پیوند سیره عملی امام رضا(علیه السلام)با اخلاق قرآنی

در آيات و روايات به بحث اخلاق بسیار توجه شده و در این زمینه به مصادیق متعدد اخلاق اشاره شده است. فرهنگ‌سازی اخلاقی در خانواده و زندگی فردي و اجتماعی بسیار اهمیّت دارد و می‌تواند از بروز بسیاری از معضلات و مشکلات اخلاقی در زندگی جلوگیری نماید. در فرهنگ‌سازی اخلاقی دو محور تبیین و اجرا بسیار مورد توجه است. این موارد باید به شکلی شایسته برای اقشار جامعه تبیین و راهکار اجرایی آن که همان عمل به آموزه‌های دینی است، بیان شود. در سيره علمي و عملي امام رضا(علیه السلام) به بحث اخلاق بسيار توجه شده است به گونه‌اي كه اخلاق قرآني در حيطه اهتمام به فضايل و اجتناب از رذايل در سيره ايشان نمود تام پيدا كرده است. در ادامه به مولفه‌هاي اخلاقي در اين‌باره اشاره می‌شود.

اخلاق خانواده

از منظر امام رضا(علیه السلام) جايگاه احترام به پدر و مادر تا آنجا مي‌باشد كه سپاس‌گزاري از پدر و مادر در كنار سپاس‌ گزاري خداوند قرار گرفته است و كسي كه از پدر و مادرش سپاس‌ گزاري نكند، خدا را شكر نكرده است.  در بينش امام رضا(علیه السلام) نیکی به پدر و مادر واجب و لازم است اگر چه مشرک و کافر باشند، ولی در معصیت‏ خدا نباید اطاعتشان کرد.  در فرهنگ ديني احترام به اعضاي خانواده خصوصا پدر و مادر، يكي از برترين اعمال معرفي شده است.  تا جايي كه نيكي به خانواده باعث افزايش رزق و روزي انسان مي شود.  به خاطر اهميت و جايگاه خانواده و خصوصا ارزش و احترام پدر و مادر است كه قرآن كريم احسان به والدين را پس از توحيد و نفي شرك از خداوند بيان مي كند:«وَ اعْبُدُواْ اللَّهَ وَ لَا تُشركُواْ بِهِ شَيْئا وَ بِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَنًا»(نساء/ ۳۶)

اجتناب از رذايل اخلاقی

رذايل اخلاقی، صفات ناپسندی مي‌باشند كه در سبك زندگي اسلامي به دوري از آنها امر شده است؛ رذايل اخلاقي نه تنها روح و روان انسان را آلوده مي‌كند بلكه تاثيرات سوئي بر روي خانواده و جامعه به جا مي گذارد برخي از مهم ترين اين رذايل:

پرهيز از خشم و غضب

در فرهنگ رضوي خشم و غضب كليد هر بدي معرفي شده است.  قرآن كريم در مورد سبك زندگی افراد با تقوا مي‌فرمايد: «الَّذِينَ يُنْفِقُونَ فِي السَّرَّاءِ وَالضَّرَّاءِ وَالْكَاظِمِينَ الْغَيْظَ وَالْعَافِينَ عَنِ النَّاسِ وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ» (آل عمران/ ۱۳۴) در كلام امام رضا(علیه السلام) خشم و غضب مومن مثبت ارزيابي شده است به اين معنا كه اگر انسان مومن خشمگين شود، اين خشم در دفاع از حق مي‌باشد و اگر هم خرسند گردد، در خشنوديش پذيرش باطل نيست. در فرهنگ رضوي بر حق محوري مومن در همه حالات تاكيد شده است.  در كلام امام رضا(علیه السلام) يكي از ويژگي‌هاي بهترين بندگان فرو بردن خشم بيان شده است.

اجتناب از بدگمانی، تجسّس، غيبت

اين موارد نيز از رذايل اخلاقي مي‌باشند كه هركدام به تنهايي مي‌تواند عواقب بدي در زندگي فردي و اجتماعي داشته باشند. قرآن كريم به اين مورد نيز توجه داشته و در اينباره مي‌فرمايد : «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا يَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضًا أَيُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَنْ يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتًا فَكَرِهْتُمُوهُ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَحِيمٌ »(حجرات/۱۲) در  بينش امام رضا(علیه السلام) بر مذمت غيبت و آثار سوء آن تاكيد شده است تا آنجا كه غيبت كننده در زمره ملعونين محسوب مي شود.

پرهيز از حسد

يكي از مهم ترين عواملي كه سبب مي‌شود انسان شخصيت ديگران را تحقير كند و آبرويشان را بريزد حسد است. در فرهنگ رضوي بر مذمت حسادت و آثار سوء آن تاكيد شده است. امام رضا(علیه السلام) در اين‌باره مي‌فرمايد: هيچ حسودي از حسدش لذت نمي‌برد.  در روايات پيشوايان دين، علاوه بر مذمت ديني حسد، آثار سوء جسمي و روحي براي آن بيان فرموده‌اند.  امام رضا(علیه السلام) حرص و حسد را عامل نابودي امت‌هاي پيشين مي‌داند. بدون شك زندگي اسلامي مبرّا از اين رذيله اخلاقي است.

اهتمام به فضایل اخلاقی

در فرهنگ رضوي، تشويق به انجام فضايل اخلاقي شده است، كه با انجام اين موارد زندگي فردي و اجتماعي سرشار از محبت و جذابيت می‌شود. از جمله این فضایل عبارتند از:

حسن خلق و مردم داری امام رضا(علیه السلام)

ابراهيم بن عباس صولي درباره اخلاق نيكوي امام رضا(علیه السلام) مي‌گويد: من ابوالحسن رضا(علیه السلام) را هرگز نديدم در سخن گفتن با كسي درشتي كند هرگز نديدم سخن كسي را پيش از فراغ قطع كند؛ هرگز او را نديدم كه به غلامان و بردگان خود بد گويد. امام رضا(علیه السلام) درباره اخلاق نيكو مي‌فرمايد: هر كه با چهره و روي خندان با برادر مومن خود روبه‌رو شود خداوند يك حسنه برايش مي‌نويسد و هر كه خداوند يك حسنه براي او بنويسد هيچ گاه عذابش نمي‌كند.

صداقت و راستگويی

اهميت صداقت و راستگويي تا آنجاست كه يكي از ويژگي‌هاي انسان‌هاي پرهيزكار می‌باشد. دلیل اين امر به این خاطر است كه سخن گفتن در واقع ابزاري براي كشف يك امر مجهول می‌باشد. هنگامی انسان‌ها در سخن گفتن از يكديگر استفاده می‌كنند که سخن كاشف از حقيقت و راست باشد؛ ولي اگر سخن به جاي كشف حقايق، وسيله‌اي شد براي كتمان حقايق، حقيقت را وارونه نشان می‌دهد، در اين صورت سخن از مسير واقعي و فلسفه وجودي خود منحرف شده و نقض غرض مي‌شود. امام رضا(علیه السلام) در اين‌باره مي‌فرمايد: نقش انگشتری موسی دو جمله بود که از تورات گرفته بود: صبر پیشه کن تا اجر داده شوی، راستگو باش تا نجات یابی.

اخلاق اجتماعی اتحاد و يكپارچگی و پرهيز از تفرقه و نفاق

يكي از اساسي‌ترين محورهاي حفظ يك جامعه در راه كمال و سعادت،‌ اتحاد و يكپارچگي و پرهيز از تفرقه و نفاق است. وحدت و دوری از تفرقه يك وظيفه و نعمت بزرگ الهي است. در سبك زندگی اسلامی اتحاد و يكپارچگي با محوريت خداوند عامل تعالي و كمال جامعه است. در جامعه‌ای كه اختلاف و تفرقه در آن حاكم باشد پيشرفت و سعادت و آرامش از آن جامعه رخت می‌بندد. بر همين اساس وحدت و دوری از تفرقه از شاخصه‌های مهم فرهنگ اسلامي تلقی می‌شود. محور اتحاد در يك جامعه بايد خداوند باشد همچنان كه خداوند می‌فرمايد: «وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا»(آل عمران/ ۱۰۳) مناظرات امام رضا(علیه السلام) با ديگر مذاهب به گونه‌ای بود كه منجر به تحريك احساسات مذهبی نشود. ايشان همواره جانب اتحاد و يكپارچگی مسلمانان را در نظر داشتند.

اخلاق اقتصادی حمايت از اقشار آسیب پذیر و انفاق بي حاشيه

امام رضا(علیه السلام) در تمامي شرايط زندگي كمك به نيازمندان و زدودن فقر را سرلوحه زندگي خويش قرار داده بودند.  در توصيه به امام جواد(علیه السلام) ايشان را به انفاق و بخشش به نيازمندان توصيه مي‌نمودند.  ايشان با تكيه بر معارف قرآني همواره از مرغوب‌ترين اموال و دارايي‌های خود انفاق می‌كردند.  در فرهنگ رضوی علاوه بر اينكه بر انفاق كردن و كمك به نيازمندان تاكيد شده، بايسته‌ها و چگونگی آن نيز بيان شده است؛ از جمله اينكه در انفاق همواره بايد عزت نفس نيازمند حفظ گردد و ذره‌اي خدشه برندارد.  علاوه بر آن بر انفاق مخفيانه و دور از نگاه ديگران نيز تاكيد شده است، سيره عملی امام رضا(علیه السلام) گويای اين مطلب است.