شرح خطبه فدکیه – مرحوم آیت الله مجتبی تهرانی – جلسۀ 2

خانه / قرآن و عترت / عترت / ستارگان هدایت / حضرت زهرا (سلام الله علیها) / شرح خطبه فدکیه – مرحوم آیت الله مجتبی تهرانی – جلسۀ 2

من هرگاه اين خطبه را می ‏خوانم می ‏بينم جملات آن از قماش آيات است. هر جمله ‏اش آيه ‏ای است. يك وقتی اين تعبير را كردم ـ كه برای برخی ثقيل بود ـ كه اگر انسان ادعا كند كه اين پيكرۀ حضرت زهرا سلام الله علیها پيكره‏ ای است كه اوصاف الهيه از جمله كلام الله، در آن بروز و ظهور كرده ادّعای اغراقی و گزافی نيست.

شرح خطبه فدکیه – مرحوم آیت الله حاج آقامجتبی تهرانی – جلسۀ 2

شرح خطبه فدکیه حضرت زهرا (سلام الله علیها)

شرح خطبه فدکیه حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها که با بیان شیوای استاد اخلاق مرحوم آیت الله حاج آقا مجتبی تهرانی ایراد شده است تقدیم شما می شود.

پس از اينكه مجلس آرام شد حضرت زهرا سلام الله علیها شروع به سخن كردند كه سخنان حضرت را به ترتيب ذكر كرده و مورد بحث قرار می‏ دهيم.

حمد الهی و شكر نعمت ها

* فَقٰالَتْ: اَلْحَمْدُلِلّهِ عَلی ما أنْعَمَ وَ لَهُ الشُّكْرُ عَلی ما أَلْهَمَ

پس فرمود: ستايش خداوند را بر آنچه انعام فرمود و شكر خدای را بر آنچه كه به انسان ها الهام كرد.

همانطور كه در مقدمه گفتم بنای كار ما بر توضيح مختصر و ذكر مطلب به صورت اشاره است و الا مطالب بسيار زيادی در مورد حقيقت حمد و شكر وجود دارد.

حمد و شكر

حمد، ستايش نسبت به كمال است و شكر عبارت از قدردانی نسبت به فعل است. شكر يا شهود منعم در متن نعمت است و يا راهيابی از نعمت به منعم، و لذا در ابعاد وجودی انسان آثار مختلفی دارد. در قلب به يك صورت بروز دارد، در زبان به صورت ديگری و در اعمال ديگر انسان  به صورتهای ديگر. اثر شكر در قلب به صورت، خضوع، خشوع، محبت، خشيّت و امثال اين صفات ظهور می‏كند. شكر در زبان به شكل ثنا و حمد و ستايش خود را نشان می‏دهد و در اعمال و افعال قالبيۀ انسان به صورت اطاعت، مصرف نعمت در راه رضای منعم و… بنابراين حمد و شكر از نظر بروز و ظهور به اصطلاح زبانی نسبت به خداوند يكی است. امّا اگر مثلاً از ملكۀ جود ستايش شود حمد صورت گرفته زيرا حمد ستايش از صفت است امّا شكر قدردانی از فعل است كه فعل خود ناشی از صفت است. پس دايرۀ شكر محدودتر از حمد است. در روايتی راوی می ‏گويد:

قالَ سَمِعْتُ أَبا عَبْدِاللّه علیه السلام يَقُولْ: شُكْرُ كُلِّ نَعْمَةٍ وَ إنْ عَظُمَتْ أنْ تَحْمِدَ اللّهِ عَزَّوَجَلَّ عَلَيْها

شنيدم كه امام صادق علیه السلام فرمودند: شكر و قدردانی نسبت به هر نعمت، هر قدر هم كه آن نعمت عظمت داشته باشد اين است كه ستايش كنی خداوند را. ملاحظه می‏شود كه در اينجا حمد خدا مساوی است با شكر او، يعنی ستايش از كمالش مساوی است با قدردانی از او. دقت كنيد. ستايش از او مساوی است با قدردانی از او آن‏گاه كه خواستی او را قدردانی كنی كمالش را ستايش كن. بلكه در روايات آمده است كه افضل افراد شكر زبانی حمد خداست يعنی با فضيلت‏ترين شكر لسانی اين است كه خدا را حمد كنی، البته در اينجا اسراری وجود دارد كه فعلاً مورد بحث ما نيست. در روايتی در اصول كافی آمده است:

خَرَجَ أَبا عَبْدِاللّهِ علیه السلام مِنَ الْمَسْجِدِ وَ قَدْ ضٰاعَتْ دابَّتَهُ فَقَال: لَئِنْ رَدَّهَا اللّهُ عَلَی لَأَشْكُرَنَّ اللّهَ حَقَّ شُكْرِهِ

امام صادق علیه السلام از مسجد خارج شدند و مركب ايشان را بُرده بودند يا گم شده بود. حضرت فرمودند: اگر خدا مركب سواری ‏ام را به من برگرداند من خدا را شكر می‏ كنم آن طور كه سزاوار است شكر خدا كردن. قال: فَمٰا لَبِثَ أنْ اُتِی بِها طولی نكشيد مركب پيدا شد و برای حضرت آوردند فقال: أَلْحَمْدُلِلّهِ حضرت فرمودند: اَلْحَمْدُلِلّهِ. فَقالَ لَهُ قٰائِل جعلت فِداكَ أَلَيْسَ قُلْتَ لَأَشْكُرَنَّ اللّهَ حَقَّ شُكْرِهِ يك آدم ظاهراً نفهمی به حضرت گفت: مگر شما نگفتيد من شكر می ‏كنم خدا را آن هم طوری كه سزاوار خداست. شما كه شُكْراً لِلّه هم نگفتی! فَقالَ أَباعَبْدِاللّهِ علیه السلام: ألَمْ تَسْمِعُنی قُلْتُ أَلْحَمْدُلِلّه؟ حضرت فرمودند: آيا نشنيدی كه گفتم أَلْحَمْدُلِلّه؟

از اين روايات به دست می‏ آيد كه افضل انواع شكر عبارت از ستايش كمال خداست. يعنی با اينكه حمد ستايش از كمال است و شكر قدردانی از نعمت، امّا دربارۀ خداوند حمدِ خدا مساوق با شكر اوست؛ بلكه افضل است حمد او از شكر او. البته بحث از نظر زبانی و لسانی است. به هر حال از نظر زبانی ثناگويی، ستايش نسبت به خدا و حمد و مدح است و از نظر اعمال بدنی، اطاعت و مصرف نعمت در راه رضای منعم است.

شرح خطبه فدکیه - مرحوم آیت الله مجتبی تهرانی - جلسۀ 2
شرح خطبه فدکیه – مرحوم آیت الله مجتبی تهرانی – جلسۀ 2

الهام و وحی

بعد حضرت سلام الله علیها فرمودند:

* أَلْحَمْدُلِلّهِ عَلی ما أَنْعَمَ وَ لَهُ الشُّكْرُ عَلی ما أَلْهَمَ

يعنی ستايش خداوند راست نسبت به آنچه كه انعام فرمودند و شكر او راست بر آنچه به انسانها الهام كرد.

به طور خلاصه و مختصر الهام در لغت، القاء مطلبی است در نفس، و وحی در لغت يعنی اشارۀ سريع. در اينجا منظور از الهام آن معرفت و شعور درونی است كه خداوند به انسان عنايت فرموده است. وحی اعم از الهام است زيرا وحی نسبت به جميع موجودات می‏آيد حتی حيواناتی مثل زنبور عسل و… در آيۀ شريفه هم آمده است:

وَ اَوْحی رَبِّكَ اِلَی النَّحْلِ

و وحی نمود پروردگارت بسوی زنبور عسل.

امّا الهام اين طور نيست بلكه دايره‏اش ضيق‏تر يعنی محدودتر است. شايد در قرآن اصلاً الهام را نسبت به غير انسان نداده باشد پس نسبت به انسانها يك الهام عمومی داريم كه حضرت سلام الله علیها فرمودند وَ لَهُ الشُّكْرُ عَلی ما ألْهَمَ از اين الهام آنچه كه عمومی است در قالب علمی به اصطلاح عقل عملی است يعنی ادراك خوبیها و بدیها كه هر انسانی از نظر خلقت به اين ادراك و شعور مرموز درونی مفطور است و زيبايی امور مثل عدل، و زشتی اموری مثل ظلم را هر انسانی از نظر درون درك می‏كند. يعنی لازم نيست به كسی ياد بدهيم كه ظلم بد است و عدل خوب، يعنی اصلاً ياد دادنی نيست. خدا خود اين را به انسان ياد داده يعنی به همه الهام كرده است البته ممكن است كسانی در اينجا اشكال كنند امّا برخی از اشكالات مطروحه مصداقی است.

البته اين الهام نسبت به افراد مختلف دارای مراتب مختلف و شدّت متفاوت می‏شود، يعنی نسبت به متّقين و اوليای خداوند، انبياء، مرسلين و… فرق می‏كند. در اوليای خاص اين ادراك درونی به حدّی تقويت می‏شود كه عقل ما از درك آن نوعاً عاجز است؛ يعنی تا حدودی آن را درمی‏يابيم امّا فهم ما به كنه و ژرفای آن نمی‏رسد و آن القايی را كه از ناحيۀ خدا نسبت به اين قلوب مطهّره صورت می‏گيرد امثال ما نمی‏توانيم درك كنيم.

به هر حال الهام همان القاء است كه از ناحيۀ خداست و عموميت دارد. در آيۀ شريفه هم آمده است:

فَاَلْهَمَهٰا فُجُورَهٰا وَ تَقْويهٰا[1]

خداوند الهام فرمود بديها و خوبيها را به انسان.

اين عقل عملی است و مربوط به همه انسان هاست. يعنی همان شعور نسبت به اين كه چه چيزی زشت است و چه چيز زيباست. چه عملی خوب و چه عملی بد است؛ اين عمومی است. البته متّقين و اولياء و انبياء و مرسلين الهامات خاص خودشان را دارند امّا قماش و نوع يكی است يعنی همۀ الهامات در هر مرتبه، القايی الهی و معرفتی درونی و شعوری مرموز است.

ثنای خداوند

حضرت زهرا سلام الله علیها در ادامه فرمودند:

* وَالثَّناءُ بِمٰا قَدَّمَ

يعنی ثناء خدای راست به آنچه پيش فرستاد. حضرت اشاره می‏ كنند كه خداوند نعمت هايی را قبل از خلقت من و تو، قبل از آمدن من و تو، فرستاد كه اگر آنها نبود اصلاً من و تويی به وجود نمی‏ آمد. نعمت هايی از قبيل خلقت كهكشان ها، سحابی‏ ها، كرات، زمين و… كه همۀ اينها به هم وابسته است. يك ذرّه كاه هم از نظر وابستگی‏ اش در نظام وجودی همين‏طور است. يعنی اگر همۀ خلقتی كه قبل از او شده نبود او هم نبود.

* مِنْ عُمُومِ نِعَمِ ابْتَدَأَهٰا

و از عموم نعمت هايی كه خداوند ابتدائاً عطا نموده است. در باب نعمت هايی كه خداوند عطا می كند بعضی از نعمتها مسبوق به درخواست است و بعضی مسبوق نيست. يك وقت ما از خداوند نعمتی را تقاضا می‏ كنيم و خدا عنايت می‏ كند، اين نعمت مسبوق به درخواست است. اما نعمت هايی هم داريم كه بدون درخواست عنايت می‏ شود. حضرت زهرا سلام الله علیها اشاره به آن نعمت های بدون درخواست دارد.

* وَ سُبُوغِ آلاءٍ أسْدٰاهٰا

و فراوانی نعمت هايی كه عطا كرده است.

تا اينجا حمد و ثنا بر آن نعمت هايی كه خداوند بدون درخواست عنايت فرموده بود يعنی ثناء برای آن نعمت های بدون درخواست و فراوان.

* وَ تمٰامِ مِنَنٍ أوْلاهٰا

يعنی شكر و سپاس نسبت به خداوند برای همۀ منّت ها ـ كه باز اشاره به نعمتها است ـ كه بذل نمود برای ما. بايد توجه كرد خدا آنقدر به ما نعمت داده است آن هم بدون درخواست كه اصلاً قابل قياس با درخواست هايمان نيست. مثل نسبت نامحدود به محدود است. نعمت هايی كه خدا بدون درخواست به ما عطا كرده با نعمت هايی كه به درخواست ما عطا شده همين نسبت را دارد. يعنی نعمت های با درخواست ما محدود است امّا نعمت های بدون درخواست ما نامحدود است.

شرح خطبه فدکیه - مرحوم آیت الله مجتبی تهرانی - جلسۀ 2
شرح خطبه فدکیه – مرحوم آیت الله مجتبی تهرانی – جلسۀ 2

در دعاها داريم:

يا مُبْتَدِئاً بِالنِّعَمِ قَبْلَ اسْتِحْقٰاقِهٰا چه قدر اين دعاها زيباست. می‏گويد تو ابتدا به نعمت كردی قبل اينكه حتی استحقاقش باشد چه رسد به درخواست حضرت در ادامه می‏فرمايند:

* جَمَّ عَنِ الاْءحْصاءِ عَدَدُهٰا

يعنی اين نعمتها از شمردن افزون است. جَمّ به اصطلاح طلبه‏ها به معنای كَثُرَ است و چون به حرف عَن متعدی شده پس متضمّن معنای تجاوز هم هست. يعنی زيادی يعنی اين نعمتها از شمارش من و تو بيرون است. اين عبارت اشاره دارد به آيۀ شريفۀ:

وَ إنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ اللّهِ لاتُحْصُوها[2]

و اگر بشمريد نعمت های خدا را شمارش آن نتوانيد كرد.

من هرگاه اين خطبه را می ‏خوانم می ‏بينم جملات آن از قماش آيات است. هر جمله ‏اش آيه ‏ای است. يك وقتی اين تعبير را كردم ـ كه برای برخی ثقيل بود ـ كه اگر انسان ادعا كند كه اين پيكرۀ حضرت زهرا سلام الله علیها پيكره‏ ای است كه اوصاف الهيه از جمله كلام الله، در آن بروز و ظهور كرده ادّعای اغراقی و گزافی نيست.

* وَ نَأیٰ عَنِ الْجَزاءِ أَمَدُهٰا

يعنی ابتدای نعمتها از طرف خداوند به اصطلاح ما دورتر است از آن كه ما بتوانيم جزای آن را بدهيم. زيرا اگر انسان بخواهد به كسی كه به او عنايت كرده پاداش و جزا بدهد ابتدا بايد تقدير كند يعنی آن نعمتها را اندازه‏ گيری كند، نسبت‏ سنجی كند و بعد به نسبت پاداش بدهد. امّا در مورد خداوند ابتدای نعمتش به من و تو اصلاً در دسترس فكر من و تو نيست تا بتوانی اندازه ‏گيری‏ اش كنی و به خدا جزا بدهی. كلمۀ اَمَد به تمام مدت هم گفته می‏ شود، ابتدا هم گفته می ‏شود حال هر چه باشد تو نمی‏ توانی اندازه‏ گيری كنی. پس يا اشاره دارد به اينكه اوّل نعمت هايش يا ابتدای انعامش در دسترس بشر نيست و يا اينكه تمام مدّت انعامش از دسترس بشر دور است.

* وَ تَفٰاوَتَ عَنِ الإِدْراكِ أَبَدُهٰا

يعنی از نظر ادراك بشر كه اين نعمت اوّل و آخر دارد، نه تنها اوّل و ابتدای اين نعمت كه آخرش را هم نمی‏ توانی بفهمی و درك كنی. نه اوّل آن در دسترس فكر و ادراك من و توست و نه آخرش. لذا بشر كه خود محدود است نمی‏تواند از نعمت های نامحدود قدردانی و شكرگزاری كند زيرا ابتدا بايد بر چيزی احاطه داشت تا بتوان آن را تعریف كرد و بعد آن را مورد تجليل قرار داد و چون محدود بر نامحدود احاطه ندارد و عاجز از توصيف است پس نمی‏ تواند نسبت به آن نعمت ها قدردانی و شكرگزاری حقيقی نمايد.

* وَ نَدَبَهُمْ لاِسْتِزادَتِها بِالشُّكْرِ لاِتِّصالِها

ندب يعنی دعوت. مستحبّات را مندوبات می‏ناميم يعنی چيزهايی كه دعوت شده چون واجب نيست، تكليف نيست، بلكه درخواست شده يعنی دعوتت كرده ‏اند. حضرت سلام الله علیها می‏فرمايند: خداوند دعوت كرده است من و تو را به وسيلۀ شكر و قدردانی و ستايش از او نسبت به نعمت هايش متصلاً. اين اتّصال يعنی او متّصلاً دارد به تو نعمت می‏ دهد و تو هم متّصلاً شكر كن تا او هم بر نعمت هايش نسبت به تو بيفزايد. اشاره است به آيۀ شريفۀ:

لَئِنْ شَكَرْتُمْ لاَزيدنَّكُمْ

اگر شكر كنيد هر آينه بيفزايم شما را.

همان‏طور كه گفتم تمام اين جملات حضرت زهرا سلام الله علیها را می‏ توان يكی‏ يكی در قرآن پيدا كرد، به هر حال حضرت می ‏فرمايد شكر را قطع نكن تا نعمت های خدا متصل باشد. در ادامۀ آيۀ شريفۀ قرآن كريم آمده است؛

وَ لَئِنْ كَفَرْتُمْ اِنَّ عَذابی لَشَديدٌ[3]

و اگر كفر ورزيديد همانا عذاب من سخت است.

پس اگر شكر متّصلاً باشد نعمت هم متّصلاً هست و قطع نمی ‏شود امّا اگر شكر نباشد و كفر باشد در آنجا اتّصال، انقطاع می‏شود. مفهوم خيلی زيباست يعنی اگر شكر نباشد انقطاع روی می‏ دهد.

در اينجا سؤالی قابل طرح است كه آيا همين سخنگو يعنی حضرت زهرا سلام الله علیها و همين سخنان از نعمت ها نيستند؟ آيا اين حنجره و حلقوم و اين قلب و صدر و سينه كه مملو است از معارف الهيه، نعمت الهی نيست؟ آيا از بزرگ ترين نعمت های الهيه نيست؟ آيا از اين نعمت الهی قدردانی كردند؟ آيا شكر اين نعمت را به جا آوردند؟ آيا شما اين نعمت را شكر كرده ‏ايد؟ ديگران چگونه از اين قلب و سينه شكرگزاری كردند؟

پی نوشت:

[1] شمس / 8.

[2] ابراهيم / 34.

[3] ابراهيم /7.

دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت الله حاج آقا مجتبی تهرانی رحمه الله تعالی

پایگاه اطلاع رسانی هیات رزمندگان اسلام

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *