فتح آندلس به دست مسلمانان نقطه شروع پیشرفت اروپا بود

خانه / مطالب و رویدادها / فتح آندلس به دست مسلمانان نقطه شروع پیشرفت اروپا بود

فتح اندلس به دست مسلمانان نقطه شروع پیشرفت اروپا بود

اسپانیای فعلی که روزی توسط سپاه اسلام فتح شد، هشت قرن در دست مسلمانان بود و نور تمدن آن که پایه گذارش مسلمانان بودند، سر تاسر اروپا را روشن کرد.

مقدمه
“اندلس ” یا شبه ‏جزیره‏ى ایبرى شامل سرزمین اسپانیا و پرتغال فعلى است. این شبه‏ جزیره که اکنون به دو کشور مستقل اسپانیا و پرتغال تقسیم شده است، در جنوب غربى اروپا قرار دارد که از قسمت شمال و شمالِ غربى به خلیج بیسکاری، از سوى شرق به دریاى بالئار که جزو دریاهاى غربی مدیترانه است ـ و از جنوب به دریاى مدیترانه و تنگه جبل الطارق و اقیانوس اطلس هم‏جوار است. به گفته “هرمان راندل ” استاد دانشگاه کلمبیا: مسلمین در قرن دهم میلادى در اسپانیا تمدنى پدید آوردند که در آن تمدن، علوم از صورت عقایدمبهم عمومى درآمده بود و با صنایع و فنون زندگى علمى انطباق یافته بود.

“لاین پل ” مستشرق انگلیسى مى‏ نویسد:
اسپانیا هشت قرن در دست مسلمانان بود و نور تمدن آن، اروپا را نورانى ساخته بود و دشت‏هاى سوزان این سرزمین در اثر کوشش ملت فاتح، آباد گردید و شهرهاى با عظمتى را در این وادى بزرگ به وجود آوردند.
علوم و ادب و صنعت فقط در همین سرزمین اروپایى رونق داشت و از همین رهگذر بود که علوم ریاضى، فلکى گیاه‏شناسى تاریخ، فلسفه و قانون‏گذارى تنها در اسپانیاى اسلامى تکمیل شده و نتیجه داده بود.
در این زمینه نوشتار دکتر “مارتینز مونتابث ” مستشرق اسپانیایى، نیز ارزنده است:
اگر حاکمیت هشت قرنه‏ى اسلام بر اسپانیا نبود، هرگز این کشور وارد گردونه‏ى تاریخ تمدن نمى‏شد. این دوره، در حالى که اروپاى همسایه، اسیر تیرگى جهل و عقب ماندگى بود، روشنایى خرد و فرهنگ را به آن‏جا منتقل کرد.

ماجرای فتح آندلس:
زمانى که آفریقا به دست “موسى‏بن نصیر ” اداره مى‏شد، پادشاه اسپانیا “رودریک بود. او سى و ششمین و آخرین پادشاه گوت دراندلس بود.
ماجراى فتح اندلس از آن جا آغاز گردید که “ژولین ـ فرماندار “سبته ” ـبه خاطر تعرضى که از سوى رودریک به دخترش شده بود، از پادشاه سرپیچى کرده و به ناچار به فراریان دیگر اسپانیا در آفریقا پیوست و با اصرار از موسى‏بن نصیر ـ حاکم مسلمان آفریقاـ خواست تا اسپانیا را از چنگال ستمگرانه پادشاه غاصبش نجات بخشد. در پاسخ به این درخواست، موسى‏بن نصیر باگرفتن اجازه از ولیدخلیفه‏ى مسلمانان ـ یک افسر جوان و شجاع به نام “طریف ” را براى کشف و گردآورى اطلاعات لازم و مقدماتى به سواحل جنوبى اسپانیا فرستاد.
وقتى گزارش‏هاى رضایت بخش او به دست موسى رسید، در ماه رجب سال ۹۲ هجرى قمرى “طارق بن زیاد ” ـ از لایق‏ترین سرداران موسى‏بن نصیر ـ باسپاه اندکى مرکب از هفت هزار نفر مردان جنگى، از تنگه‏ى جبل‏الطارق گذشتند و در محلى که هنوز به نام وى معروف است، پیاده گردیدند و سپس نخست در شهر “الجزیره الخضراء “فرود آمده و نماز صبح را در آن‏جا به پا داشت، و با برافراشتن پرچمِ نبرد به نبرد و پیش‏روى پرداخت. بعدها در همان محل برافراشته شدن پرچم‏ها، مسجدى به نام “مسجد الرایات ” ساخته شد که حتى تا زمان مراکشى ـ از دانشمندان قرن ششم و هفتم ه. ق ـ به همین نام باقى بوده است.
از سویى گوت‏ها نیز بسیار کوشیدند تا راه را بر طارق بسته و مانع پیشرفت وى گردند، ولى نتوانستند. در پى این حمله‏هاى نخستین، جمع آنان از هم پاشیده و پراکنده گردیدند و طارق مستقیما به سوى “طلیطله ” پیش رفت. که این پیش روى بزرگ در تاریخ ثبت گردیده است. لشکر طارق با سپاه کمکى که از مرکز رسید، بیش از ۱۲ هزار نفر گردید. رودریک که در حال فرونشاندن آشوب‏هاى شمال کشور بود و “تدمیر ” را به جاى خود گماشته بود، با شنیدن این خبر به پایتخت برگشت.

“تدمیر ” به او نوشته بود: مردمى به کشور ما آمده‏اند که نمى‏دانیم آیا اهل آسمانند یا اهل زمین. ” رودریک، امیران ارتش و خان‏هاى کشور را به جنگ فراخواند و حکم داد که همگى با مردمان و وابستگانشان در شهر “قُرطُبه ” به او بپیوندند. طولى نکشید که تعدادنیروهاى سپاه سلطنتى به همراه سپاه کمکى امیران اطراف، نزدیک به یکصد هزار تن رسید. این دو لشکر در مکانى به نام “لکه ” در روز یکشنبه ـ دو روزمانده به آخر ماه رمضانِ سال ۹۲ ه . ق ـ باهم درگیر شدند و این جنگ تمام عیار میان آن‏ها، تا روز یکشنبه پنجم شوال ادامه یافت. فرزندان تیزا ـ پادشاه پیشین که به دست رودریک کشته شده بود ـ در همان حمله‏ ى اول از لشکر رودریک جداشدند، ولى فراوانى لشکریان باقى مانده‏ى رودریک و مناسب بودن سلاح و وسایل جنگى و آرایش خوب نظامى آن‏ها، باعث گردید تا مدت بیشترى در برابر حمله‏ هاى سخت مسلمانان، پایدارى نمایند. ولى حمله‏ ى پایانى طارق‏بن زیاد، به قدرى سخت و سنگین بود که ایستادگى دشمن در برابر آن ممکن نبود. از این رو، جمعیت گوت‏ها به کلى از هم پاشید. پادشاه رودریک هنگام فرار، خود را به آب رودخانه اندخته و کشته شد و مسلمانان اسب و لنگه‏ى کفش او را در میان گِل و لاىِ رودخانه پیدا کردند.

تاثیر فرهنگ اسلامی بر ملت آندلس

فرهنگ اسلامىِ علم دوستى چنان در کام مسلمانان اندلس، شیرین افتاد که بسیارى از آنان مشتاق گام نهادن در این راه شدند و این همه در حالى بود که اروپاى آن روز، در گرداب تفتیش عقاید وحشى‏گرى و مخالفت با علم غوطه ‏ور بودند.
با ورود اسلام به اندلس، زنان پا به دنیا و فرهنگ دیگرى نهادند و به درجات بلند علمى و اجتماعى دست یافتند،
سواد آموزى چنان رو به فزونى نهاد که تنها در مدت یک سال در قرطبه، بیش از پانزده هزار جلد کتاب نوشته شد و با انتقال صنعت چاپ از بغداد به اندلس، این رقم فزونى یافت. داشتن کتاب و کتاب‏خانه نشانه بزرگى و فخرفروشى گردید. بزرگانى در میدان علم و نوآورى قد برافراشتند و کارهایى را به بشر و جهان علم عرضه نمودند.
پروفسور “دالماس ” استاد بیمارى‏هاى زنان دانشکده پزشکى شهر “مونت پلیه ” اعتراف مى‏کند:
تمدن مسلمانان منحصر به فن معمارى و نقش و نگار ساختمان‏ها و مساجد پرشکوه نیست، بلکه شامل بسیارى از علوم و معارفى مى‏شود که اساس علوم جدید به ویژه علوم گیاه‏شناسى و پزشکى است.
نهضت علمى اى که با ورود اسلام به اندلس پدید آمده بود، با شکوفا کردن استعدادهاى مردم، اندیشمندان بنامى چون ابن مسّره، ابن خرم، ابن باجه، ابن رشد، ابن طفیل، ابن عربى، ابن سید بطلمیوسى، على بن عباس، زهراوى، ابن سعید مغربى، حیان بن خلف قرطبى، عبدالحمید بن عبدون اندلسى و… را به یادگار گذاشت.
هم‏چنین با توسعه فعالیت‏هاى اقتصادى در بخش‏هاى گوناگون صنعت، ریسندگى و بافندگى نیز از رشد چشم‏گیرى برخوردار شد تا جایى که تنها در شهر طلیطله پنجاه کارخانه پارچه بافى وجود داشت که تعدادى از این‏ها مخصوص بافتن پارچه‏هاى ابریشمى بود و حدود چهل هزار کارگر در این کارخانه‏ها مشغول به کار بودند.

آنان در استفاده از معادن نیز به موفقیت‏هاى ارزشمندى رسیدند؛ آنان طلا را از ماسه و شن رودخانه‏هاى لارده، شقر، تاجه، به دست مى‏آوردند، نقره راه‏از معادن مرسیه، حمّه، قرطبه، باجه و آهن را از شمال وادى الکبیر.
مسلمانان براى استفاده از زمین‏هاى بى‏آب، با بهره‏گیرى از مهارت‏هاى فنى خویش، روش‏هاى جدید آبیارى را اختراع کردند و از این طریق، زمین‏هاى بسیارى را آباد کردند. با رشد و توسعه اقتصادى، کالاهاى صنعتى و کشاورزى و صادرات و بازرگانى و تجارت خارجى اندلس رونق یافت و کالاهایى مانند: اسلحه، ورق آهن، ظروف چینى مُذَهَبْ و سفالى، کاشى‏هاى رنگارنگ، فرش، انواع پتو و پارچه‏هاى ابریشمى و… صادر گردید.

اسلام، هم بر زبان و هم بر فرهنگِ کشورهاى اروپایى تأثیر گذاشت. این تأثیر در اسپانیا بسیار زیاد بود که حتى امروزه هم قابل پیگیرى است. در بعضى از شهرهاى سنتى اسپانیا، هنوز هم پرده‏اى جلوى در ورودى خانه‏ ها مى‏ زنند که اگر در باز باشد، داخل خانه دیده نشود که تقلیدى از سنتِ اسلامى است که براى خانه، حفاظِ امن و حجاب قائل مى‏شود.

موقعیت فرهنگی و اقتصادی پیش از اسلام در آندلس:
بدون تردید فرهنگ اسپانیاى پیش از اسلام در مقایسه با تمدن اسلامى، چیزى براى ابراز وجود نداشت و برترى نسبى فرهنگى اسپانیاى پیش از اسلام در مقایسه با اروپاى بى‏تمدن آن زمان، چیزى را ثابت نمى‏کند و از ارزش خدمات بسیار مسلمانان در این سرزمین نمى‏کاهد. اوضاع اقتصادىِ اسپانیاى پیش از اسلام، همچون وضعیت سیاسى و فرهنگى‏اش، حالتى آشفته داشت و به گواهى تاریخ، هیچ‏گونه اثرى از پیشرفت اقتصادى در دوران پادشاهان ویزیگوت، وجود ندارد.گر چه در دوره‏ى رومیان، وضع بهتر بود.
هنگامى که آفریقا، در حکومت اسلامى از نعمت آزادى عقیده و عدل و داد برخوردار بود و مراحل تکامل و پیشرفت‏هاى اساسى را با سرعت زیادى طى مى‏کرد، شبه‏جزیره‏ى اسپانیا، همسایه‏ى شمالى وى، زیر بار ستم پادشاهان ویزیگوت ضعیف و نابود می شد.

دلایل پیروزی مسلمانان:
آن‏چه در این پیروزى اهمیت ویژه‏اى دارد، نقش رهبرى این حرکت اسلامى بود.در این نبرد نابرابر و در شرایطى که دشمن از امتیازِ آشنابودن با منطقه، پشتیبانى نظامى و تأمین غذایى و تدارکاتى برخوردار بود، طارق شگردى به کار برد تا سربازان مسلمان را به رغم کمى تعدادشان، از لحاظ روحى کاملاً آماده نماید و از تعداد کم جنگ‏جویان اسلام، بیشترین بهره را ببرد. وى ابتدا در برابر دیدگان وحشت‏زده‏ى سربازان دستور داد تا کشتى‏هایى را که با آن از دریا عبور کرده بودند و هم‏چنین اندوخته‏هاى غذایى‏شان را آتش بزنند و تنها به اندازه‏ى یک وعده، غذا نگه دارند. آن‏گاه در حالى که انبوه لشکر دشمن از یک سو و فاصله انداختن تنگه میان مسلمانان و مرکزیت آنان در شمال آفریقا از سوى دیگر، برسختى و نابرابرى جنگ به نفع دشمن مى‏افزود، در یک سخنرانى هیجان برانگیز پس از فراخواندن نیروهایش به جهاد و فداکارى و بعد از حمد و ثناى پروردگار، خطاب به لشکریانش گفت:
اى لشکریان! از این جزیره به کجا خواهید گریخت؟ در حالى که دریا در پشت سر، و دشمن در برابر شماست. پس به خدا قسم که چاره‏اى جز پایدارى و شکیبایى نیست. بدانید که شما در این جزیره از کودکان یتیم در کنار سفره‏ى افراد لئیم، زبون ترید اکنون دشمن شما با لشکرى انبوه، سلاحى بُرنده و ذخیره‏ى غذایى فراوان به استقبالتان آمده است و شما جز شمشیرهایتان، پناهى ندارید و جز آن‏چه از دشمن بگیرید غذایى ندارید. اگر مدتى در این جزیره به تنگ دستى و نیازمندى گرفتار شوید و در کارتان چاره‏اى نیندیشید، آبرویتان بر باد خواهد رفت. شما با هراسى که در دلِ دشمنان انداخته‏اید، شجاعت و جرأت را در خود پرورده‏اید. پس خوارى و پستى را از آینده‏ى کار خویش دور کنید و این ستم‏کاران را از این سرزمین برانید. اکنون لشکرى قوى در برابر شما آمده و هر گاه شما مرگ را بر خود هموار کنید، پیروز مى‏شوید، زیرا فرصت هم‏اکنون بر شمادست مى‏دهد. من شما را از چیزى برحذر نمى‏کنم که خود از آن دور باشم مگر آن که من پیشرو شما باشم.
معماری اسلامی در آندلس:
عبدالرحمن اول و پسرش هشام بن عبدالرحمن، طراحان و سازندگان بخش اول تمدن اندلس، یعنى عمران و آبادى شهرها و تشکیلات ادارى بوده اند و دانشمندان و متفکران اندلس طراحان شالوده فکرى و معنوى می گویند: گویند عبدالرحمن اول پیرامون شهر قرطبه را حصار کشید و قناتهاى فراوانى حفر کرد.
حمام‌ها، مهمانخانه‌ها و عمارت‌هاى عالى بسیارى ساخت و در کناره‌هاى رودخانه‌ها باغ‌هاى پردرختى ایجاد کرد و در قصر بسیار زیبایى به سبک رصافه شام، قصر سلطنتى هشام بن عبدالملک در دمشق، بنا نمود که باغهایى با درختان انبوه آن را احاطه کرده بودند.
از بناهاى معروف این دوره، مسجد جامع قرطبه است که هنوز پابرجاست و شکوه و عظمت تمدن اسلامی را نمایان می‌سازد.
پى‏آمدهاى پیروزى مسلمانان
۱- ظهور دوباره‏ى قدرت اسلام و مسلمانان؛
۲ـ گسترش منطقه‏هاى مسلمان نشین و توسعه حکومت اسلامى؛
۳ ـ ایجاد بازار کار و سکونت براى مسلمانان؛
۴ ـ گرویدن بسیارى از مسیحیان به دین مبین اسلام؛
۵ ـ تربیت شدن تعداد زیادى از دانشمندان بزرگ جهان اسلام در این منطقه و پیشرفت‏هاى بزرگ فرهنگى، علمى و صنعتى براى مسلمانان در آن سامان.

آثار پیروزى بر جامعه‏ ى اسپانیا
۱ ـ حقوق و اختیارات طبقه‏ى ممتاز روحانیان و اشراف ازمیان رفت و طبقه‏ى رنج‏دیده‏ى غلامان و نوکران آزاد گشتند که تا آن زمان با آن‏ها مانند چهارپایان رفتار مى‏شد. آنان در زمین‏هایى که به دست مسلمانان درآمد، مانند یک کشاورز کاملاً آزاد، کار مى‏کردند و عملاً زمین‏ها در تصرف کامل، بلکه مالِ آن‏ها بود و تنها از محصول تولیدى زمین سهمى به مالک مسلمان مى‏دادند.
۲ ـ عوارض و باج‏هاى سنگین که پیشه و هنر و فن را از میان برده بود و طبقه‏ى متوسط را پریشان و بیچاره ساخته، لغو گردید.
۳ ـ قوانین مالیاتى مشخصى بر اساس عدل و برابرى اسلامى تدوین گردید.
۴ ـ یهودیان که تا آن زمان مورد تعقیب و آزار بودند، در انجام مراسم دینى و امور قضایى خود آزاد گشتند.
۵ ـ روشن شدن شعله‏هاى تمدّن شهرنشینى و دانش در اسپانیا به دست مسلمین، هنگامى که تمام اروپا اسیرِ جهل و نادانى و گرفتار جنگ و خونریزى بود.