نقش امر به معروف و نهی از منکر در احیای جامعه اسلامی

خانه / مطالب و رویدادها / نقش امر به معروف و نهی از منکر در احیای جامعه اسلامی

قرآن کریم یکی از اهداف حاکمیت اسلامی را اجرای امر به معروف و نهی از منکر در جامعه می داند

اولین محور بحث اهمیت امر به معروف و نهی از منکر است که برای اثبات اهمیت این فریضه بیان سه نکته لازم است:
1. قرآن کریم یکی از اهداف حاکمیت اسلامی را اجرای امر به معروف و نهی از منکر در جامعه می داند. آیه41 سوره حج بیانگر این موضوع است. «الَّذينَ إِن مَكَّنّاهُم فِي الأَرضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَآتَوُا الزَّكاةَ وَأَمَروا بِالمَعروفِ وَنَهَوا عَنِ المُنكَرِ وَلِلَّهِ عاقِبَةُ الأُمور؛ همان کسانی که هر گاه در زمین به آنها قدرت بخشیدیم، نماز را برپا می‌دارند، و زکات می‌دهند، و امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند، و پایان همه کارها از آن خداست!».
مقصود از اقامه ی نماز غیر از نماز خواندن است، نماز خواندن مالِ زندگی فردی است اما أَقامُوا الصَّلاةَ در جریان زندگی اجتماعی فردی است، برای اینکه به آن ها مکنت بدهیم اقامه ی نماز می‌کنند و جریان عبودیت و بندگی را راه می‌اندازند زکات را می‌پردازند و جریان تعاون همراه با امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند وَلِلَّهِ عَاقِبَةُ الْأُمُورِ که نتیجه و عاقبت همه چیز به خدا بر می‌گردد.
2. هدف بعثت انبیاء الهی امر به معروف و نهی از منکر به صورت دعوت مردم به خیر ، صلاح ، توحید و بازداشتن آن ها از پیروی طاغوت بوده است. حضور انبیا در عرصه ی تحولات اجتماعی به اندازه ای چشمگیر است که می توان گفت همه ی حرکت های اصلاحی و دگرگونی های سازنده در جامعه بشری در پرتو امر به معروف و نهی از منکر تحقق یافته است. در سوره مبارکه اعراف آیه ۱۵۷ آمده:«الَّذينَ يَتَّبِعونَ الرَّسولَ النَّبِيَّ الأُمِّيَّ الَّذي يَجِدونَهُ مَكتوبًا عِندَهُم فِي التَّوراةِ وَالإِنجيلِ يَأمُرُهُم بِالمَعروفِ وَيَنهاهُم عَنِ المُنكَرِ وَيُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّباتِ وَيُحَرِّمُ عَلَيهِمُ الخَبائِثَ وَيَضَعُ عَنهُم إِصرَهُم وَالأَغلالَ الَّتي كانَت عَلَيهِم ۚ فَالَّذينَ آمَنوا بِهِ وَعَزَّروهُ وَنَصَروهُ وَاتَّبَعُوا النّورَ الَّذي أُنزِلَ مَعَهُ ۙ أُولٰئِكَ هُمُ المُفلِحونَ ؛ همانها که از فرستاده (خدا)، پیامبر «امّی» پیروی می‌کنند؛ پیامبری که صفاتش را، در تورات و انجیلی که نزدشان است، می‌یابند؛ آنها را به معروف دستور می‌دهد، و از منکر باز می دارد؛ اشیار پاکیزه را برای آنها حلال می‌شمرد، و ناپاکی ها را تحریم می کند؛ و بارهای سنگین، و زنجیرهایی را که بر آنها بود، (از دوش و گردنشان) بر می‌دارد، پس کسانی که به او ایمان آوردند، و حمایت و یاریش کردند، و از نوری که با او نازل شده پیروی نمودند، آنان رستگارانند».
از الزامات حاکمیت شریعت گسترش معروف و امحای منکر است. باید بتوانیم با فرهنگ سازی کاری کنیم که معروف ها را در جامعه احیا و منکرها را از بین ببریم.
3. بیان امام باقر علیه السلام حاکی از اهمیت و نقش مهم این فریضه الهی است. حضرت امام محمد باقر علیه السلام مي فرمايد: «إِنَّ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْيَ عَنِ الْمُنْكَرِ سَبِيلُ الْأَنْبِيَاءِ وَ مِنْهَاجُ الصُّلَحَاءِ فَرِيضَةٌ عَظِيمَةٌ بِهَا تُقَامُ الْفَرَائِضُ وَ تَأْمَنُ الْمَذَاهِبُ وَ تَحِلُّ الْمَكَاسِبُ وَ تُرَدُّ الْمَظَالِمُ وَ تُعْمَرُ الْأَرْضُ وَ يُنْتَصَفُ مِنَ الْأَعْدَاءِ وَ يَسْتَقِيمُ الْأَمْرُ ؛ امر به معروف و نهى از منكر راه و روش پيامبران و شيوه صالحان است و فريضه بزرگى است كه ديگر فرايض به واسطه آن بر پا مى‏ شود، راه ‏ها امن مى‏ گردد و درآمد ها حلال مى‏ شود و حقوق پايمال شده به صاحبانش برمى‏ گردد، زمين آباد مى‏ شود و (بدون ظلم) حق از دشمنان گرفته مى‏ شود و كارها سامان مى‏ پذيرد».‌ ( وسائل الشيعه، ج11، ص395) يعني امر به معروف و نهي از منكر واجب عظيم و بزرگي است كه پابرجايي ساير واجبات به آن بستگي دارد. از تعبير “بها تقام الفرائض” چنين استفاده مي شود كه امر به معروف و نهي از منكر از لوازم حكومت اسلامي به شمار مي رود.
اموری که به احیای امر به معروف و نهی از منکر برمیگردد
‎ 1- حفظ اسلام و بر پایی واجبات: حقیقتی است که حفظ آن به اجرای‎ ‎آن در زندگی فردی و اجتماعی مؤمنان است و امر و نهی دینی، وسیله‌ای مقدس و مؤثر‎ ‎برای اجرای احکام دین به شمار می آید. امام باقر علیه السلام: امر به معروف و نهی‎ ‎از منکر، راه انبیاء و صالحان و فریضه‌‌ عظیمی که دیگر واجبات به وسیله آن‎ ‎اجرا می گردد‎. (وسائل‌الشیعه ج11 ص395‏‎)
‎ 2- آبادی زمین‎: امام باقر علیه السلام: «به وسیله امر‎ ‎به معروف و نهی از منکر، زمین آباد می شود».(بحار‌الانوار ،ج74، ص385‏‎)
‎ 3- تضعیف کفار و انتقام از دشمنان: ‎حضرت علی علیه السلام: «کسی که‎ ‎نهی از منکر کند، بینی کافران را به خاک مالیده است».(نهج البلاغه،‎ ‎حکمت31‏‎)
‎ 4- اصلاح اجتماع: ‎امام خمینی رحمة الله علیه در وصیت نامه الهی ـ‎ ‎سیاسی خود فرمودند‎:‎ همان‌طور که هر شخص و هر فردی موظف است‎ ‎خودش را اصلاح کند، موظف است دیگران را هم اصلاح کند. اصل امر به معروف و نهی از‎ ‎منکر برای همین است که جامعه را اصلاح کند.(صحیفه امام، ج10، ص1‏‎)
5- امنيت اجتماعی: به وسيله امر به معروف و نهي از منكر… راه‌ها امن مي‌گردد… و از دشمنان انتقام گرفته مي‌شود‎ :‎امام باقر علیه السلام فرمودند: به وسیله امر‎ ‎به معروف و نهی از منکر، راه ها امن میگردد”(وسائل‌الشیعه، ج11، ص395)
6- اصلاح و سلامت دين و دنيا: حضرت علي(عليه‌السلام) مي‌فرمايد: هركس سه خصلت در او باشد، دنيا و آخرتش سالم مي‌شود: 1 امر به معروف كند و خود نيز بدان عمل نمايد; 2 نهي از منكر كند و خود گرد آن نگردد; 3 نگهبان حدود خداوند بزرگ باشد. (شرح غررالحكم, ج5, ص440)
7- حلال شدن درآمدها و . . . .
سه مسئله قابل توجه است: 1. تعریف و شناخت معروف و منکر 2. شناساندن این فریضه الهی به جامعه، به این معنا که این فریضه انتقام گیری نیست بلکه رابطه دوستی بین یکدیگر است و فلسفه آن دلسوزی، خیراندیشی و کمک به دیگران است. 3. اجرا و عملی کردن امر به معروف و نهي از منكر
معناي امر به معروف و نهي از منكر
راغب اصفهاني نوشته است: (و المنكر كل فعل تحكم العقول الصحيحه بقبحه، او تتوقف في استقباحه و استحسانه العقول، فتحكم بقبحه الشريعه ؛ هر عملي را كه عقل‌هاي صحيح و سالم (كه گرد و غبار هواپرستي آن را نپوشانده باشد) به زشتي و قبح آن حكم نمايد، منكر ناميده مي‌شود، يا اگر عقل نداند كه آن كار خوب است يا بد و مردد بماند، ولي شريعت به بدي و ناپسندي آن حكم كند، آن نيز منكر است.) (مفردات راغب اصفهانی، 1404ق، ص331)
بنابراين معروف، آن است كه خوبي آن به واسطه‌ي عقل يا شرع شناخته شده باشد و در دين، شامل واجبات و مستحبات مي‌گردد و منكر، آن است كه به خوبي شناخته نشده و به زشتي و بدي معرفي شده باشد چه به واسطه‌ي عقل باشد يا شرع و يا هر دو.
فقيه بزرگ شهيد ثاني رحمة الله علیه، در توضيح مفهوم امر به معروف و نهي از منكر فرموده است: الامر بالمعروف، هو الحمل علي الطاعه قولاً او فعلاً و النهي عن المنكر، هو المنع من فعل المعاصي قولاً او فعلاً ؛ امر به معروف، وادار كردن ديگران به پيروي از اوامر پروردگار است، به زبان باشد يا به عمل، و نهي از منكر، مانع شدن از انجام گناهان است آن هم به زبان باشد يا به عمل.(الروضه البهيه في شرح اللمعه الوشيقه کتاب الامر بالمعروف)
تذكر این نكته لازم است که آيا منكر، در شريعت، فقط بر «معاصي و گناهان» اطلاق مي‌گردد و يا علاوه بر معاصي، شامل «مكروهات» نيز مي‌شود، در فقه، محل بحث و گفتگو واقع شده است، لذا تعريفي كه از مرحوم شهيد ثاني در مورد منكر ذكر گرديد، صريح در اين است كه منكر، فقط بر معاصي و گناهان، گفته مي‌شود و به عبارت صحيح‌تر، مراد از منكر در شريعت، همان «معصيت و گناه» است و نهي از منكر يعني بازداشتن از گناه.
برای به دست آوردن معارف و دریافت انسان و تأمین نیازهای معرفتی سه منبع وجود دارد:
1. حس: یکی از وسائط شناخت است و معلومات جزئی که به خواص اشیاء مربوطند، بوسیله حس درک می شود. (المیزان، ج 5، ص 509) صورت حسی در اثر ارتباط ذهن با واقعیت های مادی، در نفس حاصل میشود و لازمه ی آن، حضور شی ء محسوس نزد انسان است. این صورت ذهنی بعدا تصور خیالی را پدید می آورد که بقاء آن به ارتباط با حقیقت خارجی وابسته نیست.( نهایة الحکمه، ص 243(
عده‌اي از بزرگان گفتند: «مَن فقد حسّاً فَقَدْ فَقَدَ علما» (اساس الاقتباس, ص375) اگر كسي حسّي را از دست داد تجربه حسي كه از آ‌ن حس به دست مي‌آيد نصيب او نخواهد شد. ما حدود 15 درصد از معارف خود را از طریق حس درک می کنیم.
2. عقل: خداوند در آیات قرآن بیش از سیصدبار بشر را به تفکّر، تذکّر یا تعقّل دعوت نموده یا به پیامبر (ص) یادآورد شده که با چه دلیلی حق را اثبات یا باطل را ابطال کند. با عقل انسان می تواند سوالاتی که درباره جسم است پاسخ دهد و درباره روح و بیماری هایش و آخرت و معاد و …. پاسخی ندارد و باید به منبع سوم رجوع کرد. از راه عقل حدود 40 درصد معارف خود را کسب می کنیم.
3. منبع وحیانی: مواردی که عقل پاسخی درباره آن ندارد وحی و شرع اسلام به آنها پاسخ می دهد. حدود 45 درصد معارف و دریافتی های ما از منبع وحی است.
ما باید مصادیق معروف و منکر را بشناسیم، معروف عقلی و شرعی و منکر عقلی و شرعی که هرکدام از موارد ارشادی هستند.
فلسفه وجود امر به معروف و نهی از منکر
اول اینکه آثار رفتار عملی افراد در جامعه و تأثیر مستقیم آن در سرنوشت جامعه. سوالی پیش می آید که چرا خداوند انسان را در دنیا عذاب نمی کند؟ به دلیل سرنوشت مشترک انسانها به یکدیگر. ولی در آخرت سرنوشت انسانها فردی است پس عذاب هرکس مختص خودش در آخرت است. اعمال و رفتار نیز دارای دسته بندی اند، یعنی گاهی اثر اعمال و رفتار فردی و گاهی اثر اجتماعی دارد.
پسر علامه جعفری نقل می کنند که وقتی پدرش برای معالجه در انگلیس بود یکی ما را به منزلش دعوت کرد وقتی با پدر وارد منزل شدیم پدرم گفتند حالم دارد بد می شود و بوی تعفن به مشامم می رسد، مجبور شدم پدر را از آنجا ببرم و دیگر پدر حاضر نشد داخل بیاید. روز بعد از صاحب خانه پرسیدیم که غذای دیشب چه بود؟ گفت چلو مرغ. پرسیدیم مرغ را از کجا خریداری کردی؟ گفت همیشه از یک پاکستانی شیعه می خریدم ولی او نبود مجبور شدم از فروشگاه های غیر اسلامی بخرم. نفس پاک علامه، بوی تعفن مرغ ذبح شرعی نشده را متوجه شده بود.
غذای حرام، تجارت حرام و محرمات دیگر روح انسان را خراب می کند، گاهی از انسان رفتار اسلامی و گاهی غیر اسلامی سر می زند، هدف اسلام و دستورات شرع برای اصلاح انسان است. امام حسین پیش از ظهر عاشورا در کربلا صحبت‌های زیادی کرد ولی هیچ کدام اثر نمی ‌کرد. در آخر حضرت فرمودند: « فَقَدْ مُلِئَتْ بُطُونُکُمْ مِنَ الْحَرَامِ ؛ چون شکم‌های شما از حرام پرشده است ، حرف‌های من در شما اثر نمی گذارد».( بحار الانوار / ج ۴۵ / ص ۸)