زیارت نور – چیستی و چگونگی زیارت | قسمت اول

زیارت نور – چیستی و چگونگی زیارت – قسمت اوّل

     فرهنگ زیارت ، علاوه بر ثواب‌هایی که در احادیث برای زائران ائمّه علیهم السّلام بیان شده، کارکردها و آثار تربیتی نیز به همراه دارد. از جمله فوائد تربیتی زیـارت می‌توان به این مسائل اشاره کرد:

– افزایش معرفت زائر و آموختن معارف دینی از خلال زیارتنامه ها؛

– آشنایی با مقام امامان و تحکیم رابطه ولایی بین انسان با اولیای خدا.

     زیارت ، عملی عبادی است به معنای حضور در پیشگاه پیشوایان دینی یا نزد قبور آنان یا دیدار از مکانی مقدس یا محترم برای اظهار ارادت و احترام و کسب فیض معنوی. زیارت همواره از اعمال پسندیده اسلام بوده و در طول تاریخ، مسلمانان به آن عنایت و اهتمام داشته‌اند. این عمل عبادی، نزد شیعیان جایگاهی ویژه و اثرات معنوی و ثواب بسیاری دارد. به دلیل جایگاه مهم زیارت در فرهنگ شیعه، این عمل، از ویژگی‌ها و نمادهای شیعیان به شمار می‌رود. لذا زیارتنامه وارد از معصومین علیهم السّلام را در این مکان های مقدس تلاوت نموده و همانطور که تحت عنوان آثار تربیتی زیارت اشاره شد مطالب و عناوین در این متون وارده مروری بر شناخت و اقرار ما در مقابل آن وجود بزرگوار هستند.

معنای لغوی

     واژه زیـارت ، همان «زیارة» عربی است که مصدر از ریشه «ز و ر» است. لغت شناسان معانی متعددی برای آن برشمرده‌اند که همه آنها به مفهوم روی گرداندن، عدول و مایل شدن از چیزی به چیزی دیگر برمی‌گردند. بدین سان، شخص زیارت‌کننده را از آن جهت زائر می‌گویند که وقتی به زیارت شخصی می‌رود از غیر او رو برمی‌گرداند. به قسمت بالای سینه نیز «زور» می‌گویند و شاید به همین خاطر است که به رو در رو شدن و ملاقات نیز زیارت می‌گویند.

معنای اصطلاحی

     بنابر کاربردهای منابع روایی، می‌توان اصطلاح دینی زیـارت را چنین تعریف کرد: زیارت، عملی عبادی است به معنای حضور در پیشگاه پیشوایان دینی یا اشخاص محترم یا نزد قبور آنان یا دیدار از مکانی مقدس یا محترم برای اظهار ارادت و کسب فیض معنوی یا ادای احترام. زیارت دو سوی دارد که یک سوی آن شخص مؤمن است. سوی دیگر لازم نیست که انسان باشد و بدین رو دیدار کعبه را نیز زیارت گویند. همچنین لازم نیست شخص زیارت‌شونده، زنده و در دنیا باشد. بدین ترتیب زیارت قبور مؤمنین نیز در این تعریف جای می‌گیرد؛ زیرا هرچند قبور مؤمنین را نمی‌توان به معنای دینی «مقدس» نامید، استفاده از صفت «محترم» برای آنها روا است.

زیارت در فرهنگ اسلامی

     از برخی آیات قرآن برداشت می‌شود که زیارت قبور در زمان پیامبر صلّی الله علیه و آله کاری مرسوم میان مسلمانان بوده است. در آیه ۸۴ سوره توبه به ماجرای منع نمازگزاردن پیامبر صلّی الله علیه و آله بر جنازه منافقان و دعا کردن برای آنها و ایستادن در کنار قبرهایشان اشاره شده است: «وَ لاتُصَلِّ عَلی أَحَدٍ مِنْهُمْ ماتَ أَبَداً وَ لاتَقُمْ عَلی قَبْرِهِ إِنَّهُمْ کَفَرُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ ماتُوا وَ هُمْ فاسِقُون.» (ترجمه: بر مرده هیچ یک از آنان، نماز مخوان و بر کنار قبرش، نایست زیرا آنها به خدا و رسولش کافر شدند و در حالی که فاسق بودند از دنیا رفتند.)

     بنابر منابع تفسیری، خداوند در این آیه پیامبر را از اینکه بر جنازه منافقان نماز بگزارد یا کنار قبر آنان بایستد و دعایشان کند نهی کرده است. طبرسی در مجمع البیان تصریح کرده این نهی دلالت می‌کند که ایستادن کنار قبر و دعاخواندن، عبادتی مشروع است وگرنه خداوند، تنها از انجام آن در کنار قبر منافقان نهی نمی‌کرد.

     در سیره پیامبر مواردی از زیارت قبور گزارش شده است؛ از جمله ابن شبّه در کتاب تاریخ المدینة المنورة نقل کرده است که پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله زمانی که از فتح مکه به سمت مدینه باز می‌گشتند، به زیارت قبر مادرشان آمنه رفتند و فرمودند: «این قبر مادر من است، از خداوند زیارت او را خواسته بودم و برایم چنین تقدیر کرد».

     منابع تاریخی نیز نشان از آن دارند که مسلمانان همواره به زیارت قبور بزرگان دینی می‌رفته‌اند. مرقد پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله از همان زمان تاکنون زیارتگاه مسلمانان بوده است.

شیعه

     احادیث درباره استحباب زیارت پیامبر صلّی الله علیه و آله فراوان و در حد تواتر و مورد توافق شیعه و سنی‌ است. به همین دلیل مسلمانان از دوران قدیم همواره به زیارت قبر ایشان می‌رفتند. این اهمیت در فرهنگ شیعی، بیشتر است و شیعیان علاوه بر زیارت پیامبر صلّی الله علیه و آله، به زیارت امامان اهل بیت علیهم السّلام نیز اهتمام جدی دارند و در مذهب شیعه، زیارت امامان، جزئی از آیین‌های مهم مذهبی به شمار می‌آید. امام رضا علیه السّلام زیارت را عهد و پیمانی بر عهده دوستان و شیعیانشان معرفی کرده‌اند.

     زیارت معصومان در نظرگاه شیعی از نشانه‌ها و لوازم وفاداری به آرمان های ایشان و به جای آوردن حق ولایت آن‌ها است؛ چرا که از این نظرگاه، پیامبر و امامان دارای مقام ولایت‌اند و حتی پس از مرگ نیز مقام آنان محفوظ است.

     به گفته برخی متکلمان شیعه، از نتایج ولایت امام، تسلطش بر دل هاست؛ به این معنا که امام بر روح و دل های مؤمنان تسلط و احاطه دارد. در بسیاری از متون زیارت نامه‌ها به چنین ولایت و امامتی اقرار و اعتراف می‌شود؛ به عنوان مثال در زیارتنامه‌های امامان آمده است: «اَشهَدُ اَنَّک تَشهَدُ مَقامی وَ تَسمَعُ کلامی وَ تَرُدُّ سَلامی» «گواهی می‌دهم که تو وجود مرا در اینجا مشاهده می‌کنی، سخن مرا می‌شنوی و سلام مرا پاسخ می‌دهی».

     از دیدگاه شیعه، روح امام با اذن الهی به زائر خویش علم و احاطه پیدا می‌کند و این تلقی، امر زیارت را برای شیعیان به دیداری عاشقانه و معنوی تبدیل نموده است و تأثیر آن را می‌توان به روشنی در ادبیات نثر و نظم شیعی مشاهده کرد. زیارت و حرم‌های اهل بیت در تاریخ شیعه نیز نقش پررنگی داشته‌اند و اهمیت به این دو از نشانه‌های فرهنگی بارز شیعیان محسوب می‌شود.

     زیارت اقسام متفاوتی دارد که هر کدام از آنها فوائد منحصر به فردی دارد. مثلا زیـارت خانه خدا فلسفه و آداب ویژه‌ای دارد که در کتابهای مربوط به آن مفصلا بیان شده است.

     زیارت مؤمنان و قبور آنان هم رابطه‌ای دو سویه است که هم برای زائر و هم برای شخص زیارت شونده دارای برکات و فوائدی است. علاوه بر ثواب زیاد دیدار مؤمن، در روایات مختلف تأکید شده که صاحب قبر متوجه حضور زائرانش شده و از حضور آنان خشنود می‌گردد. از فوائد دیگر زیارت قبور مؤمنان می‌توان به یاد مرگ افتادن، عبرت گرفتن و آماده اصلاح گذشته شدن اشاره کرد.

آداب زیارت

     رعایت ادب و آداب در هر امری، سبب دست یافتن بهتر به اهداف آن کار است. هر چیزی هم برای خود آدابی دارد؛ مثل آداب تجارت، آداب معاشرت، آداب کسب علم، آداب جنگ و مبارزه، آداب نماز و قرائت و … که شناخت و مراعات آنها، آن امر را موفقیت آمیز تر می سازد و عامل را به هدف نزدیک تر می سازد.

     از جمله برای زیـارت هم آدابی ذکر شده است. مراعات آنها هم ثواب بیشتر دارد، هم زائر را در دستاورد های معنوی زیارت کامیاب تر می سازد.

     این آداب، برخی ظاهری است و برخی باطنی. در کتب حدیث هم عنوان آداب ظاهری و آداب باطنی برای برخی از اعمال و سنن مطرح شده است. بی شک همان آداب ظاهری هم به حصول توجّه قلبی و آداب باطنی کمک می کند.

     کیفیت زیارت کردن و جزئیات زیـارت خواندن و کمّ و کیف این تشرّف و دیدار معنوی را نیز باید از اولیای دین آموخت. امام صادق علیه السّلام ، به محمد بن مسلم ـ که از اصحاب بزرگ اوست چنین دستورالعمل می دهد: «هر گاه به زیارت مرقد امیرالمؤمنین رفتی، غسل زیارت کن، پاکیزه ترین جامه هایت را بپوش، بوی خوش و عطریات استعمال کن، با آرامش و وقار و آرام آرام حرکت کن ، وقتی به باب السّلام رسیدی، رو به قبله بیست و سه بار تکبیر بگو، آن گاه زیـارت را بخوان…». وسائل الشیعه، ج۱۰، ص ۳۰۵

این نکات، از جمله آداب ظاهری زیارت است.

     مرحوم کلینی در کتاب کافی، مرحوم شهید اول در کتاب دروس و همچنین مرحوم شیخ عباس قمی در مفاتیح الجنان، آداب فراوانی برای زیـارت نقل کرده اند.

1) غسل زیارت

     برای حضور در حرم ها، زائر باید پاک باشد، هم پاکی ظاهری، هم درونی. غسل زیارت از آنجا که به عنوان یک عمل عبادی انجام می گیرد، علاوه بر تمیزی جسم و لباس، طهارت روح و روان را هم در پی دارد. هم قبل از آغاز سفر زیارتی و هنگام بیرون رفتن از خانه و شهر و بیش از شروع مسافرت مستحب است، هم قبل از تشرف به حرم های مطهّر معصومان:.

     غسل، یک طهارت جسمی است، ولی صفای روحی و معنوی هم دارد؛ چون همراه با نیت، ذکر خدا و دعاست و تنها دوش گرفتن و شستن بدن نیست؛ مثل وضو که صرف شستن صورت و دست ها نیست. نورانیت و آثار معنوی و روحی آن در سایه توجه و قصد قربت و عبادت فراهم می شود. وضو به عنوان مقدمه نماز و غسل به عنوان مقدمی زیارت است.

     در زیارت هفتم امام حسین (علیه السّلام) که حضرت صادق به صفوان جمّال آموخته، حضرت می فرماید: وقتی خواستی به زیارت بروی، از آب فرات غسل کن و هنگام غسل بگو: بسم الله و بالله، اللهم اجعله نوراً و طهوراً و حرزاً و شفاءً مِن کُلِّ داءٍ وَ سُقمٍ و آفةٍ و عاهةٍ، الّلهم طهّر به قلبی و اشْرَح به صَدری و سهّل به اَمری.

باین دعا و امثال آن، هم کار با نام و یاد خدا آغاز می شود، هم طلب نورانیت و پاکی و شفا و ایمنی است و هم دعا بری طهارت قلب و شرح صدر و آسانی کار.

غسل زیارت، یک معنی نمادین هم دارد

یعنی شستشوی جسم و تمیزی بدن، نمادی از طهارت روح است: «شستشویی کن و آنگه به خرابات خرام».

     کسی که برای تشرّف به حرم آلایش جسمی را می زداید، آلایش روح را هم باید بشوید تا هم با جسم پاک، هم روح پاک، هم لباس نو، هم با روحیه نو تشرّف یابد؛ چرا که توبه و خشوع، لباس روح است. در احادیث توصیه شده وقتی زائر از غسل فارغ شد، جامه ی پاک و تمیز بپوشد و دو رکعت نماز بخواند و با ذکر خدا و «الله اکبر» و «لااله الا الله» و با قدم های کوچک به طرف مزار برود. همه اینها در تأمین حال معنوی مؤثر است. برای غسل زیارت، دعاهای دیگری نیز وارد شده است.

     طهارت روحی شرط ارتباط با پاکدلان و پاک جانان و حضور در اماکن مقدس است. رعایت این آداب در حال حیات امامان هم مورد تأکید است. چند نفر در مدینه قصد تشرّف به حضور امام صادق علیه السّلام را داشتند. در راه، یکی از اصحاب از کوچه ای بیرون آمد و به این جمع پیوست؛ در حالی که جنب بود و اینان نمی دانستند. وقتی خدمت امام رسیدند و سلام دادند، حضرت خطاب به آن شخص فرمود: یا نمی دانی که سزاوار نیست شخص جنب به خانه انبیا وارد شود؟ او برگشت و بقیه به خدمت امام شرفیاب شدند. بحارالانوار ، ج۹۷، ص۱۲۶

     امام صادق علیه السّلام توصیه فرموده است: هر گاه به قصد زیارت قبر امیرمؤمنان رفتی، وضو بگیر، غسل کن و با آرامش راه برو. امام هادی نیز به موسی بن عبدالله نخعی ـ که از آن حضرت، زیارتی کامل و جامع بری هر یک از ائمّه درخواست کرد، و حضرت هم زیارت جامعه را به او آموخت ـ قبل از بیان متن زیارت فرمود: هر گاه به آستانی مرقد آن حضرت رسیدی، بایست در حالی که با غسل هستی، شهادتین را بگو و اذن دخول بخوان …، و آداب دیگر. در حدیثی هم که صفوان جمّال از حضرت صادق علیه السّلام می پرسد: امیرالمؤمنین را چگونه زیارت کنم؟ می فرماید: هر گاه اراده زیـارت کردی، غسل کن، دو جامه ی تمیز و شسته شده ات را بپوش، عطر بزن و با بوی خوش به زیارت برو. وسائل الشیعه، ج۱۰، ص۳۰۴

خوش بویی و تمیزی از اخلاق انبیاست و برای زیارت اولیای الهی تأکید بیشتری بر آن شده است.

     جنبه دیگر غسل زیارت، به بُعد اجتماعی آن مربوط می شود. معمولاً در تجمع ها و مسافرت ها، ممکن است بدن عرق کند، فضا از نظر بوی بدن و عرق پاها و غبار آلودگی زائران و … ناهنجاری هایی داشته باشد که تحمّل آن برای دیگران خوب و خوشایند نباشد. غسل زیارت، گامی بری ایجاد فضای مطلوب تر در اماکن زیارتی و در مجموعه های زائران است. ادب تشرف به محضر یک شخصیت والا یجاب می کند که دیدار کننده با بهترین لباس و نیکو ترین وضع و با آراستگی کامل برود تا ادای احترام کرده باشد. غسل پیش از زیارت، تا حدّی تامین کننده این هدف است و بدون آن نوعی بی احترامی می شود.

     از امام صادق علیه السّلام درباره (خُذُوا زینتَکُم عِندَ کُلِّ مَسجد) پرسیدند، فرمود: «الغُسل عِندَ لقاءِ کُلِّ امامٍ» وسائل الشیعه، ج۱۰، ص ۳۰3

     آن حضرت غسل هنگام دیدار هر امام را مصداقی از آراستگی هنگام عبادت یا حضور در عبادتگاه به شمار می آورده است و این برای زائران درس تمیزی و خوش بویی و ادب ظاهری است.

… ادامه دارد.

منبع: پرسمان دانشجویی

پایگاه اطّلاع رسانی هیات رزمندگان اسلام