فتح اندلس به دست مسلمانان نقطه شروع پیشرفت اروپا بود
اسپانیای فعلی که روزی توسط سپاه اسلام فتح شد، هشت قرن در دست مسلمانان بود و نور تمدن آن که پایه گذارش مسلمانان بودند، سر تاسر اروپا را روشن کرد.
مقدمه
“اندلس ” یا شبه جزیرهى ایبرى شامل سرزمین اسپانیا و پرتغال فعلى است. این شبه جزیره که اکنون به دو کشور مستقل اسپانیا و پرتغال تقسیم شده است، در جنوب غربى اروپا قرار دارد که از قسمت شمال و شمالِ غربى به خلیج بیسکاری، از سوى شرق به دریاى بالئار که جزو دریاهاى غربی مدیترانه است ـ و از جنوب به دریاى مدیترانه و تنگه جبل الطارق و اقیانوس اطلس همجوار است. به گفته “هرمان راندل ” استاد دانشگاه کلمبیا: مسلمین در قرن دهم میلادى در اسپانیا تمدنى پدید آوردند که در آن تمدن، علوم از صورت عقایدمبهم عمومى درآمده بود و با صنایع و فنون زندگى علمى انطباق یافته بود.
“لاین پل ” مستشرق انگلیسى مى نویسد:
اسپانیا هشت قرن در دست مسلمانان بود و نور تمدن آن، اروپا را نورانى ساخته بود و دشتهاى سوزان این سرزمین در اثر کوشش ملت فاتح، آباد گردید و شهرهاى با عظمتى را در این وادى بزرگ به وجود آوردند.
علوم و ادب و صنعت فقط در همین سرزمین اروپایى رونق داشت و از همین رهگذر بود که علوم ریاضى، فلکى گیاهشناسى تاریخ، فلسفه و قانونگذارى تنها در اسپانیاى اسلامى تکمیل شده و نتیجه داده بود.
در این زمینه نوشتار دکتر “مارتینز مونتابث ” مستشرق اسپانیایى، نیز ارزنده است:
اگر حاکمیت هشت قرنهى اسلام بر اسپانیا نبود، هرگز این کشور وارد گردونهى تاریخ تمدن نمىشد. این دوره، در حالى که اروپاى همسایه، اسیر تیرگى جهل و عقب ماندگى بود، روشنایى خرد و فرهنگ را به آنجا منتقل کرد.
ماجرای فتح آندلس:
زمانى که آفریقا به دست “موسىبن نصیر ” اداره مىشد، پادشاه اسپانیا “رودریک بود. او سى و ششمین و آخرین پادشاه گوت دراندلس بود.
ماجراى فتح اندلس از آن جا آغاز گردید که “ژولین ـ فرماندار “سبته ” ـبه خاطر تعرضى که از سوى رودریک به دخترش شده بود، از پادشاه سرپیچى کرده و به ناچار به فراریان دیگر اسپانیا در آفریقا پیوست و با اصرار از موسىبن نصیر ـ حاکم مسلمان آفریقاـ خواست تا اسپانیا را از چنگال ستمگرانه پادشاه غاصبش نجات بخشد. در پاسخ به این درخواست، موسىبن نصیر باگرفتن اجازه از ولیدخلیفهى مسلمانان ـ یک افسر جوان و شجاع به نام “طریف ” را براى کشف و گردآورى اطلاعات لازم و مقدماتى به سواحل جنوبى اسپانیا فرستاد.
وقتى گزارشهاى رضایت بخش او به دست موسى رسید، در ماه رجب سال ۹۲ هجرى قمرى “طارق بن زیاد ” ـ از لایقترین سرداران موسىبن نصیر ـ باسپاه اندکى مرکب از هفت هزار نفر مردان جنگى، از تنگهى جبلالطارق گذشتند و در محلى که هنوز به نام وى معروف است، پیاده گردیدند و سپس نخست در شهر “الجزیره الخضراء “فرود آمده و نماز صبح را در آنجا به پا داشت، و با برافراشتن پرچمِ نبرد به نبرد و پیشروى پرداخت. بعدها در همان محل برافراشته شدن پرچمها، مسجدى به نام “مسجد الرایات ” ساخته شد که حتى تا زمان مراکشى ـ از دانشمندان قرن ششم و هفتم ه. ق ـ به همین نام باقى بوده است.
از سویى گوتها نیز بسیار کوشیدند تا راه را بر طارق بسته و مانع پیشرفت وى گردند، ولى نتوانستند. در پى این حملههاى نخستین، جمع آنان از هم پاشیده و پراکنده گردیدند و طارق مستقیما به سوى “طلیطله ” پیش رفت. که این پیش روى بزرگ در تاریخ ثبت گردیده است. لشکر طارق با سپاه کمکى که از مرکز رسید، بیش از ۱۲ هزار نفر گردید. رودریک که در حال فرونشاندن آشوبهاى شمال کشور بود و “تدمیر ” را به جاى خود گماشته بود، با شنیدن این خبر به پایتخت برگشت.
“تدمیر ” به او نوشته بود: مردمى به کشور ما آمدهاند که نمىدانیم آیا اهل آسمانند یا اهل زمین. ” رودریک، امیران ارتش و خانهاى کشور را به جنگ فراخواند و حکم داد که همگى با مردمان و وابستگانشان در شهر “قُرطُبه ” به او بپیوندند. طولى نکشید که تعدادنیروهاى سپاه سلطنتى به همراه سپاه کمکى امیران اطراف، نزدیک به یکصد هزار تن رسید. این دو لشکر در مکانى به نام “لکه ” در روز یکشنبه ـ دو روزمانده به آخر ماه رمضانِ سال ۹۲ ه . ق ـ باهم درگیر شدند و این جنگ تمام عیار میان آنها، تا روز یکشنبه پنجم شوال ادامه یافت. فرزندان تیزا ـ پادشاه پیشین که به دست رودریک کشته شده بود ـ در همان حمله ى اول از لشکر رودریک جداشدند، ولى فراوانى لشکریان باقى ماندهى رودریک و مناسب بودن سلاح و وسایل جنگى و آرایش خوب نظامى آنها، باعث گردید تا مدت بیشترى در برابر حمله هاى سخت مسلمانان، پایدارى نمایند. ولى حمله ى پایانى طارقبن زیاد، به قدرى سخت و سنگین بود که ایستادگى دشمن در برابر آن ممکن نبود. از این رو، جمعیت گوتها به کلى از هم پاشید. پادشاه رودریک هنگام فرار، خود را به آب رودخانه اندخته و کشته شد و مسلمانان اسب و لنگهى کفش او را در میان گِل و لاىِ رودخانه پیدا کردند.
تاثیر فرهنگ اسلامی بر ملت آندلس
فرهنگ اسلامىِ علم دوستى چنان در کام مسلمانان اندلس، شیرین افتاد که بسیارى از آنان مشتاق گام نهادن در این راه شدند و این همه در حالى بود که اروپاى آن روز، در گرداب تفتیش عقاید وحشىگرى و مخالفت با علم غوطه ور بودند.
با ورود اسلام به اندلس، زنان پا به دنیا و فرهنگ دیگرى نهادند و به درجات بلند علمى و اجتماعى دست یافتند،
سواد آموزى چنان رو به فزونى نهاد که تنها در مدت یک سال در قرطبه، بیش از پانزده هزار جلد کتاب نوشته شد و با انتقال صنعت چاپ از بغداد به اندلس، این رقم فزونى یافت. داشتن کتاب و کتابخانه نشانه بزرگى و فخرفروشى گردید. بزرگانى در میدان علم و نوآورى قد برافراشتند و کارهایى را به بشر و جهان علم عرضه نمودند.
پروفسور “دالماس ” استاد بیمارىهاى زنان دانشکده پزشکى شهر “مونت پلیه ” اعتراف مىکند:
تمدن مسلمانان منحصر به فن معمارى و نقش و نگار ساختمانها و مساجد پرشکوه نیست، بلکه شامل بسیارى از علوم و معارفى مىشود که اساس علوم جدید به ویژه علوم گیاهشناسى و پزشکى است.
نهضت علمى اى که با ورود اسلام به اندلس پدید آمده بود، با شکوفا کردن استعدادهاى مردم، اندیشمندان بنامى چون ابن مسّره، ابن خرم، ابن باجه، ابن رشد، ابن طفیل، ابن عربى، ابن سید بطلمیوسى، على بن عباس، زهراوى، ابن سعید مغربى، حیان بن خلف قرطبى، عبدالحمید بن عبدون اندلسى و… را به یادگار گذاشت.
همچنین با توسعه فعالیتهاى اقتصادى در بخشهاى گوناگون صنعت، ریسندگى و بافندگى نیز از رشد چشمگیرى برخوردار شد تا جایى که تنها در شهر طلیطله پنجاه کارخانه پارچه بافى وجود داشت که تعدادى از اینها مخصوص بافتن پارچههاى ابریشمى بود و حدود چهل هزار کارگر در این کارخانهها مشغول به کار بودند.
آنان در استفاده از معادن نیز به موفقیتهاى ارزشمندى رسیدند؛ آنان طلا را از ماسه و شن رودخانههاى لارده، شقر، تاجه، به دست مىآوردند، نقره راهاز معادن مرسیه، حمّه، قرطبه، باجه و آهن را از شمال وادى الکبیر.
مسلمانان براى استفاده از زمینهاى بىآب، با بهرهگیرى از مهارتهاى فنى خویش، روشهاى جدید آبیارى را اختراع کردند و از این طریق، زمینهاى بسیارى را آباد کردند. با رشد و توسعه اقتصادى، کالاهاى صنعتى و کشاورزى و صادرات و بازرگانى و تجارت خارجى اندلس رونق یافت و کالاهایى مانند: اسلحه، ورق آهن، ظروف چینى مُذَهَبْ و سفالى، کاشىهاى رنگارنگ، فرش، انواع پتو و پارچههاى ابریشمى و… صادر گردید.
اسلام، هم بر زبان و هم بر فرهنگِ کشورهاى اروپایى تأثیر گذاشت. این تأثیر در اسپانیا بسیار زیاد بود که حتى امروزه هم قابل پیگیرى است. در بعضى از شهرهاى سنتى اسپانیا، هنوز هم پردهاى جلوى در ورودى خانه ها مى زنند که اگر در باز باشد، داخل خانه دیده نشود که تقلیدى از سنتِ اسلامى است که براى خانه، حفاظِ امن و حجاب قائل مىشود.
موقعیت فرهنگی و اقتصادی پیش از اسلام در آندلس:
بدون تردید فرهنگ اسپانیاى پیش از اسلام در مقایسه با تمدن اسلامى، چیزى براى ابراز وجود نداشت و برترى نسبى فرهنگى اسپانیاى پیش از اسلام در مقایسه با اروپاى بىتمدن آن زمان، چیزى را ثابت نمىکند و از ارزش خدمات بسیار مسلمانان در این سرزمین نمىکاهد. اوضاع اقتصادىِ اسپانیاى پیش از اسلام، همچون وضعیت سیاسى و فرهنگىاش، حالتى آشفته داشت و به گواهى تاریخ، هیچگونه اثرى از پیشرفت اقتصادى در دوران پادشاهان ویزیگوت، وجود ندارد.گر چه در دورهى رومیان، وضع بهتر بود.
هنگامى که آفریقا، در حکومت اسلامى از نعمت آزادى عقیده و عدل و داد برخوردار بود و مراحل تکامل و پیشرفتهاى اساسى را با سرعت زیادى طى مىکرد، شبهجزیرهى اسپانیا، همسایهى شمالى وى، زیر بار ستم پادشاهان ویزیگوت ضعیف و نابود می شد.
دلایل پیروزی مسلمانان:
آنچه در این پیروزى اهمیت ویژهاى دارد، نقش رهبرى این حرکت اسلامى بود.در این نبرد نابرابر و در شرایطى که دشمن از امتیازِ آشنابودن با منطقه، پشتیبانى نظامى و تأمین غذایى و تدارکاتى برخوردار بود، طارق شگردى به کار برد تا سربازان مسلمان را به رغم کمى تعدادشان، از لحاظ روحى کاملاً آماده نماید و از تعداد کم جنگجویان اسلام، بیشترین بهره را ببرد. وى ابتدا در برابر دیدگان وحشتزدهى سربازان دستور داد تا کشتىهایى را که با آن از دریا عبور کرده بودند و همچنین اندوختههاى غذایىشان را آتش بزنند و تنها به اندازهى یک وعده، غذا نگه دارند. آنگاه در حالى که انبوه لشکر دشمن از یک سو و فاصله انداختن تنگه میان مسلمانان و مرکزیت آنان در شمال آفریقا از سوى دیگر، برسختى و نابرابرى جنگ به نفع دشمن مىافزود، در یک سخنرانى هیجان برانگیز پس از فراخواندن نیروهایش به جهاد و فداکارى و بعد از حمد و ثناى پروردگار، خطاب به لشکریانش گفت:
اى لشکریان! از این جزیره به کجا خواهید گریخت؟ در حالى که دریا در پشت سر، و دشمن در برابر شماست. پس به خدا قسم که چارهاى جز پایدارى و شکیبایى نیست. بدانید که شما در این جزیره از کودکان یتیم در کنار سفرهى افراد لئیم، زبون ترید اکنون دشمن شما با لشکرى انبوه، سلاحى بُرنده و ذخیرهى غذایى فراوان به استقبالتان آمده است و شما جز شمشیرهایتان، پناهى ندارید و جز آنچه از دشمن بگیرید غذایى ندارید. اگر مدتى در این جزیره به تنگ دستى و نیازمندى گرفتار شوید و در کارتان چارهاى نیندیشید، آبرویتان بر باد خواهد رفت. شما با هراسى که در دلِ دشمنان انداختهاید، شجاعت و جرأت را در خود پروردهاید. پس خوارى و پستى را از آیندهى کار خویش دور کنید و این ستمکاران را از این سرزمین برانید. اکنون لشکرى قوى در برابر شما آمده و هر گاه شما مرگ را بر خود هموار کنید، پیروز مىشوید، زیرا فرصت هماکنون بر شمادست مىدهد. من شما را از چیزى برحذر نمىکنم که خود از آن دور باشم مگر آن که من پیشرو شما باشم.
معماری اسلامی در آندلس:
عبدالرحمن اول و پسرش هشام بن عبدالرحمن، طراحان و سازندگان بخش اول تمدن اندلس، یعنى عمران و آبادى شهرها و تشکیلات ادارى بوده اند و دانشمندان و متفکران اندلس طراحان شالوده فکرى و معنوى می گویند: گویند عبدالرحمن اول پیرامون شهر قرطبه را حصار کشید و قناتهاى فراوانى حفر کرد.
حمامها، مهمانخانهها و عمارتهاى عالى بسیارى ساخت و در کنارههاى رودخانهها باغهاى پردرختى ایجاد کرد و در قصر بسیار زیبایى به سبک رصافه شام، قصر سلطنتى هشام بن عبدالملک در دمشق، بنا نمود که باغهایى با درختان انبوه آن را احاطه کرده بودند.
از بناهاى معروف این دوره، مسجد جامع قرطبه است که هنوز پابرجاست و شکوه و عظمت تمدن اسلامی را نمایان میسازد.
پىآمدهاى پیروزى مسلمانان
۱- ظهور دوبارهى قدرت اسلام و مسلمانان؛
۲ـ گسترش منطقههاى مسلمان نشین و توسعه حکومت اسلامى؛
۳ ـ ایجاد بازار کار و سکونت براى مسلمانان؛
۴ ـ گرویدن بسیارى از مسیحیان به دین مبین اسلام؛
۵ ـ تربیت شدن تعداد زیادى از دانشمندان بزرگ جهان اسلام در این منطقه و پیشرفتهاى بزرگ فرهنگى، علمى و صنعتى براى مسلمانان در آن سامان.
آثار پیروزى بر جامعه ى اسپانیا
۱ ـ حقوق و اختیارات طبقهى ممتاز روحانیان و اشراف ازمیان رفت و طبقهى رنجدیدهى غلامان و نوکران آزاد گشتند که تا آن زمان با آنها مانند چهارپایان رفتار مىشد. آنان در زمینهایى که به دست مسلمانان درآمد، مانند یک کشاورز کاملاً آزاد، کار مىکردند و عملاً زمینها در تصرف کامل، بلکه مالِ آنها بود و تنها از محصول تولیدى زمین سهمى به مالک مسلمان مىدادند.
۲ ـ عوارض و باجهاى سنگین که پیشه و هنر و فن را از میان برده بود و طبقهى متوسط را پریشان و بیچاره ساخته، لغو گردید.
۳ ـ قوانین مالیاتى مشخصى بر اساس عدل و برابرى اسلامى تدوین گردید.
۴ ـ یهودیان که تا آن زمان مورد تعقیب و آزار بودند، در انجام مراسم دینى و امور قضایى خود آزاد گشتند.
۵ ـ روشن شدن شعلههاى تمدّن شهرنشینى و دانش در اسپانیا به دست مسلمین، هنگامى که تمام اروپا اسیرِ جهل و نادانى و گرفتار جنگ و خونریزى بود.
بازدیدها: 576