فاطمه ی زهرا سلام الله علیها، مظهر عصمت الله

فاطمه ی زهرا سلام الله علیها، مظهر عصمت الله

     بدنبال بحث گذشته که اشاره ای داشتیم به روایات تفسیری که بیانگر عظمت شخصیت صدّیقه ی شهیده حضرت فاطمه ی زهرا سلام الله علیها هستند، در این مجال هم به آیه ی تطهیر ( احزاب 33 )  و آیه ی مودّت ( شوری 23 ) می پردازیم.

حضرت فاطمه ، عصمت مجسَّم

     آیه ی تطهیر با مفاد: «… إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا » (جز این نیست که خداوند اراده فرموده هر گونه زشتی و پلیدی را از شما اهل بیت بزداید و از هر جهت پاکتان سازد) (احزاب، 33) بر عصمت اهل بیت پیامبر صلوات الله علیهم اجمعین دلالت دارد و حضرت زهرا علیها السّلام چهره ی شاخص در مصادیق اهل بیت است. به توضیح دیگر اسلوب آیه ی شریفه با توجّه به حرف تأکید «انّما»، بیان اراده ی الهی، ساختار افعال به صورت فعل مضارع که استمرار را می‌رساند، «ال» کلمه ی الرجس که مبیّن اطلاق است و بالاخره مفعول مطلق «تطهیرا» که خود از ادوات تأکید است، همگی دلالت بر اراده ی الهی بر نفی هرگونه رجس و پلیدی- آن هم رجس معنوی و غیرمادی- مانند شرک، کفر و گناه دارد[1] و این موضوع بر همان عصمت الهی که عبارت از ملکه‌ای نفسانی است که انسان را از عقیده ی باطل و کارهای زشت برحذر می‌دارد، منطبق می‌گردد (ر.ک. طباطبائی، 1394ق: ج16، ص312). امّا بر طبق روایات وارده در ذیل آیه، اهل بیت، جز حضرت فاطمه، علی، حسن و حسین علیهم السّلام مصادیقی ندارند و با آن که آیه در وسط آیاتی قرار گرفته که درباره ی همسران پیامبر، سخن می‌گوید، معهذا طبق روایات صحیح که از طرق متعدّد وارد شده، همسران پیامبر، از شمول اهل بیت علیهم السّلام خارج شده‌اند. از جمله آن که ترمذی در سنن خود از عمر بن ابی سلمه آورده است: آیه ی «انّما یرید الله…» در خانة امّ سلمه نازل گردید. در پی آن رسول خدا صلّی الله علیه وآله، فاطمه، حسن و حسین علیهم السّلام را فراخوانده در جامه‌ای پوشاند و علی علیه السّلام را در جامه‌ای دیگر، سپس فرمود: «اللّهمّ هؤلاء اهل بیتی فاذهب عنهم الرّجس و طهّرهم تطهیراً » امّ سلمه گفت: ای پیامبر خدا آیا من با ایشانم؟ امّا رسول خدا فرمود: تو بر جای خود باش که فردی عاقبت بخیری» (ترمذی، 1408ق: ج5، صص328 ، 622 و 657؛ ابن حنبل، 2005م: ج6، ص293؛ حاکم نیشابوری، 1422ق: ج3، صص358-357؛ دمشقی، 1409ق: ج3، ص493؛ طبری، 1988م: ج12، ص6؛ سیوطی، 1993م: ج6، ص604؛ نیشابوری، 1374ق: ج4، ص1883 از قول عایشه).

     بر طبق یک تحقیق، 27 نفر از اصحاب پیامبر- که شماری از آنان همسران پیامبر هستند- نزول آیه ی تطهیر درباره ی حضرت فاطمه، علی، حسن و حسین علیهم السّلام را شهادت داده‌اند (بشوی، 1386: صص91-89). دانشمندان بسیاری از اهل سنّت، حدیث یاد شده را در کتاب‌های خود آورده‌اند و بر صحّت آن تصریح کرده‌اند (همان، صص95-92). از جمله حدیث یاد شده از قول مسلم در کتاب صحیح او وارد شده که اهل سنّت در اعتبار روایات آن تردیدی ندارند. ترمذی پس از نقل حدیث درباره ی آن نوشته است که «هذا حدیث حسن و هو احسن شئ روی فی هذا الباب» (ترمذی، 1408ق: ج5، ص657 و نیز 1328) حاکم نیشابوری نیز پس از آوردن این حدیث در چند موضع از کتاب خود آن را صحیح الاسناد و نیز با ملاک‌های بخاری و مسلم صحیح دانسته است. (حاکم نیشابوری، 1422ق: ج3، صص358- 357)

     آن چه در آیه ی تطهیر، فاطمه ی زهرا سلام الله علیها را در کانون اهل بیت علیهم السّلام قرار می‌دهد آن است که بر طبق روایات متعدّد، پس از نزول آیه ی تطهیر رسول خدا صلوات الله علیه وآله، به مدّت شش یا نه ماه از کنار خانه ی حضرت فاطمه عبور کرده و اهل خانه را با این تعبیر مورد خطاب قرار می‌داد که: «الصلاة، اهل البیت، انّما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهّرکم تطهیراً» (ترمذی، 1408ق: ج5، ص328؛ ابن حنبل، 2005م: ج3، ص285؛ دمشقی، 1409ق: ج3، ص492) و مقصود رسول خدا آن بود که همگان متوجّه شوند که اهل بیت در آیه ی تطهیر جز حضرت فاطمه، علی، حسن و حسین علیهم السّلام، مصادیق دیگری ندارد و تنها این گروه هستند که خداوند طهارت قلبی و پاکی آنان را از هرگونه شائبه ی نفسانی اراده فرموده است.

مهرورزی با فاطمه ، پاداش رسالت

     به استناد آیه ی:« … قُل لَّا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى » (شوری، 23) (بگو (در قبال رسالتم) پاداشی از شما نمی‌خواهم به جز دوست داشتن نزدیکانم) حضرت فاطمه سلام الله علیها یکی از مصادیق «قربای» پیامبر است که مودّت با او به عنوان پاداش رسالت پیامبر، امری واجب و الزامی است و قابل توجّه است که طبق آیه ی:« قُلْ مَا سَأَلْتُكُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَكُمْ إِنْ أَجْرِيَ إِلَّا عَلَى اللَّهِ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ» (سبا، 47) نتیجه ی دوستی و مهرورزی با خویشان رسول خدا، به خود انسان باز می‌گردد نه ضرورتاً رسول خدا. امّا مصداق «قربی» در آیه ی مودّت چه کسانی هستند؟

     در این باره اقوالی در بین مفسّران اهل سنّت وجود دارد؛ از جمله آن که مراد از قربی مطلق خویشاوندان پیامبر، خصوصاً طایفه ی قریش است (دمشقی، 1409ق: ج4، ص121)؛ در صورتی که هر کس به تاریخ اسلام آشنا باشد، متوجّه خواهد شد که قریش با آن سابقه‌ای که در اذیّت و آزار پیامبر داشته، نمی‌تواند مصداق مناسبی جهت جلب مودّت مسلمانان به عنوان مزد رسالت پیامبر صلّی الله علیه وآله باشد. ابن کثیر به عنوان یک نظر، «قربی» را مصدر گرفته و آیه را چنین معنا کرده است: «بگو ای پیامبر من در قبال رسالتم از شما مزدی نمی‌خواهم، لکن به سبب قرابتی که بین من و شما وجود دارد، مرا آزار نکنید» (همان). این تفسیر نیز علاوه بر آن که خلاف ظاهر است با روایاتی که در معرّفی مصادیق «قربی» وارد شده در تعارض است.

     از معروف‌ترین روایات وارده در این خصوص، حدیث «ابن عبّاس» است که می‌گوید: چون آیه ی :«قُل لَّا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى» نازل شد، اصحاب گفتند: ای رسول خدا، خویشان تو که خداوند محبّت آنها را واجب فرموده چه کسانی هستند؟ پیامبر صلوات الله علیه وآله فرمود: «علی، فاطمه، حسن و حسین علیهم السّلام». (ر.ک. منابع گوناگون اهل سنّت از جمله: سیوطی، 1993م: ج7، ص348؛ زمخشری، 1407ق: ج4، ص220؛ فخر رازی، 1413ق: ج27، ص167؛ حاکم حسکانی، 1393ق: ج2، ص130؛ بیضاوی، 1408ق: ج2، ص362؛ نسفی، 1416ق: ج4، ص154). زمخشری در ذیل آیه، حدیث دیگری در لزوم دوستی آل محمّد آورده که با این عبارت شروع می‌شود: «قال رسول الله صلّی الله علیه وآله: مَن مات علی حُبّ آل محمّد مات شهیداً، ألا مَن مات علی حُبّ آل محمّد مات مغفوراً له…» (زمخشری، 1407ق: ج4، ص220) و فخررازی پس از ذکر همین حدیث آورده است: «در عظمت آل محمّد همین بس که اوّلاً: آنان- یعنی علی، فاطمه، حسن و حسین- محبوب رسول خدا بوده و لذا دوستی آنان بر امّت واجب است. ثانیاً: آنان در تشهّد نماز در کنار رسول خدا مخصوص به ذکر و دعا شده‌اند که: «اللّهمّ صلّ علی محمّد و آل محمّد» که این نیز بر وجوب حـبّ و دوستی آنان دلالت دارد. (فخررازی، 1413ق: ج27، ص166)

     نکته ی دیگر درباره ی حدیث ابن عبّاس در معرّفی مصادیق «ذی‌القربی» آن که این حدیث در منابع حدیثی و تفسیری اهل سنّت به طرق مختلفی وارد شده از جمله آن که حاکم حسکانی حدیث یاد شده را با هشت طریق ذیل آیه ی مودّت آورده است (حاکم حسکانی، 1393ق: ج2، صص146-130). طبق برخی از پژوهش‌ها (بشوی، 1386: صص180-179) سند حدیث صحیح بوده و راویان آن موثّقند؛ ضمناً آیه ی مودّت و حدیث پیامبر، در معرّفی «ذی‌القربی» از مشهورترین نصوصی است که امامان شیعه مانند امیرمؤمنان علیه السّلام، امام حسن مجتبی علیه السّلام و امام زین‌العابدین علیه السّلام، در دفاع از حقوق اهل بیت در مقابل مخالفان خود از بنی امیّه و غیره، به آن احتجاج کرده‌اند. (ر.ک. آلوسی، 1405ق: ج25، ص30؛ سیوطی، 1414ق: صص79-76 و نیز هاشمی، 1376: فصل یازدهم، فاطمة زهرا در آیه قربی)

پی نوشت:

1- رجس در آیات قرآن به هر دو معنای مادی مانند: «…او لحم خنزیر فانه رجس» (انعام، 145) و معنوی مانند آیات: «اما الذین فی قلوبهم مرض فزادتهم رجساً الی رجسهم و ماتوا و هم کافرون» (توبه، 125) و نیز «…کذلک یجعل الله الرجس علی الذین لایومنون» (انعام، 125) به کار رفته و در آیه ی تطهیر مراد از «رجس» پلیدی‌های معنوی و غیرمادی است. زیرا پاک شدن از آلودگی‌های ظاهری دنیا نیاز به اراده ی خاصی از جانب خدا ندارد و مومنان قادر به تحقّق آن هستند.

به نقل از پرتال جامع علوم انسانی

پایگاه اطّلاع رسانی هیات رزمندگان اسلام