تعزیه و شبیه خوانی

 

تعزیه و تعزیت،هم به معنای تسلیت گفتن به یک داغدار از مصیبت است. هم به معنای اجرای نوعی نمایش مذهبی به یاد حادثه عاشورا که «شبیه خوانی »هم گفته می شود. اما توضیح هر یک:

تسلیت گویی

اصل تسلیت گویی به خاطر مصیبتی که بر کسی وارد شده، در اسلام مستحب است.

رسول خدا«ص »فرمود:«من عزی مصابا فله مثل اجره » (1) هر کس مصیبت دیده ای راتسلیت گوید. پاداشی همانند او دارد. و نیز طبق حدیثی از امام صادق «ع »،خداوند به حضرت فاطمه «ع »در سوگ شهادت حسین «ع »تعزیت گفت. (2) از مستحبات روز عاشورا است. که افراد وقتی به هم می رسند. نسبت به این مصیبت بزرگ به یکدیگر تعزیت وتسلیت گویند.

این نشانه داغداری در این فاجعه عظیم و همبستگی با جبهه شهدای کربلاست. عبارتی که مستحب است در این تسلیت گویی گفته شود. چنین است:«اعظم الله اجورنا بمصابنا بالحسین علیه السلام و جعلنا و ایاکم من الطالبین بثاره مع ولیه الامام المهدی من آل محمد علیهم السلام ». (3) در این متن تعزیت،ضمن داغداری در سوگ سید الشهداء، مساله خونخواهی آن امام شهید در رکاب حضرت مهدی «ع »از خداوندخواسته شده است.

سنت تسلیت گویی در میان شیعه،نسبت به مناسبتهای دیگری که وفات معصومین «ع »پیش می آید رایج است. و هنگام دیدار،جمله «اعظم الله اجورکم »را می گویند.

شبیه خوانی تعزیه خوانی نمایشی است که در یک محوطه، با حضور مردم توسط چند نفر انجام می گیرد. که در نقش قهرمانان کربلا و با لباسهای مخصوص و ابزار جنگی وهمراه با دهل و شیپور،نیزه،شمشیر،سپر،سنج،کرنا،سرنا، خنجر،زره،مشک آب واسب،ایفای نقش می کنند. صحنه و نمایش،بر مبنای حوادث کربلا و مقتلها تنظیم می شود. (4) تعزیه، اگر بصورت صحیح و با حفظ موازین و شئون معصومین انجام شود،تاثیر مهم می گذارد و وسیله انتقال فرهنگ شهادت به نسلهای آینده است.

تعزیه در فرهنگ شیعه

«در فرهنگ شیعه،به معنای نوحه بر امامان شهید،نزدیک قبورشان یا در خانه سوگواران است که برای امام حسین «ع »نوحه می خوانند.در فرهنگ مردم،نمونه هایی ازتابوتهای سمبلیک برای کشته های کربلاست.در شهرهای مختلف شیعه نشین،روزعاشورا مراسم خاصی بر پا می کنند. و هودجها و اسبهایی را راه می اندازند. برپایی اینگونه مراسم که در اماکن عمومی و مساجد و…به صورت تحریک کننده حزن مردم است،«تعزیه »نام دارد.  و با لباسها و…برخی حوادث کربلا را به صورت نمایش ارائه می کنند. دراین مراسم،روضه خوانی و نوحه خوانی هم انجام می گیرد.  و کودکانی هم بعنوان «پیشخوان »برنامه اجرا می کنند. و متنهای اجرایی اغلب به صورت شعر است. شکل تکامل یافته تعزیه،جدید است.» (5)

در باره این نمایش مذهبی نوشته اند:

«شبیه خوانی یا به اصطلاح عامه «تعزیه خوانی »،عبارت از مجسم کردن و نمایش دادن شهادت جانسوز حضرت حسین «ع »سید الشهدا ویاران آن بزرگوار یا یکی از حوادث مربوط به واقعه کربلا بود.

شبیه خوانی ناطق،ظاهرادر دوره ناصر الدین شاه در ایران معمول شد. یا اگر قبلا چیز از آن قبیل بود. در دوره سلطنت ناصر الدین شاه رونقی بسزا یافت.  و شبیه خوانهای زبردستی پیدا شدند. ظاهر آن که مشاهدات شاه در سفرهای خود از تآترهای اروپا در پیشرفت کار تعزیه و شبیه خوانی بی تاثیر نبوده است ». (6)

«شبیه خوانی و تعزیه خوانی »سنت هنری و نمایشی اهل تشیع است. که سیمای وجیه و معصوم قدیسین را از روزگار کهن تا به امروز در برابر دیدگان اهل معنی عیان داشته است.» (7) در باره کیفیت اجرای آن و سنتها و آداب مربوط به تعزیه،تحقیقات ارزشمندی انجام گرفته. و آثاری تالیف شده است.

در یکی از منابع آمده است:

«سنت شبیه خوانی به احتمال قوی بصورت هیئت فعلی خویش در پایان عصر صفوی پدید آمد و از همه سنتهای کهن نقالی و روضه خوانی و فضائل و مناقب خوانی و موسیقی مدد گرفت و تشکیلاتی محکم برای خود ترتیب داد. و کارگردانان ورزیده اداره آن را در دست گرفتند. تعداد تعزیه های اصلی که کمی از صد می گذرد. کیفیت تعزیه نامه ها که غالبا منظوم و در هر حال آهنگین یعنی مرکب از بحر طویل و شعر است. دستگاههایی که هر یک از خوانندگان باید شعر خود رادر آن بخوانند. آهنگ مخالف خوانان که دارای هیمنه و شکوه حماسی است.» (8)

به اقتضای نقشی که افراد مختلف در اجرای تعزیه و شبیه خوانی داشتند. و حال و هوای شعرها و نحوه خواندن،اصطلاحات خاصی هم رایج بود.مثل:رجزخوانی،شبیه خوانی،نوحه خوانی،بحر طویل خوانی،مقتل خوانی،شهادت خوانی،هجران خوانی(از زبان اسرا)،اشقیاخوانی و شمرخوانی(از زبان سران سپاه عمر سعد).آنچه نقل شد.گوشه ای از کیفیت اجرای آن را نشان می دهد.

به نقل دیگری توجه کنید:

«شبیه خوانی و تعزیه درعصر صفویه هنوز در ایران مرسوم نشده بود. برپایی نمایش مذهبی یا تعزیه ظاهرا اززمان پادشاهی کریم خان زند در ایران معمول شده است. این نوع عزاداری که بیشترجنبه عامیانه داشته. و رواج آن در شهرهای کوچک و قراء و قصبات ایران بیشتر ازشهرهای بزرگ بوده است. صورت ساده آن(شبیه سازی)که عنوانی نداشته در عهدصفویه معمول بوده. و بعد از سلسله صفویه بصورت نمایش مذهبی روی صحنه آمده است. از خصوصیات تعزیه این بود که هر یک نقش خود را با خواندن اشعار مذهبی دریکی از دستگاهها و آوازها اجرا می کردند. و مخالفین در جواب و سؤال با موافقین نیزرعایت بحر و قافیه را در اشعار می کردند. همچنین شمایل آنها با اصل نیز تناسب داشت.

مثلا شبیه علی اکبر،جوان هیجده یا نوزده و بیست ساله،خوش قیافه و نیکو اندام و…» (9) مساله شبیه خوانی از دیدگاه فقهی و اعتقادی نیز مورد بحث و بررسی عالمان شیعه قرار گرفته است. برخی آن را تحریم و بعضی تجویز کرده اند. (10)

از نقاط قوت تعزیه خوانی

تاثیرگذاری عاطفی و نیزروحیه ضد ظلم که در پی دیدن نمایشهای تعزیه در افراد ایجاد می شود.از نقاط قوت ومثبت این نمایش مذهبی است. به همین جهت در ایران پس از انقلاب اسلامی،رواج وتوسعه بیشتری یافته. و همراه این توسعه، تحولاتی هم در سبک اجرا،هم در محتوای اشعار و جهتگیری سیاسی اجتماعی پدید آمده است.

در واقع،انقلاب اسلامی به تعزیه روح جدیدی بخشید. و این هنر جان گرفت. صاحب نظران این فن،خود به تاثیر آن درروحیه سربازان و افسران در طول سالهای دفاع مقدس اعتراف کرده اند. (11) اجرای تعزیه مخصوص ایران نیست. در کشورهای اسلامی و شیعی دیگری نیز این سنت مورد توجه است. و با سبکهای گوناگون و اعتقادات و مراسم مختلف و ابزار وادوات دیگری اجرا می شود. از جمله در هند و پاکستان،که رواج بیشتری دارد. (12)

پی نوشتها

1-سفینة البحار،ج 2،ص 188.در این زمینه ر.ک:«باب التعزیة و المآتم »در بحار الانوار،ج 79،ص 71 تا 113.

2-همان.

3-مفاتیح الجنان،اعمال روز عاشورا.

4-در باره تاریخچه آن در کشورمان ایران ر.ک:«تعزیه،هنر بومی پیشرو ایران »گردآورنده:پنز چلکووسکی.ترجمه: داود حاتمی.نیز«دایرة المعارف تشیع »،ج 4.

5-دائرة المعارف الاسلامیه،ج 5،ص 313(با تلخیص).

6-از صبا تا نیما،یحیی آرین پور،ج 1،ص 322.

7-درآمدی بر نمایش و نیایش در ایران،جابر عناصری،ص 86.

8-فصلنامه هنر،شماره 2،ص 162،مقاله «پژوهشی در تعزیه و تعزیه خوانی ».

9-موسیقی مذهبی ایران،ص 33 تا 35(تلخیص شده)نیز ر.ک:فصلنامه هنر،شماره 2(زمستان 61)ص 156 مقاله «پژوهشی در تعزیه و تعزیه خوانی ».

10-از جمله در باره نظریه علما در باره جواز تعزیه و شبیه خوانی و سینه زنی و دسته راه انداختن…ر.ک:«فصلنامه هنر» شماره 4(پائیز 1362)مقاله «فتاوای علمای سلف در باره عزاداری و شبیه خوانی »ص 290.همچنین کتاب «اسرارالشهاده »فاضل دربندی،بحث مبسوطی در این باره ها دارد،ص 61 تا 66.

11-از جمله ر.ک:«کیهان فرهنگی »،مهر 63،ص 27،مقاله «نشستی در ارزیابی تعزیه ».

12-همان،ص 31.

 

بازدیدها: 0