سیرۀ سیاسی امام جواد علیه السّلام

سیرۀ سیاسی امام جواد علیه السّلام – قسمت اوّل

     ادیان الهی و از جمله اسلام از ابتدای ظهور تا به امروز همواره تحقق حکومت جهانی مبتنی بر عدل الهی را به عنوان هدفی راهبردی دنبال کرده اند. در این راستا تلاش پیامبر اسلام صلّی الله علیه وآله و ائمه اطهار علیهم السّلام، بر دو محور تغییر اعتقادات و باورهای مردم و ایجاد تحول در ساختارهای سیاسی – اجتماعی حاکم قرار داشته است؛ که بیانگر پیوستگی پیشوایی دینی و سیاسی در این مکتب است. به همین دلیل امامان شیعه علیهم السّلام در طول حیات خود، همواره مبارزه با طاغوت های زمان و مقابله با ستم و بی عدالتی را برای برپایی جامعه توحیدی، مهمترین رسالت خود دانسته و برای تحقق آن، بسته به شرایط سیاسی و اجتماعی حاکم، به شکل های گوناگون تلاش کرده اند. امام جواد علیه السّلام، نهمین امام شیعیان از جمله امامانی است که روش مبارزاتی وی تأمل برانگیز است.

     این امام همام که تنها فرزند امام رضا علیه السّلام است، در سال 195 ه. ق در شهر «مدینه» به دنیا آمد. برخی تولد آن حضرت را در 10 یا 15 ماه رجب و برخی دیگر نیز آن را ماه مبارک رمضان دانسته اند. قول مشهور 10 رجب است که شیخ طوسی در مصباح المتهجد نقل کرده است. نامش «محمد» و کنیه اش «ابوجعفر» و مشهورترین القاب او «تقی» و «جواد» است. مادر او «سبیکه» که از خاندان «ماریه قبطیه» همسر رسول خدا صلّی الله علیه وآله به شمار می رفت، از نظر اخلاقی در درجه والایی قرار داشت و برترین زنان زمان خود بود؛ به گونه ای که امام رضا علیه السّلام از او به عنوان بانویی منزه و پاکدامن و بافضیلت یاد می کرد.

     از القاب دیگر امام جواد علیه السّلام، «زکی»، «مرتضی»، «قانع»، «رضی»، «مختار»، «متوکل»، «منتخب» و «ترجمان القرآن» است. ایشان نخستین امام از سه امام شیعیان است که در خردسالی به امامت رسیدند. از این رو، وی در دوران امامت خود با دشواری های منحصر به فردی مواجه بود. عهده دار شدن منصب ولایت در خردسالی، دستاویز مغرضانی شد که با جریان امامت در خاندان رسول خدا صلّی الله علیه وآله مخالف بودند. اگرچه از منظر شیعه که موضوع امامت را یک موهبت الهی می داند، امر امامت ایشان جای هیچ گونه تردیدی نداشت، اما جریان های فکری به ویژه فرقه معتزله، در ایجاد تردید نسبت به آن اهتمامی خاص می ورزید. برخی از آنها از قبیل فرقه معتزله از حمایت مأمون و معتصم برخوردار بودند. این امر در کنار گسترش جهان اسلام و ورود اعتقادات و باورهای مذاهب و ادیان دیگر، ترجمه آثار فلاسفه یونان بر پیچیدگی اوضاع می افزود. گذشته از این، شرایط عمومی شیعیان در این روزگار بود که پس از سالیان دراز فرصت ابراز عقیده در مورد امامت امامان را به دست آورده بودند. همین امر موجب تلاش فرقه های گوناگون برای تأثیرگذاری بر افکار عمومی به منظور تغییر نگرش آنان نسبت به ادامه جریان امامت شد.

     بنابراین دوران امامت ایشان، یکی از جنجال برانگیزترین دوران تاریخ شیعه به دلیل مواجه شدن شیعیان با مسأله ای تازه بود که تا آن زمان سابقه نداشت. فضای جدید و شبهات جدید، توسط خلفای وقت به گونه ای غیر مستقیم حمایت می شد. از سوی دیگر شرایط سیاسی حاکم بر دوران امام علیه السّلام نیز به دلیل همزمانی امامت ایشان با خلافت مأمون و معتصم دو خلیفه عباسی، وضعیت خاصی را برای آن حضرت ایجاد کرد و سبب شد تا ایشان با ترفندهایی زیر نظر حکومت قرار گیرد.

     تزویج امّ الفضل دختر مأمون به امام جواد علیه السّلام نیز به گفته بسیاری از صاحب نظران به همین منظور صورت گرفت. در واقع از نظر فضای سیاسی، دوران امامت امام جواد علیه السّلام ادامۀ شرایط دوران امام رضا علیه السّلام بود، ضمن آن که  مباحثات بین مذهبی به صورت مناظره نیز از دوره امام رضا علیه السّلام به ایشان منتقل شده بود. این در حالی بود که حتی در زمان امام باقر علیه السّلام مناظرات بین مذهبی چندان مرسوم نبود. با این حال، امام برخلاف انتظار مأمون، بسیار دقیق و حساب شده عمل می کرد و از هر فرصتی برای فعالیت بهره می گرفت.

     از آنجا که سیره سیاسی امام جواد علیه السّلام می تواند راهگشای ما در راه برپایی جامعه توحیدی در جهانی باشد که همه ابزارها در راستای مخدوش کردن دین اسلام به کار گرفته شده، مقاله حاضر در صدد است تا با پاسخ به پرسش های زیر، در حد بضاعت، گوشه هایی از اندیشۀ الهی و شیوۀ مبارزاتی آن حضرت را مورد واکاوی قرار دهد.

• امام جواد علیه السّلام چگونه حقانیت خود را به عنوان نهمین امام شیعیان به اثبات رساند؟
• امام جواد علیه السّلام از چه روشی برای نشان دادن عدم مشروعیت نظام حاکم استفاده کرد؟
• امام جواد علیه السّلام چگونه رهبری شیعیان را به انجام رساند؟

     امام جواد علیه السّلام به دلیل رویارویی با شرایط سیاسی – اجتماعی که به آن اشاره شد، برای رهبری شیعیان، از استراتژی و تاکتیک خاصی بهره گرفت؛ که در ادامۀ این نوشتار به اختصار مطرح خواهد شد.

اهداف راهبردی و استراتژیک امام جواد علیه السّلام

1- دفاع از امامت

     یکی از مسائلی که امام جواد علیه السّلام، در وهلۀ نخست با آن روبه رو شد، موضوع کودکی و عدم بلوغ ایشان به هنگام شهادت پدر بزرگوارشان بود. در این رابطه چنین استدلال می شد که دوران شکوفایی رشد و عقل در مردان، به طور معمول از پانزده سالگی شروع و در چهل سالگی به تکامل می رسد. با این وصف آیا کسی می توانست پیش از بلوغ به مقام امامت برسد؟ این موضوع به دلیل اهمیت آن، در مباحث کلامی مربوط به امامت جایگاه خاصی داشته است. با این که امـام رضا علیه السّلام، در زمان حیات خویش به این پرسش پاسخ داده بود، پس از شهادت ایشان این امر در خصوص امامت امام جواد علیه السّلام به ویژه از طرف مذهب معتزله مطرح شد که در آن دوران با حمایت حکومت وقت قدرت گرفته بود.

     امام هشتم علیه السّلام در پاسخ یکی از شیعیان در این خصوص فرمود: خداوند، حضرت عیسی علیه السّلام را در کمتر از سنّ ابوجعفر به عنوان پیامبر شریعت تازه ای برگزید. بنابراین، چه مانعی دارد که همان خدا، ابوجعفر را در خردسالی به امامت برساند؟ در واقع شواهدی در قرآن کریم وجود دارد که نشان می دهد پیامبرانی در سن کودکی به مقام نبوت رسیده اند و در واقع رسیدن به مقام نبوت یا امامت در سنین کودکی بی سابقه نبوده است.

     با وجود این تصریح، پیروان مذهب معتزله برای اثبات درستی ادعای خود، با طرح پرسش های سخت و دشوار در صدد شکست علمی و فکری امام علیه السّلام بر آمدند. از طرف دیگر مأمون با روش خاص خویش و در قالب ارایۀ وجهه ای از خود به عنوان دوستدار علم و دانش با برگزاری مجالس مناظره سعی داشت تا ترفندی را که برای پدر ایشان حضرت امام رضا علیه السّلام کارساز واقع نشده بود، در مورد فرزندشان امـام جواد علیه السّلام به کار گیرد. شگفت آن که امام جواد علیه السّلام، با وجود کودکی و سن کم، در مواجهه با این توطئه ها با پاسخ های دقیق و سنجیده، گذشته از این که حقانیت خود را به عنوان امام شیعیان به اثبات رساند، نشان داد که خردسالی مانعی برای برخورداری از این منصب خدایی نمی تواند باشد. امری که در نهایت منتهی به آماده سازی افکار عمومی برای پذیرش امر امامت و ولایت امام زمان عجّل الله تعالی فرجه الشریف شد. زیرا مسأله صِغَر سن بعدها در سال 220 ه. ق درباره امام هادی علیه السّلام و سپس امام دوازدهم شیعیان نیز مصداق یافت. امام هادی علیه السّلام و امام مهدی عجّل الله تعالی فرجه الشریف در سنی کمتر از امام جواد به امامت رسیدند.

2- مقابله با اندیشه های انحرافی

     امام جواد علیه السّلام، در دوران امامت خود، با مذاهب مختلف شیعی و فرقه های منحرفی چون «مجسِّمه» که خداوند را جسم می پنداشتند، «غُلات شیعه» که در بدنام کردن شیعیان امـام سهم زیادی داشتند و بویژه سه جریان انحرافی زیدیه، واقفیه و معتزله در بین شیعیان مواجه بود که هریک به نوعی با ایشان سر ناسازگاری و عناد داشتند.

     گروه هایی مثل زیدیه و اسماعیلیه گاهی امامت امـام جواد علیه السّلام را در کودکی مورد طعن قرار می دادند. مذهب معتزله، با افکار خود وحدت شیعیان و مسأله امامت امام جواد علیه السّلام را آماج حمله خود قرار داده بود. طرفداران این جریان فکری تنها آنچه را که عقل تأیید می کند را می پذیرند و جز آن را رد می کنند. بر این اساس، امامت کودکی که هنوز به سن بلوغ نرسیده از نظر آن ها قابل قبول نبود. جریان فکری دیگر «واقفیه» بود که امام موسی کاظم علیه السّلام را آخرین امام شیعه می داند و بر این باورست که او هنوز زنده است و هم او مهدی منتظَر است. از نظر این فرقه نیز امامت آن حضرت مردود شمرده می شد.

     مورد دیگری که به عنوان یک جریان تأثیرگذار در آن دوران می توان نام برد، مذهب «زیدیه» است. این فرقه نیز به دلیل آن که زید بن علی بن الحسین را به عنوان امام پنجم می شناختند، به این نام معروف شده بودند. پیروان این مذهب سایر امامان را قبول ندارند و معتقد به خروج و قیام مسلحانه علیه حکومت ظالم هستند. اینان نیز گذشته از این که امام جواد علیه السّلام را به عنوان امام شیعیان قبول نداشتند، مشی و روش مبارزاتی ایشان را که بر اصل مبارزۀ غیر مسلحانه و کار فرهنگی استوار بود را رد می کردند.

     در این میان، فرقۀ کلامی معتزله که پس از به قدرت رسیدن عباسیون به میدان آمد و در سدۀ نخست خلافت عباسی به اوج خود رسید، در ایجاد شبهه در خصوص امامت حضرت جواد علیه السّلام فعال تر بود. موضع امام علیه السّلام در مقابل این جریان کلامی و مناظرات ایشان با یحیی بن اکثم که از قاضیان معروف و فقیهان مشهور این دوره بود را می توان رویارویی تفکر ناب تشیع با منادیان معتزله دانست.

3- آشکار ساختن عدم مشروعیت حکومت خلفای وقت

     امام جواد علیه السّلام، با آگاهی از شرایط سیاسی و اجتماعی وقت و نیز فشار و کنترل حکومت بر خود، به افشای نیّات و اهداف سیاسی خلفا و اندیشه های انحرافی که در خدمت آن ها بود، پرداخت. در غیر این صورت چه بسا حیله های مأمون برای رها شدن از تنفّر مردم – تنفّر ناشی از به شهادت رساندن امام رضا علیه السّلام – مؤثر واقع می شد.

     آن حضرت از یک سو با فعالیت های پنهانی و تشکیل جلسه های سرّی، اقدام به افشاگری علیه حاکمان و خلفای وقت کرد و از سوی دیگر از طریق مناظره ها و جلسات پرسش و پاسخ که به گونه ای علنی و در بسیاری از موارد در حضور خود خلیفه برگزار می شد، به شکل غیر مستقیم به ردّ افکاری که تخریب جریان امامت و ولایت را نشانه گرفته بودند، پرداخت. به عنوان نمونه در جریان مناظرات و پاسخ به سؤالات و شبهات نیز، اغلب عدم آگاهی خلفا از مسایل شرعی، و در نتیجه بی کفایتی آنان برای تصدّی منصب خلافت به اثبات می رسید.

4- ایجاد وحدت بین مسلمین

     برقراری ارتباط بین امام جواد علیه السّلام و شیعیان به دلیل شبهاتی که توسط مغرضان به واسطه سن کم ایشان مطرح می شد، مدتی به طول انجامید. شیعیان امام در نقاط مختلف سرزمین های اسلامی پراکنده بودند. بسیاری از آن ها در بغداد، مدائن و سواد عراق ساکن بودند و کسانی نیز در ایران و سایر بلاد اسلامی به سر می بردند.

     امام علیه السّلام، بیشتر عمر خود را در زمان مأمون طی کردند و به اعتقاد برخی در این مدت ایشان خیلی در تنگنا قرار نداشتند و از این رو چه در بغداد و چه در مدینه، از این فرصت برای انجام رسالت خود استفاده کردند. این در حالی است که بسیاری از نوشته ها حاکی از شرایط خفقان در آن دوران است با این استدلال که تصمیم خلیفه برای تزویج دخترش امّ الفضل به امام، با این هدف صورت گرفت که آن حضرت را در کنترل خود داشته باشد و هم از رفت و آمد شیعیان با وی آگاه باشد. گذشته از این، امام جواد علیه السّلام در شرایطی عهده دار منصب امامت شد که راه های برقراری ارتباط با امام علیه السّلام از یک سو و امکانات مالی حاصل از وجوه شرعی از سوی دیگر، در وضعیت بد و نابسامانی قرار داشت و از این رو شرایط برای از هم پاشیده شدن جامعه شیعی مساعد بود.

     حضرت جوادالائمّه علیه السّلام با وجود کنترل توسط مأمون، با استفاده از تجربۀ اجتماعی امام هشتم علیه السّلام کوشید تا به رغم همه حصر و حصارها و تنگناها و فشارها، با ایجاد وحدت بین مسلمین، مردم را برای عبور به دوره غیبت و استقبال از عصر اجتهاد آماده سازد و جامعه شیعیان عصر خود را ساماندهی کند.

… ادامه دارد.

منبع: سایت حوزه

پایگاه اطّلاع رسانی هیات رزمندگان اسلام