مصحف فاطمه (سلام الله علیها)

مصحف فاطمه ^{(سلام الله علیها)}

پایگاه اطلاع رسانی هیات رزمندگان اسلام: حضرت فاطمه^{(سلام الله علیها)} خود سرى از اسرار الهى است و دسترسى و شناخت مقام بلندش براى ما انسانهاى خاکى به سادگى ممکن نیست، بالاتر از آن، گوشه‏هاى بسیارى از زندگانى‏اش چون در در صدف مخفى و پنهان باقى مانده است.

مصحف فاطمه^{(سلام الله علیها)} سرچشمه جوشان معنویت و دانشها که از طریق وحى بر او نازل گشته مانند قبر مطهرش رازى است که در پرده مانده و در اختیار ما خاکیان نیست. به راستى مصحف فاطمه^{(سلام الله علیها)} چیست؟ چه زمانى به وجود آمد؟ چه مطالبى را در بر دارد؟ و اکنون کجاست و در اختیار کیست؟ و … پرسشهایى است که تا حدودى پاسخ آنها در این نوشتار مختصر روشن مى‏گردد.

محدثه
از نامهاى معروف فاطمه زهرا^{(سلام الله علیها)} محدثه است که امام صادق^{(علیه السلام)} در سبب نامگذارى مادرش فاطمه به محدثه چنین مى‏فرماید:

نَّما سُمِيَّتْ فاطِمَةُ عليهاالسلام مُحَدَّثَةً لاَِنَّ الْمَلائِكَةَ كانَتْ تَهْبِطُ مِنَ السَّماءِ فَتُناديها كَما تُنادى مَرْيَمَ بِنْتَ عِمْرانَ ¹ اینکه فاطمه^{(سلام الله علیها)} به محدثه نامگذارى شد چون فرشتگان پیوسته از آسمان فرود مى‏آمدند و به فاطمه^{(سلام الله علیها)} خبر مى‏دادند همانطور که به مریم دختر عمران خبر مى‏دادند.

فرشتگان خطاب به فاطمه^{(سلام الله علیها)} این آیات را تلاوت مى‏کردند: يا فاطِمَةُ اِنَّ اللّه َ اصْطَفاكِ وَ طَهَّرَكِ وَاصْطَفاكِ عَلى نِساءِ الْعالَمينَ، يا فاطِمَةُ اقْنُتى لِرَبِّكِ وَ اسْجُدى وَ ارْكَعى مَعَ الرّاكِعينَ.²

فاطمه^{(سلام الله علیها)} به فرشتگان خبر مى‏داد و آنان به او خبر مى‏دادند و سخنانى با یکدیگر داشتند که در یکى از شبها فاطمه به آنها گفت: آیا مریم دختر عمران بر زنان عالم برترى ندارد؟گفتند: مریم در روزگار خویش بانوى بزرگ زنان بود ولى خداوند عز و جل تو را در عصر خویش و در عصر او بزرگ بانوى زنان قرار داده است و تو «سیدة نساء الاولین و الآخرین‏» هستى. ³

پیدایش مصحف فاطمه^{(سلام الله علیها)}

زهرا^{(سلام الله علیها)} پس از رحلت پیامبر^{(صلی الله علیه وآله وسلم)} 75 یا 95 روز، در جهان زندگى کرد. در این مدت بسیار کوتاه که دوره صبر و استقامت، حمایت از حریم ولایت و در عین حال حزن و اندوه زهراى مرضیه بود; جبرئبل امین – فرشته وحى – بر او فرود آمد و با گزارشهایى که از منزلت پدر بزرگوارش در نزد خدا و نیز آینده تاریخ اسلام و تشیع الهام مى‏کرد کتاب ارزشمندى به نام «مصحف فاطمه^{(سلام الله علیها)} » براى امامان معصوم^{(علیهم السلام)} به یادگار ماند.

امام صادق^{(علیه السلام)} در پاسخ به محدثانى که در باره مصحف فاطمه^{(سلام الله علیها)} سؤال کردند مدت طولانى سکوت کرد. … إِنَّكُمْ لَتَبْحَثُونَ عَمَّا تُرِيدُونَ وَ عَمَّا لَا تُرِيدُونَ إِنَ‏ فَاطِمَةَ ع‏ مَكَثَتْ بَعْدَ رَسُولِ اَللَّهِ ص‏ خَمْسَةً وَ سَبْعِينَ يَوْماً وَ كَانَ دَخَلَهَا حُزْنٌ شَدِيدٌ عَلَى‏ أَبِيهَا وَ كَانَ يَأْتِيهَا جَبْرَئِيلُ ع‏ فَيُحْسِنُ عَزَاءَهَا عَلَى‏ أَبِيهَا وَ يُطَيِّبُ نَفْسَهَا وَ يُخْبِرُهَا عَنْ‏ أَبِيهَا وَ مَكَانِهِ وَ يُخْبِرُهَا بِمَا يَكُونُ بَعْدَهَا فِي ذُرِّيَّتِهَا وَ كَانَ‏ عَلِيٌّ ع‏ يَكْتُبُ ذَلِكَ‏ فَهَذَا مُصْحَفُ فَاطِمَةَ ^{(سلام الله علیها) 4} سپس فرمود: شما درباره چیزهایى که چه لازم دارید و یا لازم ندارید جستجو و تحقیق مى‏کنید. فاطمه^{(سلام الله علیها)} پس از رسول خدا هفتاد و پنج روز حیات داشت و بر اثر رحلت پدرش اندوه فراوان بر او وارد گشت. جبرئیل – فرشته وحى – پیوسته بر او فرود مى‏آمد و ناگواریها و اندوه جدایى پدر را به خوبیها جلوه مى‏داد و به جانش آرامش مى‏بخشید. به او از پدر و جایگاه بلندش در نزد پروردگار خبر مى‏داد و نیز از حوادث آینده که بعد از فاطمه^{(سلام الله علیها)} نسبت‏به فرزندانش واقع خواهد شد گزارش مى‏داد. على^{(علیه السلام)} تمام آن گزارشها و اخبار را مى‏نوشت که همین مصحف فاطمه^{(سلام الله علیها)} را شکل داد.

در حدیث دیگرى امام صادق^{(علیه السلام)} در پاسخ محدثى که سؤال کرد: مصحف فاطمه چیست؟ چنین فرمود:  خداوند متعال زمانى که پیامبر را قبض روح کرد،بر فاطمه^{(سلام الله علیها)} از اثر رحلت پیامبر^{(صلی الله علیه وآله وسلم)}اندوهى وارد شد که جز خداى عز و جل کسى نمى‏داند چه حزنى بود. لذا خداوند فرشته‏اى را به سوى او فرستاد تا غم و اندوهش را برطرف نماید و با او سخن گوید. فاطمه^{(سلام الله علیها)} جریان را به امیرالمؤمنین گزارش داد و على^{(علیه السلام)} فرمود: هر وقت ورود فرشته را احساس کردى و صدایش را شنیدى به من بگو و مرا از سخنانش آگاه کن. بنابراین امیرالمؤمنین^{(علیه السلام)} آنچه را که مى‏شنید مى‏نوشت تا آنکه از سخنان و گزارشهاى نوشته شده مصحفى به وجود آمد. ⁵

با دقت در این دو حدیث‏ شریف مى‏توان گفت:

الف: مصحف فاطمه^{(سلام الله علیها)} در فاصله زمانى پس از رحلت پیامبر اسلام^{(صلی الله علیه وآله وسلم)}تا شهادت صدیقه طاهره^{(سلام الله علیها)} به وجود آمده است.

ب: مصحف فاطمه^{(سلام الله علیها)} سخن وحى است که توسط جبرئیل امین^{(علیه السلام)} به فاطمه زهرا^{(سلام الله علیها)} الهام شده است.

ج: مصحف فاطمه^{(سلام الله علیها)} به دست مبارک مولا على^{(علیه السلام)} نوشته شده است.

زمینه‏هاى مصحف در زمان پیامبرگرچه پیدایش و اتمام مصحف فاطمه^{(سلام الله علیها)} پس از رحلت رسول خدا انجام گرفت و از جانب خداوند به او الهام گشت که احادیث زیادى بر این دلالت دارد; ولى در برخى از روایات زمینه‏هاى پیدایش آن را از زمان حیات رسول الله مى‏داند.

از امام صادق^{(علیه السلام)} نقل شده است که فرمود: مصحف فاطمه^{(سلام الله علیها)} به املاء رسول الله و خط على^{(علیه السلام)} شکل گرفت.⁶

چنین مصحفى در چندین حدیث‏ با اسناد مختلف از امام صادق^{(علیه السلام)} نقل شده است و اینکه رسول خدا املا کرد و على^{(علیه السلام)} با دست مبارکش نوشت این نظریه را اثبات مى‏کند که مصحف فاطمه^{(سلام الله علیها)} در زمان پدرش بوجود آمد.

البته برخى قائل‏اند که جمله «رسول الله‏» در این احادیث منظور پیامبر اسلام نیست، بلکه همان فرستاده خدا فرشته وحى است که اخبار و گزارشها را املا کرد و على^{(علیه السلام)} آنها را نوشت. ⁷

بنابراین مفهوم این احادیث نیز شبیه آن روایاتى مى‏شود که پیش از آن نقل کردیم که در آنها پیدایش مصحف فاطمه^{(سلام الله علیها)}  را پس از رحلت پیامبر^{(صلی الله علیه وآله وسلم)}میداند.

البته صحیفه‏ هایى از مصحف فاطمه^{(سلام الله علیها)} که برگها و قسمتهاى جزئى از آن مجموعه ارزشمند خدادادى است پیامبر در زمان حیات به فاطمه^{(سلام الله علیها)} ارزانى داد که بعدها کامل گشت و به نام مصحف فاطمه^{(سلام الله علیها)} در اختیار امامان معصوم^{(علیهم‏السلام)} قرار گرفت. چرا که بخشى از آن مصحف در زمان پیامبر^{(صلی الله علیه وآله وسلم)}در اختیار جابر بن‏عبدالله انصارى ⁸قرار گرفت که هم‏اکنون همین صحیفه در جوامع حدیثى شیعى در دسترس علاقه‏ مندان است.

امام صادق^{(علیه السلام)} فرمود: پدرم – امام محمدباقر^{(علیه السلام)} – به جابر بن‏عبدالله انصارى گفت: پرسشى داشتم که هر وقت مناسب شد آن را مطرح کنم. جابر عرض کرد: هر زمان که دوست داشتى در محضرتان خواهم بود. تا آنکه فرصت مناسبى پیش آمد و پدرم خطاب به جابر گفت: اى جابر! به من خبر ده از لوحى که در دست مادرم فاطمه دختر رسول الله ^{(سلام الله علیها)} دیدى و مادرم از نوشته‏هاى آن لوح به تو چه خبر داد؟ جابر عرض کرد: خداى را گواه مى‏گیرم که در حیات رسول خدا براى عرض تبریک ولادت حسین^{(علیه السلام)} بر مادرت فاطمه^{(سلام الله علیها)} وارد شدم که در دستش لوح سبزرنگى چون زمرد درخشش داشت و در آن نوشته سفیدى که چون خورشید نورانیت داشت مشاهده کردم. عرض کردم: پدر و مادرم فدایت اى دختر رسول الله! این لوح چیست؟ فرمود: این لوحى است که خداوند به پیامبرش هدیه داده است و در آن نام پدرم، نام همسرم، نام فرزندانم و نام اوصیاء از فرزندان نوشته شده است که پدرم آن را به من بخشید تا به سبب آن مرا خشنود کند. جابر گفت: مادرت فاطمه^{(سلام الله علیها)} آن را به من عطا کرد و خواندم و از آن رونوشت کردم. پدرم – امام محمدباقر^{(علیه السلام)} – به جابر گفت: آیا ممکن است آن نوشته را بر من عرضه کنى؟ گفت: آرى! پدرم همراهش به منزل جابر رفت و پیش از آنکه آن لوح را بیاورد ناگاه صحیفه‏اى از ورق نازکى که در آن نوشته شده بود درآورد و گفت: اى جابر! نگاه کن در نوشته خودت تا من برایت‏بخوانم. جابر هم در نوشته خودش نگاه کرد و پدرم از روى نوشته‏اى که داشت‏خواند; تا جایى که این دو نوشته حتى در یک حرف هم با یکدیگر تفاوت نداشتند.

آنگاه جابر گفت: خدا را گواه مى‏گیرم نوشته‏اى که در آن لوح دیدم چنین بود… ⁹ نشانه امامت مصحف فاطمه^{(سلام الله علیها)} به عنوان اسرار رسالت و امامت، تنها در دست ائمه معصومین ^{(علیهم‏السلام)} به یادگار ماند و در بین حجتهاى خدا در روى زمین یکى پس از دیگرى دست‏به دست گشت که در اختیار داشتن آن را یکى از نشانه‏هاى امامت دانسته‏اند.

راوى نقل مى‏کند در محضر امام صادق^{(علیه السلام)} بودم که جمعى از محدثان نیز در مجلس حضور داشتند یکى از محدثان ¹⁰خطاب به امام عرض کرد: قربانت گردم! عبدالله بن‏حسن ¹¹در باره امامت و خلافت مى‏گوید: این منصب از آن ماست و به دیگران نخواهد رسید! امام صادق^{(علیه السلام)} پس از سخنانى فرمود: چه شگفت‏انگیز است از عبدالله! مى‏پندارد که پدرش على^{(علیه السلام)} امام نبوده؟ ولکن به خدا قسم (در حالى که با دست‏به سینه‏اش اشاره مى‏کرد) اسرار نبوت و نیز شمشیر و زره رسول الله در نزد ما است. «و عندنا و الله مصحف فاطمة‏» به خدا قسم مصحف فاطمه^{(سلام الله علیها)} در نزد ما است. ¹²مصحف فاطمه^{(سلام الله علیها)} قرآن نیست.

برخى از نااهلان و یا مغرضان بر شیعه خرده گرفته‏اند که شیعیان قرآن دیگرى تراشیده‏اند! و ممکن است در عصر حاضر نیز چنین اتهاماتى را وارد کنند و ناآگاهانه به باد انتقاد بگیرند. این انتقادهاى نابخردانه و اهانت‏هاى ناروا ممکن است از چند چیز نشات گیرد:

الف: عدم رجوع به متون و منابع حدیثى و جوامع روایى شیعى و ناآگاهى و عدم اطلاع از اینکه تشیع که قائل است زهراى مرضیه^{(سلام الله علیها)} داراى کتاب و مصحف بوده است مقصود چیست؟

ب: عناد و لجاجت‏با اندیشه‏هاى اسلام ناب و باورهاى اعتقادى و معارف که از طریق امامان معصوم^{(علیهم لسلام)} این حجت‏هاى خدا در روى زمین در اختیار انسانها گذارده شد.

ج: ذهنیت و تصورى که پس از رحلت پیامبر اسلام^{(صلی الله علیه وآله وسلم)}در اذهان مسلمانان حتى اصحاب و یاران پیامبر از کلمه «مصحف‏» بود. چرا که «مصحف‏» بیشتر به نوشته‏هایى از آیات قرآن اطلاق مى‏شد و در آن زمان مصحفهاى متعددى وجود داشت و شخصیتى که داراى مصحف بود به همو نسبت مى‏دادند مثل اینکه مى‏گفتند مصحف على^{(علیه السلام)} به اعتبار اینکه مولا على^{(علیه السلام)} داراى مصحف بود. البته هم‏اکنون نیز تعبیر «مصحف شریف‏» به قرآن مجید شهرت بسیار دارد. گرچه چنین استعمالى در آن زمان شهرت فراوان داشت ولى این‏طور نبوده که مصحف تنها به نوشته‏هاى آیات قرآن گفته شود بلکه نظرشان به معناى لغوى مصحف بوده چرا که به مجموعه صحیفه‏هاى نوشته شده بین دو جلد که به صورت کتاب درآمده باشد مصحف یا مصحف مى‏گویند. ¹³بنابراین به مجموعه صحیفه‏ها و نوشته‏هایى که در موضوعات و مطالبى غیر از آیات قرآن نوشته شده باشد مصحف اطلاق مى‏گردد و مصحف فاطمه^{(سلام الله علیها)}به همین اعتبار است. ابوبصیر مى‏گوید: در محضر امام صادق^{(علیه السلام)} بودم و پرسیدم:و ما مصحف فاطمه؟ قال: مصحف فیه مثل قرآنکم ثلاث مرات، و الله ما فیه من قرآنکم حرف واحد. ¹⁴ مصحف فاطمه ^{(سلام الله علیها)}  چیست؟ فرمود: مصحفى است‏سه برابر قرآن که در دست‏شما است، ولى به خدا قسم حتى یک حرف از قرآن شما هم در آن نیست. این حدیث آشکار مى‏سازد که مصحف فاطمه^{(سلام الله علیها)} از نظر کمیت و حجم سه برابر قرآن است ولى از نظر محتوا و مطالب حتى یک حرف از ظاهر قرآن هم در آن وجود ندارد.

علامه مجلسى در توضیح این حدیث مى‏نویسد: ممکن است کسى این شبهه را کند که در احادیث‏بسیارى وارد شده قرآن همه احکام را در بردارد و نیز مشتمل بر حوادث و گزارشهاى حال و آینده تاریخ است. پس مصحف فاطمه در پى چه چیزى است و این حدیث چگونه معنا مى‏شود؟ در پاسخ شبهه مى‏گوید: آرى قرآن چنین است ولى ممکن است منظور از مصحف معانى و تاویلاتى باشد که ما از قرآن نمى‏فهمیم نه معناى ظاهرى که از الفاظ درک مى‏کنیم و مى‏فهمیم. لذا مقصود از قرآن شما همان الفاظ ظاهرى قرآن است که در مصحف فاطمه^{(سلام الله علیها)} وجود ندارد. ¹⁵

روایات دیگرى نیز وجود دارد که دلالت مى‏کنند مصحف فاطمه^{(سلام الله علیها)} قرآن نیست و موضوعات و مطالب آن غیر از آیات قرآن است. ¹⁶مصحف فاطمه ^{(سلام الله علیها)} و علم الهى دانشهایى که بشر آنها را کسب مى‏کند بسیار جزئى و محدود است و پس از مدتى فراموشش مى‏شود و نسبت‏به علوم و دانشهایى هم که در آینده وجود مى‏آید بى‏اطلاع است. لذا تنها به علومى واقف است که در حال حاضر به آنها دسترسى پیدا کرده است. اصطلاحات و دانش گذشته را کم کم از یاد مى‏برد و از آینده هم آگاهى ندارد. ولى خداوند متعال که عالم مطلق است علم او محدود به زمان نیست و گذشته و حال و آینده در نزد او یکسان است. این دانش و حکمت‏خدایى که زمان را در مى‏نوردد و تنها در اختیار اوست‏شمه‏اى از آن را به هر کس که اراده کند عطا مى‏کند. يُؤْتِي الْحِكْمَةَ مَنْ يَشَاءُ وَمَنْ يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْرًا كَثِيرًا. ¹⁷

حکمت را به هر که مشیتش تعلق گیرد مى‏دهد و آن کس که حکمت داده شده است همانا خیرى بسیار داده شده است. البته این دانش و اسرار الهى در حد اعلاى آن به پیشوایان دین ارزانى گشته است و مصحف فاطمه^{(سلام الله علیها)} مصداق بارزى از معارف و دانشهاى خدایى است که به زهراى مرضیه^{(سلام الله علیها)} الهام شد و به عنوان اسرار نبوت و امامت در اختیار ائمه معصومین ^{(علیهم‏السلام)} قرار گرفت. بنابراین دانش و حکمت‏هاى موجود در مصحف فاطمه^{(سلام الله علیها)} از سوى خدا است که محدود به زمان و مکان نیست و قابل قیاس با دانشهاى بشرى نیست. مطالب مصحف فاطمه^{(سلام الله علیها)} ابوبصیر مى‏گوید: از امام محمدباقر^{(علیه السلام)} از مصحف فاطمه^{(سلام الله علیها)} پرسیدم. فرمود: پس از رحلت پدرش بر فاطمه^{(سلام الله علیها)} نازل گشته است. عرض کردم: آیا در آن چیزى از آیات قرآن است؟ فرمود: چیزى از آیات قرآن در آن نیست. عرض کردم: برایم آن را توضیح دهید.
فرمود: جلدها و اطراف آن از یاقوت زینت داده شده است و برگهاى آن از در سفید است. عرض کردم: قربانت گردم! در آن چه سخنانى است؟ فرمود: خبرهاى عصر حاضر و نیز خبرهایى که تا روز قیامت اتفاق خواهد افتاد در آن موجود است. خبر آسمانها و شماره فرشتگان آسمانى، تعداد و نامهاى تمام کسانى که خداوند آنها را آفریده است. نامهاى رسولان، نامهاى تکذیب‏کنندگان و اسامى همه مؤمنان و کافران از آغاز آفرینش تا فرجام در آن موجود است. اسامى و معرفى هر یک شهرهایى که در شرق و غرب زمین است، تعداد مؤمنان و کافران هر شهر، اوصاف تکذیب‏کنندگان و نیز اوصاف ملت‏هاى گذشته و تاریخ آنها، طغیانگرانى که حاکم‏اند تعداد آنها و زمان حکومتشان، نامهاى پیشوایان و اوصاف آنها و آنچه در زمین یکى پس از دیگرى مالک مى‏شوند، شرح حال بزرگان آنها و هر کس که در ادوار آینده بیاید در مصحف موجود است.
اوصاف بهشتیان و تعداد کسانى که وارد بهشت‏خواهند شد، اوصاف جهنمیان و نامهاى آنها در مصحف موجود است. دانش قرآن آن‏طور که نازل شده، دانش تورات و انجیل آن‏طور که نازل گشته‏اند و دانش زبور و شماره درختهایى که در تمام بلاد است در مصحف موجود است. ¹⁸

اخبارى که جبرئیل بر فاطمه^{(سلام الله علیها)} وحى مى‏کرد جبرئیل – فرشته وحى – که پس از رحلت پیامبر^{(صلی الله علیه وآله وسلم)}بر فاطمه نازل مى‏شد دو قسم گزارش و اخبار به او وحى مى‏کرد. « وَ يُخْبِرُهَا عَنْ أَبِيهَا وَ مَكَانِهِ وَ يُخْبِرُهَا بِمَا يَكُونُ بَعْدَهَا فِي ذُرِّيَّتِهَا » ¹⁹

الف: از پدرش و جایگاه و منزلتى که در نزد پروردگار داشت‏خبر مى‏داد.

ب: از حوادث تلخ آینده تاریخ که پس از شهادت صدیقه طاهره^{(سلام الله علیها)} نسبت‏به فرزندانش از ناحیه دشمنان اهل بیت واقع خواهد شد گزارش مى‏داد. بنابراین مصحف فاطمه^{(سلام الله علیها)} این دو نوع گزارش و اخبار را هم در بردارد.

پی نوشت:

1. عوالم العلوم و المعارف والاحوال، علامه بحرانى، ص‏36.
2. آل عمران،3 / 42 ،43 آیات خطاب به مریم است و اذا قالت الملائکة یا مریم … و چون فرشتگان همین آیات را خطاب به فاطمه زهرا^{(سلام الله علیها)} تلاوت کرده‏اند به جاى یا مریم یا فاطمه گفته‏اند.
3. عوالم العلوم و المعارف و الاحوال، ص‏36.
4. اصول کافى، ج 1، ص 241 و 458; بصائر الدرجات، ابوجعفر محمد بن حسن صفار، ص‏153; مسند فاطمة الزهراء، عزیزالله عطاردى، چاپ اول، ص 281; بحارالانوار، ج 22، ص 545 و ج‏43، ص‏79.
5. اصول کافى، ج 1، ص 240; بصائر الدرجات، ص‏157; مسند فاطمة الزهراء، ص 282; بحارالانوار، ج‏43، ص 80 و ج‏26، ص 44 و ج‏47، ص 65.
6. بصائر الدرجات، ص‏156،157، 161; بحارالانوار، ج‏26، ص 40 و46 و 48; ج‏47، ص 271.
7. بحارالانوار، ج‏26، ص 42.
8. جابر بن عبدالله پانزده سال پیش از هجرت در مدینه به دنیا آمد، از طایفه خزرجیان بود. او و پدرش عبدالله بن‏حرام از پیشتازان اسلام بودند. پدرش در جنگ احد به شهادت رسید.
9. رک: اصول کافى، ج 1، ص‏527; الاختصاص، شیخ مفید، ص 210; مسند فاطمة الزهراء، ص‏286.
10. بحارالانوار، ج‏26، ص 211.
11. امام حسن مجتبى(ع) پسرى داشت که نام او هم حسن بود و به همین سبب به او «حسن مثنى‏» مى‏گفتند. حسن مثنى در کربلا در خدمت امام حسین(ع) بود. مجروح شد و در میان مجروحین افتاده بود. بعد که به سراغ مجروحین آمدند، یک کسى که با او خویشاوندى مادرى داشت واسطه شد و متعرضش نشدند، خودش را معالجه کرد و خوب شد. بعدها با فاطمه دختر امام حسین(ع) ازدواج کرد و از این ازدواج فرزندانى به وجود آمد که یکى از آنها همین عبدالله است. عبدالله از طرف مادر نوه امام حسین(ع) از طرف پدر نوه امام حسن(ع) است (براى آگاهى بیشتر مراجعه کنید به سیرى در سیره ائمه اطهار، شهید مطهرى، از ص 124 به بعد.
12. بصائر الدرجات، ص‏153; بحارالانوار، ج‏26، ص 40.
13. رک، لسان العرب، ج 10، کلمه صحف و مفردات راغب.
14. حدیث قسمتى از حدیثى است که در پاورقى 14 منابع آن ذکر گردیده است.
15. بحارالانوار، ج‏26، ص 40.
16. بصائر الدرجات، ص 154 و 160; بحار، ج‏26، ص‏46.
17. بقره، 2،269.
18. مسند فاطمة الزهرا(س)، ص 290 و 291. البته با کمى تلخیص نقل شده است.
19. قسمتى از حدیثى است که منابع آن در پاراگراف‏6 نقل شده است.

منبع: پرتال جامع علوم انسانی