مقالات| شیوه امام صادق علیه السلام در مناظره

مقالات| شیوه امام صادق علیه السلام در مناظره
از تحلیل و بررسی مناظرات امام صادق علیه السّلام با گروههای مختلف که درباره عقاید اسلامی صورت گرفته بود، استنباط می شود که راه امام صادق همان راه قرآن است و روش امام صادق در مناظرات کلامی مانند اهل بیت علیهم السّلام راهی میانه است، همان طور که قبلاً نیز بیان شد، حضرت با پیروی از کتاب خدا جدال را دو گونه می دانند:
1. جدال اَحسن و نیکو
2. جدال غیر اَحسن
امام صادق علیه السّلام اساس مناظرات خود را نیز بر همین پایه نهادند. وی علاوه بر نشر علوم در مدینه بارها حلقه درس خود را به کوفه نیز منتقل می کرد که به مانند قلعه و دژی مستحکم برای ظهور و انتشار تشیع بود، حضرت درسها را در مسجد کوفه، در زاویه ای که هم اکنون مقام امام صادق نامیده می شود، القاء می کردند و از احوال روات هم معلوم می شود که بیشتر آنها اهل کوفه بودند.(1)
اسد حیدر در کتاب الامام الصادق و المذاهب الاربعة چنین می گوید:(2) امام صادق، علیه اهل باطل قیام کرد و با فلاسفه، دهریون و نیز اهل کلام و جدل، که سعی در ایجاد فساد و انحراف در اعتقادات مردم را داشتند، مباحثه و مناظره نمود و با نور حکمتش سخنان و سفسطه های باطل و فاسد آنها را باطل نمود.

امام صادق دیدگان و گوشهایش را بر وقایع و قضایایی که در آن عصر و زمان اتفاق می افتاد نبست، بلکه آنها را کاملاً شناخت تا با آنها برخورد نماید. در غیر این صورت اگر امام در مقابل این مسائل سکوت می کردند، چگونه نحوه مواجهه با گروههای مختلف دشمنان را متوجه می شدیم.
امام صادق نسبت به فلسفه و راه و روش فلاسفه علم کامل داشت. وی در ردّ شبهات، مرجع زمانش بود و در این مسئله هم شایسته ترین فرد بود. این امر نیز به دلیل احاطه کامل ایشان به علم بود؛ چرا که او افق وسیعی در معرفت و شناخت داشت و هیچ یک از علمای عصرش چنین ویژگی را نداشتند.
بنابراین با مسائلی که در آن زمان علیه اسلام مطرح می کردند، چنین مقابله نمودند که:
1. امام صادق علیه السّلام به ردّ دشمنی و نیز پاسخ گویی به احتجاجات گروههای مختلف اکتفا نکرد، بلکه سعی نمود تعداد افرادی را در مقابله با آنها، در زمانها و مکانهای دیگر، تربیت و تعلیم نمایند.
2. امام صادق به غلات اجازه نمی داد در مورد او و اهل بیت علیهم السّلام چیزی بگویند که در آنها وجود ندارد. در مقابل آنها با جدّیت می ایستاد، آنها را لعن و تکفیر می نمود و از آنها تبری می جست.
3. امام صادق اصحاب و راویان خود را از انفصام بین قول و عمل و عقیده و سلوک بر حذر می داشت و آنها را نصیحت می کرد که مردم را با رفتارتان آموزش دهید نه با مواعظ و ارشادات.
بنابراین آنچه از سیره امام صادق نتیجه گرفته می شود به قرار زیر است.
1. ضرورت اطلاع از مشکلات عصر و ضرورت رجوع به قرآن و سنت در مواجهه با آن مشکلات و نیز ایجاد راه حل هایی که در ضمن آن شریعت و نیز مردم حفظ شوند.
2. تکیه بر تربیت اسلامی و مواجهه با انحرافات و شبهات جدید که در اثر تفکرات انحرافی غلط روی می دهد.
3. سعی در تلاش در تربیت مبلغین علیه این افکار و در مرحله بعد، نقد این تفکرات.
4. پالایش نقطه نظرات و افکار خود از تمام مظاهر غلو. این موارد تنها زمانی امکان پذیر است که مسلمانان و به ویژه رهبران آنها، از علما و اندیشمندان، نسبت به مسئولیت و وظیفه عمیقی که در مقابل آینده امت دارند، احساس مسئولیت نمایند.
5. امام صادق علیه السّلام در مناظرات و بحث هایش، برای اثبات وجود خدا از طرق مختلف افراد را به توحید دعوت می نمود. به این صورت که فطرت های توحیدی آنها را بیدار می کرد و به آیات و نشانه های پروردگار، استدلال می نمود.
6. امام صادق نیز همانند قرآن با استدلال های ساده عملی و محسوس و به دور از پیچیدگی های کلامی و فلسفی، انسانها را به تفکر وامی داشتند و در این راستا از نزدیک ترین امور محسوس، برای پیمودن کوتاه ترین راه رسیدن به مقصود بهره می جست. به همین جهت پاسخهای امام صادق حیرت آور و غیر قابل مناقشه بود.
7. امام صادق برای این که مطلب را به ذهن نزدیک تر کند، مثال می زدند و یا با طرح سؤال، مخاطب را به اعتراف می کشاندند و گاهی نیز به آثار و عواقب منفی آن اعتقاد باطل اشاره می کردند تا اگر مخاطب قابل هدایت است در قلب او اثر گذارد و اگر اهل عناد و لجاج است، او را به سکوت وادار نماید.

بنابراین می توان از روش قرآن و معصومین علیهم السّلام به عنوان شیوه واحدی نام برد. با بررسی های انجام شده درباره روش های مناظرات انبیا و امام صادق علیه السلام، می توان به ویژگی های زیر اشاره نمود:
1. احتجاجات برگزیدگان الهی از آدم تا خاتم صلّی اللّه علیه و آله در قرآن نمودار گشته و بارها تکرار می گردد تا حجت بر همگان در تمام اعصار به اتمام برسد.
2. چون به کلام امام صادق در مناظراتش نگاه می شود، وحدت شیوه و روش در ساده گویی و کاربرد محسوسات و بهره جستن از سایر شیوه ها، در خلال بحث و گفت و گوها برای هدایت انسانها درک می شود.
3. به گواهی تاریخ، دعوت انبیا و اولیای الهی از دیر زمان عمیقترین آثار را در شخصیت، رفتار و زندگی انسانها و جوامع بشری بر جای نهاده است.
4. پاسخ های انبیا و امام صادق علیه السّلام در مناظراتشان، برای همگان قابل فهم است؛ زیرا آنان از استدلال های پیچیده فلسفی و کلامی استفاده نمی کردند.
5. با وجدان مخاطب سخن می گفتند و وجدانهای خفته آنها را بیدار می کردند. به طوری که با یادآوری دانسته ها و معلومات، موجب بیداری از غفلت آنها می شدند؛ یعنی هدف آنها این نبود که به اقناع کردن طرف مقابل بسنده کنند، بلکه در صدد اثر گذاشتن در قلب مخاطب بودند. به طوری که آنها را وادار به اندیشیدن و تفکّر کرده تا هدایت شوند. در بسیاری از موارد نیز طرف مقابل اگر عنادی نداشت، هدایت می شد.
در پایان یادآوری می شود که دین قیّم اسلام مبتنی بر کتاب و سنت است که منشأ علوم و معارف اسلامی، عقاید و اخلاقیات، عرفان و تفسیر و کلام و… می باشند. بنابراین، این دو ثقل گرانمایه، تا قیامت توأم، تفرّق ناپذیر، عروة الوثقای ایمان و هدایت و ایمنی بخش از کفر و ضلالتند؛ زیرا پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله فرمودند:
انّی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی ما ان تمسّکتم بهما لن تضلّوا أبداً و انّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض
از این رو پس از قرآن کریم، هیچ چیز در میان مسلمانان همچون سنت نبوی و سیره اهل بیت نبوت مورد اهتمام و عنایت نبوده است؛ چرا که اخبار و احادیث صادر شده از این معادن علم وهبی و حکمت وحیانی، ملاک و مرجع عقیده و عمل مسلمانان است.
لذا راه سعادت و کامروایی معنوی در پیروی از قرآن و عترت منحصر بوده و گام زدن در راههای دیگر، گمراهی و یا به بیراهه رفتن است و تمسک به این دو منبع بیکران، وظیفه هر مسلمان است و نخستین گام برای این تمسک، آگاهی از محتوای این دو گنجینه گرانبها می باشد.
« ألحمد للّه الّذی هدانا لهذا و ما کنّا لنهتدی أن هدنا اللّه »(3)
ستایش خدایی را سزاست که ما را بر این طریق ره نمود و اگر خدا ما را ره نمی نمود، هرگز ره نمی یافتیم.
پی نوشت:

482) الامام جعفر الصادق علیه السّلام دراسات و أبحاث، ص 259.
483) الامام الصادق و المذاهب الاربعة، ص 361.
484) اعراف / 43.

منبع: کتاب شیوه مناظرات انبیا و امام صادق(علیهم السلام)، نوشته: سیده فاطمه حسینی میرصفی

پایگاه اطلاع رسانی هیات رزمندگان اسلام

بازدیدها: 110