نقش امام رضا علیه السلام در گسترش تشیّع در ایران

تشیع در ایران

ورود امام رضا علیه السلام به ایران و خراسان ، زمینه گسترش طرفداران حضرت و تقویت شیعه را فراهم آورد .

هم زمان با شروع قرن سوم هجری ، مامون حضرت رضا علیه السلام را از مدینه ، به مرو فرا خواند و امام با اکراه و اجبار به سوی مرو حرکت داده شدند . تمام تلاش در این حرکت اجباری بر این بود که حضرت به عنوان امام معصوم و بزرگ شیعیان شناخته نشوند ، مامون به گونه ای سفر حضرت را از دور مدیریت می نمود که بعد رهبری معنوی و امامت امام مخفی بماند اما امام علیه السلام این تحدید را به فرصت تبدیل نمود و از آن به بهترین شیوه در مسیر گسترش فرهنگ اسلام ناب بهره جست .

رجاء بن ابی ضحاک که مامور آوردن امام به مرو بود در مورد اتفاقات و حوادث طول سفر این گونه می گوید :

مامون مرا فرستاد که علی بن موسی الرضا علیه السلام را از مدینه به نزد او حاضر کنم و مرا امر کرد که او را از راه بصره و اهواز و فارس بیاورم و از راه قم نیاورم و امر کرد که شب و روز مواظب او باشم تا او را وارد خراسان سازم .

پس من از مدینه تا مرو با او بودم و به خدا سوگند ، که من مردی پرهیزکارتر از او در نزد خدا و کثیر الذکرتر در جمیع اوقات خود از او و ترسنده تر از خدا از او ندیدم . چون صبح می شد نماز صبح می خواند پس از آن روی به مردم می کرد و ایشان را حدیث و موعظه می فرمود تا نزدیک زوال پس از آن تجدید وضو کرده و به مصلای خود باز می گشت . . . .

او در هیچ شهری فرود نمی آمد مگر آنکه مردم روی به آن جانب می آوردند و معالم دین خود را از او پرسش می کردند پس جواب می داد و بسیار حدیث می کرد از پدرش از پدرانش از علی علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله .

هر چند در مسیر امام از مدینه تا مرو ، سعی شده بود که از مراکز و مناطق شیعه نشین دوری کنند و در شهرهای دیگر حضرت ناشناخته باشند ، اما در نیشابور یکی از پر جمعیت ترین اجتماعات صورت گرفت و حدیث «سلسله الذهب» توسط امام رضا علیه السلام نقل شد و امامت به عنوان اصلی پس از توحید طرح گردید و این در حقیقت گسترش فکر و مبانی شیعه بود .

«محمد بن موسی بن متوکل ، با سند از اسحاق بن راهویه روایت کرد که گفت : زمانی که علی بن موسی علیه السلام به نیشابور ، تصمیم ترک نیشابور را به سوی مامون داشت ، محدثینی که در این دیار بودند همه سر راه او آمده گفتند یا ابن رسول الله از میان ما میروی و ما را به حدیثی از احادیث جدت رسول خدا صلی الله علیه و آله [که از آن] بهره مند نمی سازی ؟ این در حالی بود که آن حضرت در عماری نشسته بود سر خویش از عماری بیرون آورد و فرمود : شنیدم از پدرم موسی بن جعفر که گفت شنیدم از پدرم جعفر بن محمد که گفت شنیدم از پدرم محمد بن علی که گفت شنیدم از پدرم علی ابن الحسین که گفت شنیدم از پدرم حسین به علی که گفت شنیدم از پدرم امیر المومنین علی بن ابی طالب علیه السلام که گفت شنیدم از رسول خدا صلی الله علیه و آله که فرمود : شنیدم از جبرئیل که می گفت : شنیدم خداوند عزوجل فرمود : کلمه لا اله الا الله حصار و قلعه من است پس هر که به قلعه من داخل گردد از عذاب من ایمن خواهد بود . ابن راهویه می گوید هنگامی که عماری حرکت کرد آن جناب به آواز بلند فرمود : این شروطی دارد و من خود از جمله شروط آن هستم .

وجود امام در ایران باعث تقویت تشیع و ارتقاء و افزایش شیعیان گشت از جمله اقدامات حضرت در این راستا میتوان به موارد ذیل اشاره نمود .

دوره ای که امام در آن می زیستند اسلام به بلاد مختلف گسترش یافته بود و کتاب های آن بلاد به عربی ترجمه می شد . این امر خود موجی از مباحث کلامی را در این عصر آغاز نموده بود ، لذا امام علیه السلام برای دفاع از کیان دین و نمایاندن اسلام واقعی در جلسات مناظره با صاحبان ادیان و مذاهب مختلف شرکت می نمودند . در این میان مامون نیز با انگیزه های مختلف نشست ها و مناظرات علمی گوناگونی با ادیان و فرق درباره امامت ، نبوت و . . . برگزار می کرد و در تمام این نشست ها در پی آن بود تا به گمان خویش امام را محکوم کند .

اما از باب «عدو شود سبب خیر اگر خدا خواهد» همه توطئه های او نقش بر آب شده و محبوبیت حضرت بیشتر و بر تعداد شیعیان افزوده می شد .

موقعیت پیش آمده برای امام و استقرار ایشان در مرو زمینه رفت و آمد شیعیان را به محضر امام رضا علیه السلام  بیشتر از پیش فراهم آورد . روایت ذیل بیانگر این مساله و نگرانی مامون از گسترش و رواج تشیع است .

از عبدالسلام بن صالح هروی روایت شده است که گفت ، خبر به مامون رسید که حضرت ابا الحسن علی بن موسی الرضا علیه السلام مجالسی منعقد می کند و سخن می گوید و مردم شیفته او می شوند، یعنی اعتقاد به او پیدا می کنند ؛ مامون حاجب خود محمد بن عمرو علوی طوسی را امر کرد که مردم را از مجلس آن بزرگوار دور کند و او را نزد مامون حاضر سازد .

مجموعه نامه های امام به افراد و اشخاص مختلف در مورد مسائل گوناگون از قبیل ، اثبات جایگاه اهل بیت علیه السلام مباحث کلامی و اعتقادی و . . . همه در تبیین و تشریع مبانی تشیع و نشانگر تبلیغ و ارشاد و گسترش تشیع است . برای نمونه آن حضرت نامه ای به عبدالله جندب نوشته و در مورد جایگاه اهل بیت علیه السلام توضیح داده است :

«از عبدالله جندب روایت شده که حضرت رضا علیه السلام به او نوشت : امام بعد همانا محمد صلی علیه السلام امین خدا بود در میان خلقش و چون آن حضرت درگذشت ما خانواده وارث او شدیم ، پس ما هستیم امین خدا در زمین ، علم بلاها و مردن ها و نژاد عرب و تولد اسلام نزد ماست (یعنی نژاد صحیح و فاسد عرب را می شناسیم و از محل تولد اسلام که دل انسانست آگاهیم) و چون هر که را ببینیم می شناسیم که حقیقتاً مومن است یا منافق و نام شیعیان ما و نام پدرانشان نزد ما ثبت است .

خدا از ما و آنها پیمان گرفته (که ما رهبر آنها باشیم و آنها پیرو ما) بر سر هر آبی که ما وارد شویم آنها هم وارد شوند و در هر جا در آییم در آینده (اشاره به حوض کوثر و بهشت و مقام علیین) جز ما و ایشان کسی در کیش اسلام نیست ، مائیم نجیب و رستگار و مائیم بازماندگان پیغمبران و مائیم فرزندان اوصیا و ما در کتاب خدای عزوجل خصوصیت داریم و ما به قرآن سزاوارتریم تا مردم دیگر و ما به پیغمبر نزدیک تریم تا مردم دیگر .

«امام اموال خود را در روز عرفه میان مردم قسمت کرد و در برابر اعتراض فضل بن سهل که آن را زیان خوانده بود امام آن را غنیمت دانست»

حضرت از هر فرصتی در راه ترویج تشیع بهره می جست ، حتی از شعر و شاعران ؛ از جمله شیعیان ارادتمند شیعه ، دعبل خزاعی بود که با سرودن قصیده و ذکر تاریخ شیعه پیام مظلومیت را به گوش همه می رساند .

«دعبل گوید : چون به خدمت امام رضا علیه السلام رسیدم فرمود : یکی از سروده هایت را برایم بخوان و من خواندم :

مدارس آیات خلت من تلاوه        و منزل وحی مقفر العرصات

تا به این بیت رسیدم که :

اذا وتروا مدوا الی واتریهم          اکفا عن الاوتار منقبضات

امام آنچنان گریست که از هوش رفت خدمتگزارش اشاره کرد که آرام گیر . ساعتی درنگ کرد و سپس فرمود بخوان و من خواندم تا به همان بیت رسیدم و همان حال نخستین دست داد و من ساکت شدم.

بعد ساعتی امام فرمود : بخوان و من تا به آخر قصیده خواندم حضرت سه بار فرمود احسنت و دستور داد ده هزار درهم از سکه هائی که به نام حضرتش سکه خورده بود و پس از آن به هیچ کس ندادند به من دهند و با فرمانی به خانواده خود ، خادم حضرت جامه های بسیاری برایم آورد .

فعالیت های علمی و تبلیغی امام در گسترش و ارتقاء تشیع در ایران به حدی بود که آثار آن بعد از شهادت امام به روشنی دیده می شد از باب نمونه به چند مورد اشاره می کنیم .

آثار به جا مانده از حضور امام علیه السلام در مسیر حرکت به مرو ، در شهرها و مناطقی که به نحوی محل استقرار امام بوده ، به عنوان پایگاهی برای شیعه شناخته می شود .

مسجد امام رضا علیه السلام در اهواز ، دو نقطه منسوب به امام در شوشتر ، قدمگاهی در شرق دزفول ، قدمگاهی و مسجد امام رضا علیه السلام در ارجان و ابرقو ، وجود چندین قدمگاه در یزد ، قدمگاه ده شیر در فراشاه ، وجود درختی با عنوان موم رضا در روستای بافران ، حمام و مسجد و قدمگاه در نائین و حمام رضا و قدمگاه در نیشابور ، از جمله اماکن به جا مانده از زمان امام می باشد که بیانگر وجود محبین و شیعه بعد از آن حضرت در این امکان می باشد .

با توجه به فراهم شدن زمینه نسبی برای حضور شیعیان به ویژه سادات در ایران بعد از سفر امام بسیاری از آنان به خراسان مهاجرت نمودند .

-ابوهاشم محمد فرزند اذرع از فرزندان حسن بن حسن به علی بن ابیطالب اول کسی بود که به قم وارد شد در «آوند» کاشان و همدان نیز از فرزندزادگان امامان علیه السلام مستقر شدند .

-از فرزندان زید بن حسن بن علی ابنطالب که در طبرستان مدتی اقامت و سپس به قم آمدند ، ابوالقاسم بود که جد ابوالقاسم رازی است عیسی بن احمد به ری رفت و آنجا را وطن خویش قرار داد .

-اول کسی که از سادات حسینی به قم آمد ابوالحسن حسین بن حسین بن جعفر بن محمد بن اسماعیل بن جعفر صادق علیه السلام بود .

-حضرت فاطمه معصومه علیه السلام از سادات حسینی و فرزندان امام موسی بن جعفر علیه السلام است که با تعدادی از خاندان و وابستگان به قم آمدند .

-از سادات رضوی که با سال 256 قمری از کوفه به قم آمد ابوجعفر موسی بن محمد بن علی بن موسی بن جعفر علیه السلام بود .

-از سادات موسوی ابوعبدالله حسین بن احمد موسوی که جد او ابوعبدالله اسحق بن ابراهیم بن موسی بن ابراهیم بن موسی بود به همراه دیگر اعراب به قم آمد .

-ابوعلی احمد فرزند ابوعبدالله حسین از قم به آوه رفته و در آنجا خانواده ای تشکیل داد . جعفر دیباج در زمان مامون به جرجان آمده و در آنجا وفات یافت .

-ابوالفضل حسین برادر ابوحسن علی بن دینوری و جد سادات اشرف دینور است که به بلاد دیلم رفت .

-در عهد معتصم عباسی ( 218- 227 ق ) محمد بن قاسم از نوادگان امام حسین علیه السلام در طالقان بر علیه خلیفه قیام کرد .

-در حکومت متوکل عباسی ، حسن بن زید حسینی در طبرستان و دیلم حضور داشت و در همین ایام محمد بن محمد بن جعفر که از سادات حسینی و از نسل عمر بن علی بن الحسین علیه السلام بود را در نیشابور به زندانش انداختند .

-در ایام مستعین عباسی ، ابوالحسین یحیی بن عمر بن حسین بر ضد دستگاه خلافت در خراسان قیام کرد .

-جعفر بن محمد حسینی در ری به قتل رسید .

-ابراهیم بن محمد ، از نسل ابوالفضل العباس و حسین بن محمد حسنی در قزوین به قتل رسید .

-احمد بن محمد حسینی در عهد خلافت معتمد به نیشابور تبعید شد .

-در عهد معتضد محمد بن زید بن محمد بن اسماعیل بن حسن بن زید بن حسن علیه السلام معروف به داعی و صاحب طبرستان قیام کرد و سرانجام در دروازه گرگان جنگی در گرفت و محمد بن زید در این جنگ به خاک و خون غلطید . هنوز رمقی در بدن داشت که او را از میدان جنگ به گرگان برده و در آنجا در گذشت .

-حسین بن علی بن محمد بن علی بن اسماعیل بن جعفر علیه السلام در تفلیس که از شهرهای ارمینه است به دست قومی معروف به صفار کشته شد .

-حسن بن عیسی حسینی در گرگان به دست خجستانی کشته شد .

اهمیت نفوذ شیعه و گستردگی آن پس از ورود آن حضرت در خراسان به گونه ای شد که زمینه قیام های علوی را فراهم آورد که به برخی از آنها در قسمت پیش اشاره شد ، از جمله این قیام ها ، قیام محمد بن قاسم است او در سال 219 هجری در طالقان قیام کرد و هدف از این حرکت را حمایت شخصی از خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله جهت اقامه حکومت عدل شمرده و در نتیجه بسیاری از مردم به دور او حلقه زدند .

در نهایت میان او و سرداران عبدالله بن طاهر در ناحیه طالقان و کوه های آن نبردهایی رخ داد و منجر به شکست محمد بن قاسم انجامید و او جان سالم از معرکه به در برده و به یکی از ولایت های خراسان که اهالی آنجا دعوتش کرده بودند رفت .

حاکم برای پیدا کردن مکان مخفی او جایزه ای گرانبها معین نمود ، در نتیجه برای به دست آوردن این جایزه افرادی محل او را گزارش دادند .

وی پس از دستگیری و تحمل شکنجه هایی به واسطه کمک تعدادی از یاران خویش از کام مرگ فرار کرد .

بنابراین ، اوضاع شیعیان ایران با ورود حضرت تغییر یافت و آثار و ابنیه های تاریخی و قدمگاه های به جا مانده از زمان ایشان ، مهاجرات سادات علوی به ویژه حضرت معصومه علیه السلام به ایران و قیام برخی از سادات ، شواهدی است بر گسترش و نفوذ تشیع بعد از امام هشتم علیه السلام [در] ایران .

منبع: اهل البیت علیهم السلام

پایگاه اطلاع رسانی هیات رزمندگان اسلام