مهاجرت به پاریس پیام انقلاب را جهانی کرد

روز اول مهر 1357 منزل امام در نجف به وسیله قوای بعثی محاصره گردید. انعکاس این خبر با خشم گسترده مسلمانان در ایران، عراق و دیگر کشورها مواجه شد. رئیس سازمان امنیت عراق در دیدار با امام خمینی رحمه الله علیه گفته بود که شرط ادامه اقامت ایشان در عراق دست کشیدن از مبارزه و عدم دخالت در سیاست است و امام نیز با قاطعیت پاسخ داده بودند که به خاطر مسئولیتی که در مقابل امت اسلام احساس می‏ کنند حاضر به سکوت و هیچ‏گونه مصالحه ‏ای نیستند.

در پی فشارهای رژیم عراق بر امام، حضرت امام تصمیم به هجرت تاریخی خود گرفتند. هجرتی که تکمیل کنندۀ سیر طولانی و پرفراز و نشیب مبارزات آن حضرت بود. هجرتی که به گونه‌ای شگفت‌انگیز در اندیشه امام خطور کرد و باعث شد تا آرمانها و فریاد حق‌طلبانه یک مرجع دینی و شیعی در قلب اروپا و جهان غرب نیز طنین‌افکن شود. امام خمینی رحمه الله علیه از عامل این تصمیم چنین یاد می‌کنند: «… خیال ما هم این بود که به کویت و سپس به سوریه برویم… هیچ برنامه‌ای هم نداشتیم به پاریس برویم. شاید مسائلی بود که هیچ ارادۀ ما در آن دخالت نداشت و هر چه بود – و از اول هم هر چه بود – اراده خدا بود… فقط خواست خدا بود که باید عملی می‌شد».

در بدو ورود به پاریس، نمایندگان کاخ الیزه با امام ملاقات کرده و پیام رسمی دولت را مبنی بر ممانعت از هرگونه فعالیت سیاسی ابلاغ کردند. امام در پاسخ با همان قاطعیتی که به مسئولین عراقی برخورد داشتند، فرمودند که این گونه محدودیت­ ها خلاف ادعای دموکراسی است:

« ما فکر می‌کردیم که اینجا مثل عراق نیست. من هر کجا بروم حرفم را می‌زنم. من از فرودگاهی به فرودگاه دیگر و از شهری به شهر دیگر سفر می‌کنم تا به دنیا اعلام کنم که تمام ظالمان دنیا دستشان را در دست یکدیگر گذاشته‌اند تا مردم جهان صدای ما مظلومان را نشنوند. ولی من صدای مردم دلیر ایران را به دنیا خواهم رساند. من به دنیا خواهم گفت که در ایران چه می‌گذرد».

ژیسکاردستن، رئیس جمهور وقت فرانسه در خاطرات خویش نوشته است که دستور اخراج امام از فرانسه را صادر کرده بود ولی در آخرین لحظه‏ ها نمایندگان سیاسی شاه که در آن روزها در نهایت درماندگی قرار داشت، خطر واکنش تند و غیر قابل کنترل مردم را گوشزد کرده و در مورد عواقب آن در ایران و اروپا از خود سلب مسئولیت کرده بودند.

در پی اخطار دولت فرانسه، سیل تلگراف­ ها و نامه‌های شخصیت ­های سیاسی و مذهبی و جمعیت‌ها و دانشجویان و علمای داخل و خارج کشور برای ژیسکاردستن رئیس جمهور و مقامات فرانسوی سرازیر شد که مصرانه خواستار آزادی عمل امام خمینی رحمه الله علیه بودند. محبوبیت امام و فشار افکار عمومی سبب شد تا مسئولین فرانسوی بدون آنکه رسماً موضع خود را اعلام کنند، در عمل از فشارهای خود کم کردند.

حضرت امام در نوفل لوشاتو در حومه پاریس بجز ساعات محدودی، تمام وقت کار می‌کردند. در مدت اقامت چهار ماهه امام در پاریس، نوفل لوشاتو مهمترین مرکز خبری جهان بود و مصاحبه‏ های متعدد و دیدارهای مختلف امام دیدگاه های ایشان را در زمینه حکومت اسلامی و هدف­ های آتی نهضت برای جهانیان بازگو می‏ کرد. به این ترتیب جمع بیشتری از مردم جهان با اندیشه و قیام ایشان آشنا شدند و از همین جا بود که بحرانی‏ ترین دوران نهضت را در ایران رهبری کرد. مسائل ایران و انقلاب اسلامی در این ایام در صدر اخبار جهان قرار داشت.

در مدت اقامت 4 ماهه امام در پاریس، نوفل لوشاتو مهم‎ترین مرکز خبری جهان بود و مصاحبه‎های متعدد و دیدارهای مختلف امام دیدگاههای ایشان را در زمینه حکومت اسلام و هدف های آتی نهضت برای جهانیان بازگو می‎کرد. به این ترتیب جمع بیشتری از مردم جهان با اندیشه و قیام ایشان آشنا شدند و از همین جا بود که بحرانی‎ترین دوران نهضت را در ایران رهبری کرد.

رژیم پهلوی گمان می‌کرد دورتر شدن محل تبعید امام‌خمینی رحمه الله علیه از ایران باعث تضعیف نهضت خواهد شد و بر همین‌ اساس دیپلماسی منطقه‌ای خود را بر عدم پذیرش امام از سوی کشورهای منطقه قرار داده بود، اما نتیجه کار طور دیگری رقم خورد. شرایط قانونی و عرفی فرانسه به رهبران و نخبگان سیاسی امکان می‌داد به نشر آزادانه افکار خود بپردازند و انقلابیون مخالف رژیم پهلوی از این شرایط به‌خوبی استفاده کردند و حول محور حضرت امام رحمه الله علیه به گسترش و انتشار ایده‌های نهضت و انجام مقدمات تشکیل شورای انقلاب پرداختند. امام رحمه الله علیه استراتژی و اهداف انقلاب را از فرانسه به مردم ایران و جهان ابلاغ می‌کرد و سرانجام بر اثر فرصت­ های به‌دست‌ آمده در فرانسه، سرنگونی رژیم شاه به ‌گونه‌ای باور نکردنی تسریع ‌گردید.

رفتن [امام] خمینی رحمه الله علیه به پاریس در اوایل اکتبر 1978، ایشان را در کانون شبکه های رسانه ای جهانی قرار داد، و ظاهراً تصمیم گرفته شد از رسانه های خارجی به شکلی فعالانه تر استفاده شود. [امام] خمینی رحمه الله علیه در عرض دو ماه نخست تبعیدشان در پاریس، مصاحبه‌هایی با دست کم خبرگزاری‌های فرانسه و آسوشیتدپرس ایستگاه های رادیو تلویزیونی از کشورهای فرانسه، آلمان، اتریش، لوکزامبورگ، سوئد و یونان، خبرنگاران از جمله مایک والاس از سی بی اس؛ و روزنامه‌های المستقبل و گاردین انجام دادند. مجموعه پیام ها، سخنرانی ها و مصاحبه های ایشان فقط در این دو ماه نخست، بالغ بر 458 صفحه فارسی است (ندای حق، 1979 [1357]). تحلیل ها و طرح های [امام] خمینی رحمه الله علیه نه تنها معروفیتی بین المللی برای ایشان به ارمغان آورد؛ البته پیشینه و گذشته ایشان نیز در شکل‌گیری این وجهه نقش مهمی داشت. تصاویری که زهد و پارسایی ایشان را نشان می‌داد و گزارش هایی مبنی بر اینکه ناهار ایشان یک غذای ساده ایرانی است، روی فرش ایرانی می نشینند و ملاقات کنندگان را روی زمین می‌نشانند و به آنها چای تعارف می‌کنند، با شکوه و جلال تخت طاووس در تقابل آشکار قرار داشت. [امام] خمینی رحمه الله علیه غیر معمولترین “ستاره” رسانه‌ای بود.

مصاحبه‌های گوناگون با خبرگزاری­ها و مطبوعات بین‌المللی، درج متن سخنرانی­ ها و اخبار نهضت در مطبوعات و نیز پخش این مطالب از شبکه‌های تلویزیونی فرانسه و سایر کشورهای غربی، موقعیت استثنایی و کم‌نظیری را برای تبیین و تبلیغ اهداف و استراتژی نهضت اسلامی ایران و جهانی‌کردن آن و همچنین افشای ماهیت غیرمردمی حکومت پهلوی و شخصیت خودمحور محمدرضا پهلوی پدید آورد. امام‌ خمینی رحمه الله علیه در مدت توقف چهار ماهه در پاریس، در مقایسه با اقامت چهارده ‌ساله عراق، به موفقیت­ های بیشتری دست یافت. از این ‌رو باری روبین معتقد است اخراج امام‌ خمینی از عراق را باید یکی از بزرگترین اشتباهات دولت شریف ‌امامی به حساب آورد: « شریف ‌امامی گمان می‌کرد که اگر آیت‌ا… خمینی رحمه الله علیه از کشور همسایه ایران ــ عراق ــ به نقطه دورتری برود، امکان تماس او با گروه های مخالف در داخل کمتر خواهد شد؛ به ‌همین‌ دلیل با اقامت او در کویت هم موافقت نشد. آیت‌ا… خمینی رحمه الله علیه به پاریس رفت و برخلاف تصور شریف‌ امامی با دسترسی به وسایل ارتباط ‌جمعی جهان و امکان برقراری تماس مستقیم تلفنی با تهران، امکانات وسیع‌تری برای انعکاس نظرات خود در جهان و تماس با طرفداران خود در ایران به‌دست آورد. آیت‌ا… خمینی رحمه الله علیه ناگهان به یک چهره خبرساز بین‌المللی تبدیل شد و طرفداران او در ایران نه فقط به ‌وسیله تلفن و رابطینی که مرتبا بین تهران و پاریس در حرکت بودند، بلکه به ‌وسیله رادیوها و مطبوعات و خبرگزاری­ های بین‌المللی از نظریات و دستورالعمل­ های روزانه او آگاه شدند.

با سفر به پاریس [امام] خمینی رحمه الله علیه به ناگهان در کانون توجه رسانه های جهان قرار گرفت؛ زیرا امکان دسترسی به ایشان بسیار بیشتر شد. بسیاری از سرشناس ترین خبرنگاران جهان از شبکه های خبری به این روستا که پیش از آن در سکوت و آرامش بود، سفر کردند تا در کنار این رهبر انقلابی جدید و استثنایی بر روی فرش بنشینند و با ایشان مصاحبه کنند. تجهیزات پیشرفته مخابرات بین‌المللی فرانسه نیز فرآیند انتشار نوارها را آسان کرد. در خانه استیجاری [امام] خمینی رحمه الله علیه دو دستگاه ضبط صوت، بی وقفه، سخنرانی‌ها و اطلاعیه‌های ایشان را ضبط و برای ارسال یا انتقال به ایران تکثیر می‌کرد. [امام] خمینی رحمه الله علیه حاضر نبود پشت تلفن صحبت کند؛ از این رو ابتدا صدای سخنرانی­ های ایشان را ضبط و بعد نوار آن را از پشت تلفن پخش می­ کردند تا همزمان در تهران ضبط شود. در تهران پیروان ایشان در استودیوهای موقتی با چندین دستگاه ضبط صوت، شبانه روز کار می‌کردند تا متن این سخنرانی‌ها را منتشر کنند. نوار فروشی­ های تهران به هر مشتری که چند نوار موسیقی می­خرید یک نوار مذهبی هم می ­دادند. نتایج یک تحقیق (افلاطونی، 1978) نشان داد که فروش نوارهای موسیقی از سال 1977 که نوارهای مذهبی و سیاسی از جمله سرودهای انقلابی در دسترس قرار گرفت، کاهش یافت.

علاوه بر استفاده از وسایل ارتباط جمعی و تماس­ های تلفنی، ارتباطات عادی افراد، ملاقات­ ها و مذاکره‌ها نیز بدون کنترل و مانع انجام می‌گرفت. اقامت در پاریس به مبارزان و امام‌خمینی رحمه الله علیه امکان می‌داد به‌راحتی با هم دیدار کنند و در امور نهضت و مبارزه به‌ طور مستقیم و از نزدیک به مشورت و گفت‌وگو بپردازند. مهدی بازرگان در این مورد می‌گوید: «[مهاجرت امام‌خمینی رحمه الله علیه به پاریس] راه گشای موثری برای ملاقات­ ها و مذاکرات و اقدامات گردید. چه با ایرانی­های مقیم و مسافرین از ایران و چه با دنیای خارج، حتی بهتر و راحت‌تر از آن که اگر به ایران می‌آمدند، توجهات و افکار از هر سوی به سوی ایشان و به سود پدیده‌ای که بعداً نامش انقلاب اسلامی ایران گذارده شد، جلب گردید.

شبکه گسترده مخالفان سنتی (رژیم پهلوی) با استفادة بسیار مبتکرانه رسانه‌های ارتباطی مدرن و فناوری‌های مخابراتی توسعه یافت تا موفق‌ترین نمونه بسیج رسانه‌های جایگزین بدیل در انقلاب که تا آن روز در جهان نظیر نداشت، شکل بگیرد. آنچه موفقیت را بیشتر کرد، کنش متقابل و پیچیده میان رسانه‌های سنتی و مدرن، مذهبی و سکولار و شفاهی و چاپی بود، نه صرفاً اینکه رسانه‌های کوچک، کارکردهای متهورانه جدید پیدا کردند. دو نوع «رسانه کوچک» در جنبش ایرانی‌ها به کار گرفته شد: نخست، نوارهای کاست که همچون منبر الکترونیک عمل کردند و دوم بیانیه‌های فتوکپی شده که به اعلامیه معروف بودند.

در زمان اقامت چهار ماهه امام در پاریس، برخی شخصیت ­های سیاسی و مذهبی ایرانی و نیز نمایندگان سیاسی و شخصیت ­های خارجی با ایشان دیدار و گفت‌وگو کردند. محور مذاکراتی که با شخصیت­ های مبارز صورت می‌گرفت، بر مبنای مشورت برای پیشبرد اهداف انقلاب بود اما شخصیت­ های خارجی اغلب برای اطلاع دقیق از مواضع و دیدگاه‌های امام، به دیدار ایشان می‌رفتند و این مسئله به ‌نوبه ‌خود باعث می‌شد دیدگاهها و مواضع امام در خصوص مبارزه علیه حکومت پهلوی، هرچه ‌بیشتر منتشر گردد؛ چنانکه مبارزات انقلابی مردم ایران انعکاسی جهانی پیدا کرد.

در پائیز 1978 که حوادث، خشونت بارتر و اوضاع بحرانی تر شد، ایران روی جلد مجلات خبری را تسخیر کرد؛ این مجلات با چاپ عکس ­هایی از [امام] خمینی رحمه الله علیه، حوادث خشونت بار در دانشگاه تهران و به آتش کشیده شدن عکس شاه و بحرانی شدن اوضاع این کشور را توصیف می‌کردند. این مجلات در ایران دست به دست می­شد، و حتی آنهایی که از گزارش ­های انگلیسی سردرنمی آوردند، کاملاً در می‌یافتند که حوادثی مهم و بین المللی در شرف وقوع است. این معروفیت، احساس غرور میان مردم به وجود آورد و آنها را مطمئن کرد که تاریخ را رقم خواهند زد.

شورای انقلاب به دستور امام ‌خمینی رحمه الله علیه، هنگام اقامت ایشان در پاریس شکل گرفت. شهید مطهری به دستور امام با افراد مورد نظر جهت تشکیل شورا، در منزل خود در تهران مصاحبه کرد و از آنها برای عضویت و فعالیت در این شورا دعوت به عمل آورد. زمان تشکیل و اعضای شورا، هیچ­گاه به‌طوررسمی از سوی موسسان آن اعلام نشد. با این‌ همه، قریب به یقین می‌توان گفت شورا در اواخر آبان و یا اوایل آذر 1357 شکل گرفت و در نیمه دوم آذر رسمیت یافت. هدف از تشکیل شورا، رهبری انقلاب و تدبیر امور آن در داخل و خارج کشور بود که البته شاخه خارج از کشور، با پیروزی انقلاب فرصت شکل‌گیری نیافت. جلسات شورا به‌ صورت ‌مخفی در محل­ه ای مختلف تشکیل می‌شد و ضمن تماس با امام ‌خمینی رحمه الله علیه در پاریس، امور مربوط به روند انقلاب و هماهنگی برای حل‌ و فصل مسائل را مورد بحث و بررسی قرار می‌داد. تصمیمات شورا، پس از کسب تکلیف از حضرت امام‌ اجرا می‌شدند.

­­­

نتیجه گیری

هجرت امام خمینی رحمه الله علیه به پاریس که با اعمال فشار رژیم پهلوی بر رژیم بعثی در سال 57 صورت گرفت بر خلاف تصور دولت وقت پهلوی، روند پیروزی انقلاب را شتابان کرد. بر اثر این رویداد، نهضت انقلاب ایران جهانی شد و ارتباط امام با ایران، برخلاف تصور رژیم، به آسان‌ترین روش ممکن، عملی گردید. از آن پس بود که امواج انقلاب در درون ایران نیز غیر قابل مهار گردید و امام ‌خمینی رحمه الله علیه موفق شد کاری را که در طول چهارده ‌سال زمینه انجام آن فراهم نشده بود، در مدت چهار ماه انجام دهد و رژیم پهلوی با سرعتی غیر قابل باور و پیش‌بینی، سقوط کند. امام همچنانکه در نجف فرصت یافته بود نظریه ولایت فقیه را در سلسله درس ­های خود تبیین کند در پاریس در قالب مصاحبه و سخنرانی فرصت یافت ابعاد دیگری از طرح نظام جمهوری اسلامی را که شکل کلی آن با مشورت با بزرگانی مثل شهید مطهری و شهید بهشتی تعیین شد، مشخص سازد. وقتی از امام درباره شکل حکومت آینده ایران پرسیده می‌شود می‌فرمایند که جمهوری به همان معنایی که همه جا جمهوری است لکن این جمهوری بر یک قانون اساسی متکی است که قانون اسلام باشد. اینکه ما جمهوری اسلامی می­گوییم برای این است که هنوز شرایط منتخب و هم احکامی که در ایران جاری می‌شود اینها بر اسلام متکی است لکن انتخاب با ملت است.

می‌توان گفت هجرت امام به پاریس به جهانی شدن انقلاب اسلامی کمک شایانی کرد. ملاقات شخصیت­ های مختلف جهان اسلام در محیط نسبتا آزاد پاریس این امکان را فراهم کرد که شناخت بهتری از طرح انقلاب اسلامی در مقایسه با دیگر جنبش­ های فعال و یا به رکود رفته جهان اسلام صورت گیرد. ملاقات امام با شخصیت­ ها و چهره‌های غربی نیز در ایجاد یاس نسبت به عمر رژیم پهلوی و نیز کاستن از شدت مخالفت اولیه غربی­ ها با انقلاب اسلامی موثر بود. رسانه‌های غربی خواسته یا ناخواسته پیام انقلاب و امام را به جهانیان منتقل کردند. در اثر حضور امام در نوفل لوشاتو پاریس با توجه به اینکه فرانسه برای ایرانیان روادید را لغو کرده بود؛ ارتباط گیری با امام برای انقلابیون سهل ­تر و آسان‌تر شد. می‌توان گفت حمایت­ ها و تجمعات دانشجویان ایرانی مقیم اروپا به جز اینکه در ایجاد اتحاد و وحدت میان آنان در مقابله با رژیم موثر بود؛ در افزایش صبغه مذهبی این جریانات نیز موثر بود. بخش مهمی از دانشجویان ایرانی مقیم اروپا و امریکا با این ارتباط­ ها و ملاقات­ ها با پیوند با انقلاب بخشی از نخبگان آینده جمهوری اسلامی را شکل دادند. ابزارهای رسانه‌ای کوچکی مانند نوار و اعلامیه به سهولت در پاریس ضبط و به تهران مخابره می­ شد تا رسانه انقلابی بزرگ باشند. نکته قابل توجه دیگر که در تاریخ روحانیت شیعه کم نظیر است این است که امام بهره‌گیری از فضای فرانسه برای پیش­برد انقلاب را در منافات با روحیه استقلال خواهی و نفی تفکر و سلطه غربی نمی­دانستند و هوشمندانه از فضای بازتر غرب برای پیشبرد انقلاب استفاده کردند.

منبع: شمیم