سه راز انسان ساز در زیارت اربعین

يکي از مهم ترين محورهاي حياتي فرهنگ شيعه که همواره با اين نشانه در طول تاريخ شناخته می شوند، زیارت اربعین است. چنان که امام حسن عسکری (صلوات الله علیه) در این زمینه می فرمایند: «عَلَامَاتُ الْمُؤْمِنِ‏ خَمْسٌ‏ صَلَاةُ الْخَمْسِينَ وَ زِيَارَةُ الْأَرْبَعِينَ وَ التَّخَتُّمُ فِي الْيَمِينِ وَ تَعْفِيرُ الْجَبِينِ وَ الْجَهْرُ بِبِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ[1] نشانه های مؤمن و شیعه، پنج چیز است: اقامه نمازِ پنجاه و یک رکعت، زیارت اربعین، انگشتر در دست راست کردن، سجده بر خاک و بلند گفتن بسم الله الرحمن الرحیم«.

با تأمل در فرازهايی از زيارت اربعين که دارای محتوایی ظریف با مضامینی عالی است، و امروزه می تواند بهترين و کاربردی ترين درس ها را برای ما داشته باشد، به راز اهمیت آن می توان پی برد:

الف: احیای فرهنگ شهادت

مرگ اگر مرد است گو نزد من آی                      تا در آغوشش بگيرم تنگ تنگ

من از او جانی ستانم جاودان                           او ز من جسمی بگيرد رنگ رنگ [2]

نخستين نکته زيارت اربعين، يادآوری اين واقعیت است که راه سید الشهداء (صلوات الله علیه)، کوی سرخ شهادت و به دنبال آن، رسیدن به خوشبختی، رستگاری و سعادت جاودان است: «اللَّهُمَّ إِنِّي أَشْهَد أَنَّه‏ … أَكْرَمْتَهُ‏ بِالشَّهَادَةِ وَ حَبَوْتَهُ بِالسَّعَادَة [3] بارالها! گواهی می دهم که او را به وسیله شهادت گرامی داشتی و به او سعادت عطا فرمودی«.

در واقع روحیه شهادت طلبی، مقاومت آگاهانه و هوشمندانه و دوری از تن پروری و تعلقات زودگذر مادی است که به یک جامعه عزت می دهد و انسان را به درجات والای معنوی می رساند و پيروان راه سالار شهيدان(علیه السلام)، اگر در پاسداری از آرمان ها، ارزش ها و اهداف مقدس خويش شهادت را انتخاب کنند، بی گمان در دنيا و آخرت گرامی و کامياب خواهند بود.

ب: هدف قيام و شهادت

مهم ترین بخش زيارت اربعين، بيانگر هدف بزرگ قيام و شهادت آن حضرت(علیه السلام) است: «وَ بَذَلَ مُهْجَتَهُ فِيكَ لِيَسْتَنْقِذَ عِبَادَكَ مِنَ الْجَهَالَةِ وَ حَيْرَةِ الضَّلَالَة [4] كسی كه نهايت تلاش را در دعوت مردمان برای هدايت به کاربرد و برای آنان به هر نحو ممكن خيرخواهی كرد تا آن جا كه در نهايت خون خويش و جان عزيزش را برای بيداری مردم از نادانی و گمراهی فدا كرد». در اين فراز، هدف سیدالشهداء (صلوات الله علیه)، در سطحی بسيار فراتر از علل و عواملی معرفی می شود که معمولاً از آن ها به عنوان اهداف قيام عاشورا ياد می شود.

در زيارت اربعين، امام حسين (علیه السلام) به عنوان «منجي بشريت» معرفی شده است؛ چرا که تنها سخن از نجات مردم زمان خود يا امت اسلام نيست، بلکه سخن از بندگان خداست که شامل تمامی انسان ها، مسلمان و غير مسلمان در تمامی اعصار می شود.

آری! هدایت انسان‌ها و نجات آن‌ها از گرداب جهل و فساد اخلاقی و دست آنان را گرفتن و در مسیر ترقی و کمال معنوی سوق دادن، یکی از فلسفه‌های وجودی معصومین (صلوات الله علیهم) می‌باشد.

امیر المومنین(صلوات الله علیه) در تشريح بعثت پيامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) می فرمایند: «فَهَدَاهُمْ‏ بِهِ‏ مِنَ‏ الضَّلَالَةِ وَ أَنْقَذَهُمْ بِمَكَانِهِ مِنَ الْجَهَالَة [5] پس خدای سبحان، مردم را به وسيله آن حضرت(علیه السلام)، از گمراهی نجات داد و هدايت كرد، و از جهالت رهايی بخشيد«.

در همین زمینه امام صادق (علیه السلام) در تفسیر آیه شریفه «وَ عَلاماتٍ وَ بِالنَّجْمِ هُمْ يَهْتَدُون [نحل/16] و (نيز) علاماتى قرار داد و آن‌ها بوسيله ستارگان هدايت مى‏ شوند»، می فرمایند: «النَّجْمُ رَسُولُ اللَّه، وَ الْعَلَامَاتُ هُمُ الْأَئِمَّةُ [6] ستاره، رسول خدا و علامات همان ائمه (صلوات الله علیه) هستند«.

خون مبارک سید الشهداء (صلوات الله علیه) بر روی زمین ریخت تا انسانیت را از جهل برهاند و آنان را به افرادی آگاه و هوشیار تبدیل کند. جهالتی که در زمان آن حضرت(علیه السلام) بر دو پایه «شهوت» و «غضب» استوار بود و امروزه نیز شاهد همان جهالت، منتها به شکل مدرنش و بر پایه همان دو عنصر هستیم.

بزرگداشت قیام حسینی در قالب مجالس روضه، عزاداری و پیاده روی اربعین دقیقا برای زدودن اين رذيلت های اخلاقی است؛ برای این است که جهل و حقارت بشر را از بين ببرد و دست حاکميت يزيديان زمان را کوتاه کند. 

ج: خصوصیات قاتلین کربلا

در فرازهایی از زيارت اربعين علل و عوامل انسان شناسانه کشته شدن سالار شهيدان(علیه السلام) تبيين می شود و توضيح داده می شود که مردم در اثر کدام یکی از رذایل اخلاقی، دست به این جنایت بزرگ زدند.

از نگاه اين زيارت، کساني که امام و رهبر خود را کشتند، عبارت بودند از: دنیا طلبان، آخرت فروشان، هوا پرستان و پيروان حاکمان نفاق پيشه:

»وَ قَدْ تَوَازَرَ عَلَيْهِ‏ مَنْ‏ غَرَّتْهُ‏ الدُّنْيَا وَ بَاعَ حَظَّهُ بِالْأَرْذَلِ الْأَدْنَى وَ شَرَى آخِرَتَهُ بِالثَّمَنِ الْأَوْكَسِ وَ تَغَطْرَسَ وَ تَرَدَّى فِي هَوَاهُ وَ أَسْخَطَ نَبِيَّكَ وَ أَطَاعَ مِنْ عِبَادِكَ أَهْلَ الشِّقَاقِ وَ النِّفَاق [7] کسانی که دنیا مغرورشان کرد، و بهره واقعی خود را به فرومایه تر و پست تر چیز فروختند، و آخرتشان را به کمترین بها به گردونه فروش گذاشتند، تکبّر کردند و خود را در دامن هوای نفس انداختند، تو را و پیامبرت را به خشم آوردند، و اطاعت کردند از میان بندگانت، اهل شکاف افکنی و نفاق بودند«.

هشدار زيارت اربعين اين است که انسان باید بصیرت خویش را بالا ببرد و در بُعد اخلاقی، از عواملی چون دنيا طلبی، هوا پرستی و در بُعد سياسی، از گرايش به رهبران غير الهی و اطاعت از آنان، دوری گزیند تا از مهم ترین علل سقوط خود و جامعه جلوگیری کند.

بنابراین، در زیارت اریعین به شهادت طلبی، نجات انسان ها از جهالت به عنوان هدف قیام امام(علیه السلام) و همچنین به عواملی مانند دنیاطلبی، فروختن آخرت، تبعیت از هوای نفس و حاکمان منافق به عنوان خصوصیات جنایت کاران حادثه عاشورا اشاره می شود.

پی نوشت: ها

[1]. شيخ حر عاملى، محمد بن حسن‏، وسائل الشيعة، ج14، ص 478، ناشر: مؤسسة آل البيت(عليهم السلام‏)، مكان چاپ: قم‏، 1409 ق.‏

[2]. ديوان شمس، مولوي غزليات، غزل شماره 1326.

[3]. طوسى، محمد بن الحسن‏، تهذيب الأحكام (تحقيق خرسان)، ج6، ص113، ناشر: دار الكتب الإسلاميه‏، مكان چاپ: تهران‏، 1407 ق‏.

[4]. همان.

[5]. شريف الرضى، محمد بن حسين‏، نهج البلاغة (للصبحي صالح)، ص 44، ناشر: هجرت‏، مكان چاپ: قم‏، 1414 ق‏.

[6]. كلينى، محمد بن يعقوب بن اسحاق‏، كافی (ط- دار الحديث)، ج1، ص 512، ناشر: دار الحديث‏، مكان چاپ: قم‏، ق 1429.

[7]. طوسى، محمد بن الحسن‏، تهذيب الأحكام (تحقيق خرسان)، ج6، ص113، ناشر: دار الكتب الإسلاميه‏، مكان چاپ: تهران‏، 1407 ق‏.