همه چیز در مورد آئینی بومی که جهانی شد

پیاده روی اربعین، بزرگترین اجتماع سالانه ی شیعیان جهان و آیینی زیارتی شامل پیاده روی طولانی مدت افراد و گروه ها در مسیرهای منتهی به شهرکربلا او به قصد زیارت امام حسین علیه السلام به است. اربعین، از روزهای مهم زیارتی امام حسین علیه السلام  و در تقویم شیعی مهمترین مناسبت مذهبی مرتبط با آن حضرت بعد از عاشورا است. درعراق، أین روز به سبب باوری قدیمی، روز بازگشت سر امام حسین و دفن آن در کربلا در سال ۶۱ ق دانسته میشود و در میان شیعیان به روز«مردّ الرأس» (بازگشت سر) معروف است.

در منابع حدیثی شیعه، بر زیارت امام حسین علیه السلام در روز اربعین تأکید بسیار شده و آن از جمله نشانه های مؤمن شمرده شده است. در این منابع، همچنین برای کسی که به صورت پیاده به زیارت امام حسین رود و برای هر قدمی که در این راه بردارد، ثواب های بسیاری ذکرشده است. همچنین به زائران توصیه شده بعد از رسیدن به رودخانه ی فرات و غسل در آن، کفش های خود را درآورند و با پای برهنه به زیارت امام حسین بروند تا به ثواب بیشتری برسند. به استناد همین دسته از روایات، زائران بسیاری از روزها قبل از اربعین با پای پیاده به سمت کربلا به راه میافتند و میکوشند تا در روز اربعین در کربلا حضور داشته باشند؛ گرچه گاه قبل یا بعد از آن روزبه کربلا میرسند. در دیگر روزهای زیارتی و مناسبتهای مهم مانند نیمه ی شعبان یا روز عرفه نیز پیاده روی به سوی کربلا البته در ابعادی محدودتر از اربعین صورت میگیرد.

پیاده روی اربعین هم به صورت فردی و هم گروهی (در قالب گروه های دوستی، هیئت های مذهبی و جمع های خانوادگی) انجام می شود و طی آن افراد، بسته به شرایط ازجمله توانایی جسمی خود، همه یا بخشی از مسیر محل زندگی خود تا کربلا را پیاده می پیمایند. این پیاده روی چند روز به طول می انجامد و مدت آن، بسته به مسافت میان مبدأ حرکت تا کربلا متفاوت است. در برخی موارد (به عنوان مثال برای زائرانی که از شهر بصره به راه میافتند)، این پیاده روی بیش از ۱۰ روز به طول می انجامد.

در همه ی مسیرهای منتهی به کربلا( از جمله بغداد و نجف) در روزهای پیش از اربعین پیاده روی در جریان است. بین این مسیرها،محور نجف به کربلا معمولا پر تردد است و مسیر اصلی و مهم تر محسوب می شود.  بین نجف و کربلا  هم دو مسیر پیاده روی وجود دارد؛ یکی مسیر کوتاه تر و تقریبا ۸۰ کیلومتری که از میان بیابان می گذرد و در حاشیه اش جاده ای آسفالته قرار دارد و دیگری مسیر طولانی ترو حدوداً، ۱0۰ کیلومتری  که در حاشیه رودخانه ی فرات قرار گرفته است. معمولاً اکثر زائرانی که این محور را انتخاب  می کنند، از مسیر نخست حرکت می کنند. در این مسیر، از آغاز جاده ی نجف تا حریم حرم امام حسین علیه السلام تیرک های در فواصل 50 متری از هم نصب شده که از ۱ تا ۱۴۶۰ شماره گذاری شده اند.

در طول همه ی مسیرهای پیاده روی، موکب هایی به تعداد بسیار زیاد توسط اجتماعات مذهبی، عشایر بومی منطقه و ساکنان روستائیان حوالی هر مسیر برقرار است که به زائران به صورت رایگان خدمات ارائه می کنند.

مدیریت موکب ها به شکل کاملاً مردمی و مستقل از دولت انجام میشود. موکب ها را به دو دسته ی «موقتی» (که معمولاً در خیمه های پارچه ای برپا می شوند) و «دائم» (که ساختمانهای کوچک و بزرگ دارند) می توان تقسیم کرد. خدماتی که در موکب ها به زائران ارائه می شود طیف گسترده ای را دربرمیگیرد؛ مانند دراختیار قراردادن محلی برای اسکان موقت و استراحت، تهیه و توزیع انواع اغذیه و خوراکی، ارائه ی خدمات بهداشتی ودرمانی وخدمات متفرقه نظیرواکس زدن کفش ها، ماساژبدن و پاها، تعمیر وسایل و موارد دیگر…

اعتقاد به فضیلت بسیار زیارت امام حسین به خصوص در اربعین وجایگاه زائران آن حضرت، سبب شده است که بین صاحبان موکب های مختلف و ارائه دهندگان خدمات، برسر ارائه ی خدمات بیشتر و بهتر و جلب نظر زائران رقابت درگیرد.

در طول مسیرهای راهپیمایی، تعداد بیشماری از نمادها و تبلیغات گروه های مختلف شیعی به چشم  می خورد.. ازجمله ی پرشمارترین این نمادها می توان بیرقها و پرچمهای گوناگون، شمایل و تصاویر منسوب به امامانان شیعه و دیگر شخصیت های دینی(بیش از همه شمایل امام حسین و حضرت ابالفضل) و تصاویر مراجع و رهبران سیسی-مذهبی شیعه(به ویژه سید محمد صدر، سید مقتدی صدر،سید علی سیستانی، سید علی خامنه ای، سید محمد حسین حکیم و…) را نام برد.

در بین راهپیمایان از هر جنس، سن، نژاد و حتی دین و مذهب و میز از کشورهای مختلف و با گرایشهای گوناگون فکری، فرهنگی  و سیاسی حضور دارند. حتی برخی از افراد دارای معلولیت جسمی نیز با ویلچر  و عصا در این آییم شرکت می کنند.

گرچه این آیین ماهیتی شیعی دارد، اما هر ساله شماری از اهل سنت و اقلیت های غیر مسلمان عراقی نیز در آن شرکت دارند. از دیگر ویژگی های برجسته این آیین، امنیت  حضور در آن برای زنان و کودکان است، حین پیاده روی، برخی شعارهای حماسی مذهبی (نظیر لبیک یا حسین) سرمی دهند و برخی نیز اذکار و دیگر متون دینی را زمزمه می کنند. همچنین در فواصلی از مسیر به ویژه در نزدیکی کربلا زائران به عزاداری و روضه خوانی می پردازند و سینه یا زنجیر میزنند یا هوسه خوانی می کنند.

 به طور سنتی، زائران عراقی پس از رسیدن به کربلا، معمولاً پیاده روی را به سمت حرم امام حسین علیه السلام ادامه می دهند و بعد از زیارتی کوتاه و قرائت زیارت مخصوص روز اربعین، به شهرها و روستاهای محل زندگی خود بازمیگردند. اما دیگر زائران، از جمله زائران ایرانی معمولاً برای چند روز در کربلا اقامت میکنند. تعیین تعداد شرکت کنندگان در پیاده روی اربعین دشوار است. ارقام متفاوتی هرسال توسط مراجع رسمی وغیررسمی اعلام میشود که به نظر هیچ کدام قطعی نمیتواند باشد. از قدیمیترین این آمارها میتوان به گزارش روزنامه ی الاخبار (چاپ بغداد) در ۲۳ صفر۱۳۶۵ ق (۲۶ بهمن ۱۳۲۴ ش) اشاره کرد که جمعیت شرکت کننده در پیاده روی آن سال را بالغ بر یک میلیون و ۵۴۶ هزار نفر ذکر کرده است. از جدیدترین آمارها هم می توان به گزارش وزیر حمل ونقل عراق اشاره کرد که تعداد زائران در اربعین سال ۱۴۳۷ ق/۱۳۹۴ را و بیش از ۲۶ میلیون نفر و در سال 1395 مقداری بیشتر از این تعداد را اعلام کرده است. درهرحال میتوان گفت تعداد مشارکت کنندگان در این آیین سالانه، روندی روبه تصاعد داشته است.

تعیین زمان دقیق آغاز پیاده روی اربعین به سبب کمبود منابع دشوار است. در برخی منابع، ازگونه ای پیاده روی زیارتی در زمان حیات امامان شیعه سخن گفته اند. اما طبق قول مشهورترسابقه ی این آیین حدوداً به میانه ی قرن ۱۳ برمیگردد و مرتضی انصاری (۱۲۱۴-۱۲۸۱ ق) – از علمای بزرگ شیعه معاصر قاجاری از مبدعان اصلی آن بوده است. پس از وی برای مدتی این آیین کم رونق شد تا اینکه مجدداً در اوایل قرن ۱۴ به کوشش برخی از علمای شیعه از جمله محدث نوری احیا شد و از آن پس تا امروزی با افت وخیزهایی استمرار یافته است. از عوامل مؤثر برحیات این آیین، موضع قدرتهای سیاسی عمدتاً سنی حاکم بر عراق بوده است؛ در مقاطعی که حکومت عراق با برگزاری این آیین مخالفت کرده، از تعداد شرکت کنندگان در آن کاسته شده و برعکس، در مقاطعی که شیعیان به آزادی های سیاسی دست یافته اند، این آیین رونق بیشتری یافته است.

در اواخرقرن ۱۴ و با استیلای حزب بعث در عراق این آیین به افول گرایید. حزب بعث که این راهپیمایی را نمودی از قدرت سیاسی شیعیان میدانست، ابتدا کوشید با کمک تبلیغات گسترده از آن بهره برداری سیاسی کند؛ اما با ناکامی مواجه شد ودر پی مقابله با این آیین برامد، اصرار شیعیان عراق به برگزاری پیادهروی و ممانعت رژیم، اعمال خشونت نت علیه زائران شد. گزارش هایی از تیراندازی زمینی و هوایی نیروهای نظامی به سوی زائران در سال هایی ۱۹۷۰ م، ۱۹۷۵ م و ۱۹۷۶ م (۱۳۵۳، ۱۳۵۸ و ۱۳۵۹) در دست است. این حملات در سال 1977م/۱۳۶۰ به اوج خود رسید. در آن سال، نیروهای بعثی در نزدیکی کربلا به روی زائران پیاده آتش گشودند. پس از آن برای مدتی پیاده روی اربعین ممنوع اعلام شد.

گرچه با این وجود، برخی شیعیان به این ممنوعیت اعتنایی نمی کردند و مخفیانه خود را به کربلا می رساندند. در همان مقطع، سیدمحمدصادق صدر (۱۳۲۲-۱۳۷۷ ق) نیز با صدور فتوایی پیاده روی به کربلا را واجب اعلام کرد. با سقوط حزب بعث و از سال ۲۰۰۳ م/۱۳۸۱ پیاده روی احیا شده و در ابعادی وسیع تر از گذشته ادامه یافت. در سال های اخیر، تحولات سیاسی و فکری در عراق، آزادی مذهبی شیعیان، رفع محدودیت برای حضور شیعیان دیگر کشورها (به خصوص ایران)، افزایش امکانات فناورانه از جمله بهبود سیستم های حمل ونقل و پویش های مردمی با استفاده از رسانه های جدید در کنار اقدامات گسترده که دولت های ایران وعراق در جهت  تسهیل سفر زائران و فراهم کردن شرایط مناسب برای برگزاری این آیین، به توسعه ی سریع ان منجر شده است. با این وجود، پیاده روی هنوز آیین پرمخاطره ای است و گروه های  تروریستی معارض با شیعیان بخصوص گروه های تکفیری سلفی۔وهابی که اساسا زیارت را مصداق شرک و پیاده روی را هم باعت و شرک آمیز می دانند، برای اخلال در برگزاری این آیین از طریق ناامن سازی مسیر و کشتار زائران به روشهای مختلف (انجام عملیات انتحاری، شلیک موشک،مسمومیت غذایی در بین زائران و ..) تلاش می کنند که تلاش هایشان ناکام مانده است.

منبع: فارس