت تمرینی» را در آثار پر ارزش خود به کار برده اند آنان با به کار بردن این واژه رسا و جامع، اهمیت تمرین را در انجام تکالیف دینی در خصوص کودکان خاطر نشان ساخته اند.^[۷]

عبادات تمرینی برای کودک شالوده یک زندگی به تمام معنی صحیح و انسانی و معنوی است که لازمه آن در مورد کودکان اخلاق تمرینی و انسانیت تمرینی و بندگی و اطاعت تمرینی است.

امروزه دنیا به مساله تمرین، بی اندازه اهمیت می دهد برای آموختن یک حرفه یک هنر، یک ورزش و.. . تمرینهای گوناگونی به شاگردان داده می شود.

برای پیاده شدن صحیح برنامه های دینی بر روی فکر و اندیشه یک راه بیشتر وجود ندارد و آن هم راه تمرین است اگر تمرین دینی کودکان از همان دوران کودکی که بیشتر در اختیار والدین و مربیان هستند آغاز شود نتایج بسیار درخشانی بار می آید کودک را می توان با تشویق و محبت و لبخند رضایت آمیز به بسیاری از کارهای مورد نظر واداشت متأسفانه پدران و مادرانی که اوقات خود را وقف کارهای بیرون کرده اند به طور کلی از داشتن چنین فرصتهایی محروم هستند آنها هم که فرصت و فراغتی دارند یا نخواسته اند وظیفه خود را انجام دهند یا نفهمیده اند که باید چه کار کنند در نتیجه بازده کار هر دو دسته با مختصر تفاوتی یکی است. لازم به ذکر است طبع و میل آدمی به گونه ای است که با تکلیف و الزام تمایل و سازگاری چندانی ندارد و چه بسا در امور دینی این بی میلی و کراهت مشهودتر است. امام علی علیه السلام فرمود:

اعلَموا ما مِن طاعهِ اللّه شی ءٌ الا یأتی فِی کره^[۸]

هیچ طاعتی از طاعتهای خداوند نیست مگر این که بجا آوردنش ناخوشایند است.

وقتی برای بزرگسالان چنین مشقتی داشته باشد، برای نوجوانان و جوانان هم به طریق اولی مشقت دارد. زیرا دوران نوجوانی دوران بازی و سرگرمی است و در مقابل تکلیف شرعی مستلزم سرکوب کردن هواها و هوس ها است. از این رو مستلزم نوعی دشواری و مشقت است. به همین سبب ضروری است که نوعی آماده سازی و زمینه سازی روانی در آنها به عمل آید.

امام صادق علیه السلام فلسفه چنین الزامی را عادت دادن و بالا بردن توان و طاقت نوجوان ذکر نموده و می فرماید:

«حتی یتَعوَّدُوا او یطیقهم؛

تا عادت کنند یا برایشان قابل تحمل باشد». بدیهی است ایجاد عادت در کودکی بسیار ساده تر از دوران جوانی و بزرگسالی است.

بنابراین کودکان باید از همان دوران کودکی زیر نظر پدر و مادر برنامه های دینی را تمرین کنند تا در دوران بلوغ بتوانند وظایف خود را بخوبی انجام دهند.^[۹]

شرایط عبادت تمرینی

۱- رعایت طاقت و توان جسمی کودک و نوجوان

اولین شرط عبادات تمرینی رعایت توان و طاقت جسمی نوجوان است. قرآن می فرماید:

لا یکلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها^[۱۰]

خداوند کسی را تکلیف نمی کند مگر به قدر طاقت و توانایی او.

امام صادق علیه السلام می فرماید:

انّا نأمر صبیاننا بالصیام… بما اطاقوا^[۱۱]

ما به میزان طاقت و توان فرزندانمان آنها را به روزه داشتن وادار می کنیم.

البته افراط در وادار کردن به روزه داری به گونه ای که نوجوان را در معرض ضعف شدید بدنی قرار می دهد و یا موجب اختلالات جسمی یا روانی او گردد، به هیچ وجه صحیح نیست.

۲- رعایت نشاط روحی و روانی نوجوان

به همان میزان که رعایت طاقت جسمی نوجوان ضرورت دارد، رعایت نشاط روحی و فراهم آوردن زمینه های رغبت و تمایل نوجوان به امور دینی نیز ضرورت دارد و تنها در پرتو چنین زمینه ای است که الزام نوجوان مشروع می نماید.

امام علی علیه السلام می فرماید:

ان للقلوب شهوه و اقبالًا و ادباراً فأتوها من قبل شهوتها و اقبالها فان القلب اذا اکره عمی^[۱۲]

همانا دل ها را شهوت و روی آوردن و پشت کردنی است، پس دل ها را آن گاه به کار وادارید که تمایل و روی آوردنی دارند؛ چون اگر دل را به اجبار به کاری واداری کور می گردد.

رعایت این شرط از دو جهت لازم است: نخست این که اساساً دین اسلام دین آسان است. دیگر این که اساساً انسان به اموری که رغبت نداشته باشد، پاسخ مثبت نمی دهد.

۳- توجه بیشتر به واجبات

الزام کودک به تکالیف دینی یک تکلیف تربیتی است و می تواند شامل کلیه تکالیف دینی گردد، ولی باید توجه داشت که تا حد ممکن، این الزام به محدوده واجبات و پرهیز از محرمات اختصاص یابد.

امام علی علیه السلام می فرماید:

اصلُ الامورِ فِی الدین ان یعتَمِدَ عَلی الصلواتِ و یجتَنِبَ الکبائِر^[۱۳]

ریشه کارها در دین تکیه کردن به نمازها و دوری نمودن از گناهان کبیره است.

به همین دلیل باید در مقام تربیت فرزندانمان بیشتر بر عمل به واجب و پرهیز از محرمات اهتمام ورزیم و در این صورت است که رغبت لازم پدیدار می گردد.

۴- پرهیز از درشتی و خشونت

از دیگر شرایط عبادات تمرینی این است که نباید هیچ گاه چهره خشن و ناروا به خود بگیرد. زیرا رفتار خشن می تواند ارتباط عاطفی بین مربی و متربی و پدر و فرزند را که پیش شرط و زمینه اصلی کار تربیتی است از بین ببرد.

پی نوشت ها

[۱] . مستدرک، ج ۱۴، ص ۳۵۶؛ کودک فلسفى، ج ۲، ص ۱۹۸٫

[۲] . وسائل الشیعه، ج ۳، ص ۱۳٫

[۳] . مستدرک الوسائل، ج ۱۵، ص ۱۶۹؛ میزان الحکمه، ج ۱۰، ص ۷۲۰٫

[۴] . وسایل الشیعه، ج ۱۰، ص ۲۹٫

[۵] . انّا نأمر صبیاننا بالصیام اذا کان بنى سبع سنین بما أطاقوا من صیام … وسائل الشیعه، ج ۱۰، ص ۲۳۴٫

[۶] . وسائل الشیعه، ج ۶، ص ۴۴۱٫

[۷] . در اینجا به چند نمونه از آنها اشاره مى‏شود: ۱- تمرین دادن کودکان ممیز به خواندن نماز و گرفتن روزه و سایر عبادات مستحب است. ۲- پدر و جد پدرى موظف به تربیت فرزندان و تمرین آنها به عبادات مى‏باشند. باید براى نماز آنها را از خواب بیدار کنند. ۳- تمرین دادن کودکان به نمازهاى واجب و مستحب و قضاى نمازها و عبادات دیگر مستحب است.(احکام کودکان، م ۳۹۷، ۴۰۹، ۴۱۱ و ۴۱۴)

[۸] . نهج ‏البلاغه، خ ۱۷۶٫

[۹] . نسل نوخاسته، دکتر احمد بهشتى، ص ۱۵۶٫

[۱۰] . بقره/ ۲۸۶٫

[۱۱] . کافى، ج ۴، ص ۱۲۴٫

[۱۲] . نهج‏ البلاغه، قصار ۱۹۳٫

[۱۳] . میزان الحکمه، ج ۴، ص ۱۷۹۸، ح ۶۲۰۲٫