پیوند سیره عملی امام رضا(علیه السلام)با اخلاق قرآنی

در آیات و روایات به بحث اخلاق بسیار توجه شده و در این زمینه به مصادیق متعدد اخلاق اشاره شده است. فرهنگ‌سازی اخلاقی در خانواده و زندگی فردی و اجتماعی بسیار اهمیّت دارد و می‌تواند از بروز بسیاری از معضلات و مشکلات اخلاقی در زندگی جلوگیری نماید. در فرهنگ‌سازی اخلاقی دو محور تبیین و اجرا بسیار مورد توجه است. این موارد باید به شکلی شایسته برای اقشار جامعه تبیین و راهکار اجرایی آن که همان عمل به آموزه‌های دینی است، بیان شود. در سیره علمی و عملی امام رضا(علیه السلام) به بحث اخلاق بسیار توجه شده است به گونه‌ای که اخلاق قرآنی در حیطه اهتمام به فضایل و اجتناب از رذایل در سیره ایشان نمود تام پیدا کرده است. در ادامه به مولفه‌های اخلاقی در این‌باره اشاره می‌شود.

اخلاق خانواده

از منظر امام رضا(علیه السلام) جایگاه احترام به پدر و مادر تا آنجا می‌باشد که سپاس‌گزاری از پدر و مادر در کنار سپاس‌ گزاری خداوند قرار گرفته است و کسی که از پدر و مادرش سپاس‌ گزاری نکند، خدا را شکر نکرده است.  در بینش امام رضا(علیه السلام) نیکی به پدر و مادر واجب و لازم است اگر چه مشرک و کافر باشند، ولی در معصیت‏ خدا نباید اطاعتشان کرد.  در فرهنگ دینی احترام به اعضای خانواده خصوصا پدر و مادر، یکی از برترین اعمال معرفی شده است.  تا جایی که نیکی به خانواده باعث افزایش رزق و روزی انسان می شود.  به خاطر اهمیت و جایگاه خانواده و خصوصا ارزش و احترام پدر و مادر است که قرآن کریم احسان به والدین را پس از توحید و نفی شرک از خداوند بیان می کند:«وَ اعْبُدُواْ اللَّهَ وَ لَا تُشرکُواْ بِهِ شَیْئا وَ بِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَنًا»(نساء/ ۳۶)

اجتناب از رذایل اخلاقی

رذایل اخلاقی، صفات ناپسندی می‌باشند که در سبک زندگی اسلامی به دوری از آنها امر شده است؛ رذایل اخلاقی نه تنها روح و روان انسان را آلوده می‌کند بلکه تاثیرات سوئی بر روی خانواده و جامعه به جا می گذارد برخی از مهم ترین این رذایل:

پرهیز از خشم و غضب

در فرهنگ رضوی خشم و غضب کلید هر بدی معرفی شده است.  قرآن کریم در مورد سبک زندگی افراد با تقوا می‌فرماید: «الَّذِینَ یُنْفِقُونَ فِی السَّرَّاءِ وَالضَّرَّاءِ وَالْکَاظِمِینَ الْغَیْظَ وَالْعَافِینَ عَنِ النَّاسِ وَاللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ» (آل عمران/ ۱۳۴) در کلام امام رضا(علیه السلام) خشم و غضب مومن مثبت ارزیابی شده است به این معنا که اگر انسان مومن خشمگین شود، این خشم در دفاع از حق می‌باشد و اگر هم خرسند گردد، در خشنودیش پذیرش باطل نیست. در فرهنگ رضوی بر حق محوری مومن در همه حالات تاکید شده است.  در کلام امام رضا(علیه السلام) یکی از ویژگی‌های بهترین بندگان فرو بردن خشم بیان شده است.

اجتناب از بدگمانی، تجسّس، غیبت

این موارد نیز از رذایل اخلاقی می‌باشند که هرکدام به تنهایی می‌تواند عواقب بدی در زندگی فردی و اجتماعی داشته باشند. قرآن کریم به این مورد نیز توجه داشته و در اینباره می‌فرماید : «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آَمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیرًا مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا یَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضًا أَیُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَنْ یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتًا فَکَرِهْتُمُوهُ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَحِیمٌ »(حجرات/۱۲) در  بینش امام رضا(علیه السلام) بر مذمت غیبت و آثار سوء آن تاکید شده است تا آنجا که غیبت کننده در زمره ملعونین محسوب می شود.

پرهیز از حسد

یکی از مهم ترین عواملی که سبب می‌شود انسان شخصیت دیگران را تحقیر کند و آبرویشان را بریزد حسد است. در فرهنگ رضوی بر مذمت حسادت و آثار سوء آن تاکید شده است. امام رضا(علیه السلام) در این‌باره می‌فرماید: هیچ حسودی از حسدش لذت نمی‌برد.  در روایات پیشوایان دین، علاوه بر مذمت دینی حسد، آثار سوء جسمی و روحی برای آن بیان فرموده‌اند.  امام رضا(علیه السلام) حرص و حسد را عامل نابودی امت‌های پیشین می‌داند. بدون شک زندگی اسلامی مبرّا از این رذیله اخلاقی است.

اهتمام به فضایل اخلاقی

در فرهنگ رضوی، تشویق به انجام فضایل اخلاقی شده است، که با انجام این موارد زندگی فردی و اجتماعی سرشار از محبت و جذابیت می‌شود. از جمله این فضایل عبارتند از:

حسن خلق و مردم داری امام رضا(علیه السلام)

ابراهیم بن عباس صولی درباره اخلاق نیکوی امام رضا(علیه السلام) می‌گوید: من ابوالحسن رضا(علیه السلام) را هرگز ندیدم در سخن گفتن با کسی درشتی کند هرگز ندیدم سخن کسی را پیش از فراغ قطع کند؛ هرگز او را ندیدم که به غلامان و بردگان خود بد گوید. امام رضا(علیه السلام) درباره اخلاق نیکو می‌فرماید: هر که با چهره و روی خندان با برادر مومن خود روبه‌رو شود خداوند یک حسنه برایش می‌نویسد و هر که خداوند یک حسنه برای او بنویسد هیچ گاه عذابش نمی‌کند.

صداقت و راستگویی

اهمیت صداقت و راستگویی تا آنجاست که یکی از ویژگی‌های انسان‌های پرهیزکار می‌باشد. دلیل این امر به این خاطر است که سخن گفتن در واقع ابزاری برای کشف یک امر مجهول می‌باشد. هنگامی انسان‌ها در سخن گفتن از یکدیگر استفاده می‌کنند که سخن کاشف از حقیقت و راست باشد؛ ولی اگر سخن به جای کشف حقایق، وسیله‌ای شد برای کتمان حقایق، حقیقت را وارونه نشان می‌دهد، در این صورت سخن از مسیر واقعی و فلسفه وجودی خود منحرف شده و نقض غرض می‌شود. امام رضا(علیه السلام) در این‌باره می‌فرماید: نقش انگشتری موسی دو جمله بود که از تورات گرفته بود: صبر پیشه کن تا اجر داده شوی، راستگو باش تا نجات یابی.

اخلاق اجتماعی اتحاد و یکپارچگی و پرهیز از تفرقه و نفاق

یکی از اساسی‌ترین محورهای حفظ یک جامعه در راه کمال و سعادت،‌ اتحاد و یکپارچگی و پرهیز از تفرقه و نفاق است. وحدت و دوری از تفرقه یک وظیفه و نعمت بزرگ الهی است. در سبک زندگی اسلامی اتحاد و یکپارچگی با محوریت خداوند عامل تعالی و کمال جامعه است. در جامعه‌ای که اختلاف و تفرقه در آن حاکم باشد پیشرفت و سعادت و آرامش از آن جامعه رخت می‌بندد. بر همین اساس وحدت و دوری از تفرقه از شاخصه‌های مهم فرهنگ اسلامی تلقی می‌شود. محور اتحاد در یک جامعه باید خداوند باشد همچنان که خداوند می‌فرماید: «وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا وَلَا تَفَرَّقُوا»(آل عمران/ ۱۰۳) مناظرات امام رضا(علیه السلام) با دیگر مذاهب به گونه‌ای بود که منجر به تحریک احساسات مذهبی نشود. ایشان همواره جانب اتحاد و یکپارچگی مسلمانان را در نظر داشتند.

اخلاق اقتصادی حمایت از اقشار آسیب پذیر و انفاق بی حاشیه

امام رضا(علیه السلام) در تمامی شرایط زندگی کمک به نیازمندان و زدودن فقر را سرلوحه زندگی خویش قرار داده بودند.  در توصیه به امام جواد(علیه السلام) ایشان را به انفاق و بخشش به نیازمندان توصیه می‌نمودند.  ایشان با تکیه بر معارف قرآنی همواره از مرغوب‌ترین اموال و دارایی‌های خود انفاق می‌کردند.  در فرهنگ رضوی علاوه بر اینکه بر انفاق کردن و کمک به نیازمندان تاکید شده، بایسته‌ها و چگونگی آن نیز بیان شده است؛ از جمله اینکه در انفاق همواره باید عزت نفس نیازمند حفظ گردد و ذره‌ای خدشه برندارد.  علاوه بر آن بر انفاق مخفیانه و دور از نگاه دیگران نیز تاکید شده است، سیره عملی امام رضا(علیه السلام) گویای این مطلب است.