همسر و فرزندان امام هادی (علیه السلام)

همسر امام هادى (علیه السلام)سوسن نام داشت. وى کنیزی از اهالى نوبه[۱] بود. دست تقدیر او را به مدینه و خانه امام هادى‌(علیه السلام) رساند و پس از مدتى امام حسن عسکرى‌(علیه السلام) از او متولد شد. وى از زنان عارف و فاضل عصر خود و به نام‌هاى «سلیل، حدیثه، حربیه» معروف و مشهور بود. قبل از آنکه امام هادى‌(علیه السلام) با آن خانم ازدواج کند، امام جواد(علیه السلام) در وصف آن بانو گفت:
«سلیل»، یعنى بیرون کشیده از هر آفت و پلیدى و ناپاکى (بعد، از آینده او خبر داد) و فرمود: اى سلیل! زود است خداوند به تو، حجت خود را عطا فرماید که زمین را از عدل پر کند، بعد از آنکه از ستم پر شده باشد.[۲] همچنین امام هادى‌(علیه السلام) او را ستود و درباره او ‌فرمود:
«سلولٌ مسلولهٌ من الآفات و الانجاس؛ سلول (یکى از القاب سوسن) از بدى‌ها و آلودگی‌ها پاک است».
سوسن به قدرى با فضیلت بود که وقتى امام حسن عسکرى‌(علیه السلام)به شهادت رسید، به عنوان پناهگاه شیعیان به شمار مى‌آمد. احمد بن ابراهیم مى‌گوید: از حکیمه دختر امام جواد(علیه السلام)پرسیدم: در این دوران اضطراب و نگرانى شیعه (دوران غیبت حضرت ولى عصر)، شیعیان به چه کسى مراجعه کنند؟ در جواب فرمود: «الى الجده امّ ابى محمد».
در سال ۲۵۹ ق. امام حسن عسکرى‌(علیه السلام)،سوسن و امام زمان را به سفر حج فرستاد و قبل از حرکت، اسم اعظم، سلاح و… را به حضرت مهدى واگذار فرمود. سوسن و نوه گرامی‌اش، به سفر مکه مشرف شدند و سپس به مدینه رفتند. در آن‌جا باخبر شد که فرزند دلبندش به شهادت رسیده است؛ پس با عجله به طرف سامرا حرکت کرد. هنگامى که به سامرا رسید، متوجه شد جعفر کذّاب ادعاى ارث و وصایت حضرت امام حسن(علیه السلام) دارد و خود را وصىّ و وارث امام معرفى مى‌کند. سوسن نزد جعفر کذاب رفته و فرمود: «وصىّ امام حسن من هستم». جعفر قبول نکرد. وى براى اثبات مدعاى خود، نزد «ابوالشّوارب»، قاضى سامرا، رفت و وصایت خود را به اثبات رساند.
سوسن وصیت کرد: هرگاه از دنیا رفتم، مرا در کنار قبر شوهرم امام هادى و فرزندم امام حسن عسکرى‌(علیه السلام) دفن کنید. هنگامى که از دنیا رفت، خواستند به وصیتش عمل کنند، جعفر کذاب به بهانه اینکه وارث برادر و مالک منزل حضرت است، از دفن کردن سوسن خوددارى کرد. در این لحظه به امر پروردگار حضرت مهدى‌(علیه السلام)ظاهر شد و خطاب به عموى ناخلفش فرمود: «اى جعفر! آیا این خانه، خانه توست یا خانه من است؟!» و از نظرها غایب گردید. جعفر که به شدت تحت تأثیر قرار گرفته بود، خود را کنار کشید و به این ترتیب سوسن در کنار شوهر و فرزند معصومش به خاک سپرده شد.[۳]

فرزندان

اکثر علماى شیعه چهار فرزند پسر براى امام هادی(علیه السلام) ذکر کرده‌اند، اما در تعداد دختران ایشان اختلاف وجود دارد.
حضینى مى‌نویسد: فرزندان امام هادى(علیه السلام)عبارت‌اند از: امام حسن (علیه السلام)، محمد، حسین و جعفر که مدّعى امامت و به کذّاب معروف بود.[۴] شیخ مفید مى‌نویسد: جانشین آن حضرت ابامحمد حسن است که امام بعد از اوست و حسین و محمد و جعفر و دخترى به نام عایشه.[۵] شیخ طبرسى غیر از عایشه، دختری به نام دلاله را هم به عنوان دختر امام هادى(علیه السلام) معرفى می‌کند.[۶] و ابن شهر آشوب دخترى به نام علیّه براى ایشان نام مى‌برد.[۷] البته با توجه به قرائن و شواهد امکان دارد که امام هادى(علیه السلام) فقط دارای یک دختر بود که نام‌هاى متفاوتى داشته است. از سخنان علماى اهل سنّت هم این مطلب استفاده مى‌شود که حضرت امام هادى(علیه السلام) چهار فرزند پسر و یک دختر به نام عایشه داشته‌است[۸].
ابن عنبه معتقد است که نسل امام هادى(علیه السلام) از طریق دو فرزندش (امام حسن عسکرى و جعفر) ادامه یافت.[۹] اینک به صورت گذرا به شرح حال فرزندان آن حضرت می‌پردازیم:

۱٫ امام حسن عسکرى

امام حسن عسکرى در روز جمعه هشتم[۱۰] ماه ربیع الثانى سال ۲۳۲ق. در مدینه منوره، دیده به جهان گشود.[۱۱] مادر گرامی‌ا‌ش، «حُدَیث» بانویى بزرگوار، باتقوا و نیکوکار بود. از دیگر نام‌هاى او «سوسن»، «سلیل» و «جدّه» است.
دوران کودکى آن حضرت، تحت سرپرستى پدر بزرگوارش امام هادى‌(علیه السلام)سپرى شد. امام هادى‌(علیه السلام)در حق فرزندش مى‌فرماید:
«فرزندم ابومحمد، اصیل‌ترین چهره خاندان نبّوت و استوارترین حجت (خدا) است. او بزرگِ فرزندانم و جانشین من است و امامت و احکام به سوى او باز مى‌گردد».[۱۲] روایات بسیارى از امام هادى‌(علیه السلام)نقل شده است که در آنها بر امامت و رهبرى امام حسن عسکرى‌(علیه السلام)تأکید شده است. صقر بن ابى دلف مى‌گوید: از امام هادى شنیدم که فرمود:
امام بعد از من، حسن و بعد از حسن، پسرش «قائم» است؛ کسى که زمین را پر از قسط و عدل مى‌کند؛ همانطور که از جور و ظلم پر شده باشد.[۱۳] امام حسن عسکرى‌(علیه السلام)، عابدترین فرد زمان خود بود و بیش از همه به عبادت خداوند و انجام دستورهاى الهى مى‌پرداخت. شب‌ها را تا بامداد به تلاوت قرآن، نماز و سجده براى خدا مى‌پرداخت. نماز اول وقت را بر هر کارى مقدم مى‌داشت و هر گاه به نماز مى‌ایستاد، با تمام وجود نیایش مى‌کرد و تا وقتى که از نماز فارغ نشده بود، هیچ چیزی توجه او را به خود معطوف نمى‌کرد. ابوهاشم جعفری مى‌گوید:
خدمت امام حسن عسکرى‌(علیه السلام)شرفیاب شدم. امام مشغول نوشتن چیزى بود. وقت نماز فرا رسید، امام از نوشتن دست کشید و به نماز ایستاد.[۱۴] سخاوت از اخلاق کریمه امام حسن عسکرى‌(علیه السلام)است. او بخشنده‌ترین مردم زمان خویش بود. هیچ فقیر و تهى‌دستى از منزل آن حضرت، دست خالى بر نمى‌گشت. سعى داشت، قبل از آن‌که ابراز فقر شود به آنان کمک کند. آن حضرت در بیشتر مناطق اسلامى، وکیلانى تعیین فرمود تا حقوق شرعى را از مردم وصول و به فقیران و درماندگان برسانند و به آنان اجازه داده بود که از آن اموال در راه حل اختلاف میان مسلمانان و دیگر موارد خیر مصرف کنند.[۱۵]

۲٫ سیّد محمد

سید محمد بنابر برخى از منابع، حدود سال ۲۲۸ ق. متولد شد.[۱۶] بنا بر این قول، سید محمد، فرزند اول امام است؛ ولى طبق برخى روایات سید محمد فرزند دوم و از امام حسن عسکرى‌(علیه السلام)کوچک‌تر بود. على بن مهزیار نقل مى‌کند: به امام هادى‌(علیه السلام)گفتم: اگر شما از دنیا بروید، به چه کسى رجوع کنیم؟
امام فرمود: «عهدى الى الاکبر من ولدى».[۱۷] سید محمد به اندازه‌ای جلیل القدر و عظیم الشأن بوده است که شیعیان خیال مى‌کردند او امام بعدى است. یاران امام هادى‌(علیه السلام)نیز درباره امامت وى از امام سؤال مى‌کردند. على بن عمرو نوفلى مى‌گوید:
همراه ابى الحسن‌(علیه السلام)در حیاط منزلشان بودیم که پسرش محمد از جلوى ما گذشت. گفتم: فدایت شوم، آیا امام ما بعد از شما این است؟ امام در جواب من فرمود: نه، امام شما بعد از من، حسن است[۱۸].

علاقه امام به سید محمد

امام هادى‌(علیه السلام)و فرزندش امام حسن عسکرى‌(علیه السلام)به محمد بسیار ابراز علاقه مى‌کردند؛ به طورى که امام براى او مجلس ختم برگزار کرد. جمعى از بنى هاشم، از جمله حسن بن حسن افطس نقل کرده‌اند:
روز وفات سید محمد، به خانه امام هادى‌(علیه السلام)رفتیم، مشاهده کردیم که در صحن خانه بساط گسترده‌اند و مردم دور تا دور نشسته‌اند. جمعیت را تخمین زدیم، به جز موالى و سایر مردم ۱۵۰ نفر از آل ابى طالب، بنى هاشم و قریش حضور داشتند. ناگهان امام حسن‌(علیه السلام) وارد شد و در کنار پدرش ایستاد. ما حضرت را نمى‌شناختیم. پس از ساعتى امام هادى‌(علیه السلام)رو به او کرد و فرمود: «یا بنى احدث للّه شکرا فقد احدث فیک امرا».
امام حسن‌(علیه السلام) گریه کرد و گفت: الحمد للّه رب العالمین، ایاه نشکر نعمه علینا و انا للّه و انا الیه راجعون».
پرسیدم: او کیست؟ جواب دادند: حسن‌(علیه السلام)فرزند امام على النقى(علیه السلام). در آن وقت بیست ساله به نظر مى‌رسید، ما فهمیدیم که پس از پدر، او امام است.[۱۹]

وفات

سید محمد در سال ۲۵۲ق. براى زیارت خانه خدا، قصد سفر کرد. هنگامى که به قریه بلد[۲۰] رسید، مریض شد و درگذشت. شیعیان او را در همان‌جا دفن کردند.[۲۱]

کرامات

کرامات زیادى از این فرزند بزرگوار امام هادی(علیه السلام) دیده شده است، میرزا حسین نورى در النجم الثاقب مى‌نویسد:
سید محمد صاحب کرامات متواتر است و حتى نزد اهل سنت هم معروف است. مردم عراق حتى اعراب بادیه نشین هم مى‌ترسند به نام او قسم یاد کنند. اگر آنها را به برداشتن مالى متهم کنند، آن را بر مى‌گردانند، ولى به سید محمد قسم نمى‌خورند؛ زیرا عذاب آن را دیده‌اند.[۲۲] تعدادى از علما، درباره کرامات سید محمد کتاب هایى نوشته‌اند؛ از جمله: رساله‌اى در کرامات سید محمد بن على الهادى، تألیف مهدى آل عبد الغفار کشمیرى. در اینجا به نمونه‌اى از کرامات وى اشاره مى‌شود:
علامه سید هادى خراسانى بجستانی[۲۳] از سید حسن آل خوجه، از خدام آستانه عسکریین‌(علیه السلام)، نقل مى‌کند:
در صحن شریف ابى جعفر سید محمد نشسته بودم. متوجه شدم شخصى عرب در حالى که یکى از دست‌هایش را به گردن بسته بود، وارد آستانه شد. نزدیک رفتم و از علت مریضی او سؤال کردم. در جوابم گفت: سال گذشته، روزى به منزل خواهرم رفتم. دیدم در حیاط، گوسفندى بسته است. خواستم ذبح کنم و بخورم، خواهرم اجازه نداد و گفت: این گوسفند نذر سید محمد است. من به حرف او توجه نکردم و آن را ذبح کردم، پس از سه روز آثار شلى در دستم نمایان و روز به روز بدتر شد. من متوجه علت آن نبودم، تا اینکه در این اواخر متوجه عملم شدم. حالا هم پشیمانم و براى شفا به آستانه سید محمد آمدم. سپس با همراهیان وارد حرم شد و شروع به گریه و زارى کردند. پس از ساعتى دیدم دستش را حرکت مى‌دهد. سجده شکر به جا آورد و نذر کرد هر سال گوسفندى بیاورد و به نیت سید محمد ذبح کند.[۲۴]

۳٫ حسین

درباره حسین بن علی(علیه السلام) مطلب زیادى به ما نرسیده است. شیخ عباس قمى مى‌نویسد:
«معروف است که در نزد قبر عسکریین قبور جمله‌اى از سادات عظام است که از جمله آنهاست حسین پسر امام على نقی(علیه السلام) و من بر حال حسین مطلع نشدم، لیکن آنچه به نظرم مى‌رسد آن است که سید جلیل القدر و عظیم الشأن بوده؛ زیرا که من از بعضى روایات استفاده کردم که از مولاى ما حضرت امام حسن عسکرى و برادرش حسین بن على تعبیر به سبطین مى‌کردند و تشبیه مى‌کردند این دو برادر را به دو جدّشان دو سبط پیغمبر اکرم(صلی الله علیه و آله) امام حسن و امام حسین(علیه السلام).
و در روایت ابوالطّیب است که صداى حضرت حجّت (صلوات الله علیه) شبیه بود به صداى حسین و در شجرهالاولیاء تألیف فقیه، محدّث، و حکیم سید احمد اردکانى یزدى در ذکر اولاد حضرت امام على نقى(علیه السلام) است که حسین، فرزند آن حضرت، از زهّاد و عباد بود و به امامت برادر خود اعتراف داشت و شاید متتبّع ماهر بیابد غیر از آنچه ذکر شد، چیزى که دلالت کند بر جلالتش».[۲۵]

۴٫ جعفر

جعفر در تاریخ، به جعفر کذّاب معروف است. روایاتى هم از اهل بیت(علیه السلام) در نکوهش وى وارد شده است. ابن سیابه مى‌گوید:
«هنگامى که مى‌خواست جعفر به دنیا بیاید، در خانه‌ى امام هادى(علیه السلام) بودم. دیدم اهل منزل همه خوشحال هستند؛ امّا امام خوشحال نبود. گفتم: اى سید و آقاى من! چرا به آمدن این مولود خوشحال نیستید؟ حضرت فرمود: یهوّن علیک امره فانّه سیضلّ خلقاً کثیراً».[۲۶] از برخى روایات استفاده مى‌شود که وى در زمان حیات امام هادى(علیه السلام) تلاش مى‌کرد که خود را امام بعد از پدر معرفى کند. احمد بن سعد کوفى مى‌گوید:
«به همراه گروهى از شیعیان نزد امام هادى(علیه السلام) رسیدیم و از امامت بعد از ایشان سؤال کردیم و گفتیم که برخى مى‌گویند امام بعد از شما، جعفر است و نه حسن.
امام فرمود: [از این سخن‌] بپرهیزید، همانا جعفر دشمن من است؛ اگرچه فرزند من است. همچنین او دشمن برادرش حسن است و حسن او امام بعد از من است…».[۲۷] همچنین امام هادى(علیه السلام) در روایت دیگرى مى‌فرماید:
«از فرزندم جعفر دورى کنید، آگاه باشید همانا نسبت او [به من‌]، همچون حام به نوح است».[۲۸] همچنین ابوخالد کابلى از امام سجّاد(علیه السلام) روایت مى‌کند که رسول گرامى اسلام هنگامى که امامان بعد از خود را معرفى مى‌فرمود، موقع ذکر امام صادق(علیه السلام) این گونه فرمود:
«… جعفر بن محمد که او را صادق مى‌نامند. پس براى پنجمین فرزندش )امام هادى(علیه السلام)( هم فرزندى است به نام جعفر که ادّعاى امامت مى‌کند و به خداوند دروغ مى‌بندد! پس او نزد خداوند جعفر کذّاب و افترا زننده به خداوند و مدّعى امرى است که اهل آن نیست. همچنین او مخالف پدرش و حاسد برادرش است….».[۲۹] سؤال: آیا جعفر به همین وضعیت باقى ماند یا توبه کرد؟
در تاریخ یا در سخنان اهل بیت: چیزى در این زمینه وارد نشده است. فقط على علوى عمرى در المجدى فى الانساب مى‌نویسد:
«قولى هست که او قبل از پدرش برگشت و توبه کرد، ولى پس از شهادت برادرش امام حسن، چون گمان مى‌کرد فرزندى ندارد، ادّعاى امامت بعد از برادرش را کرد و به کذّاب معروف شد».[۳۰] احمد بن اسحاق، وکیل امام حسن عسکرى(علیه السلام) مى‌گوید:
«جعفر کذّاب کتابى نوشته و مدّعى شده بود که در این کتاب، علم حلال و حرام و همه‌ علوم تا ابد نوشته شده است کتاب را خواندم و درباره آن براى امام زمان(علیه السلام) نامه‌ای نوشتم. حضرت در جواب نوشتند:
«… از عبارت کتاب معلوم است که چه کسى نوشته است. خداوند حق را بر اهل آن حفظ کند! خداوند ابا دارد از اینکه امامت را بین دو برادر، بعد از امام حسن و امام حسین، جمع کند…».[۳۱] جعفر در سال ۲۷۱ق در سامرا، در حالى که ۴۵ سال داشت، مرد. او را در کنار قبر پدرش در سامرا به خاک سپردند.[۳۲]

پی‌نوشت‌ها:

[۱] . نوبه، نام سرزمین وسیعى در جنوب مصر است. رسول گرامى اسلام اهالى آن دیار را ستود و درباره آنها ‌فرمود: من لم یکن له أخ فلیتخذ اخاً من النوبه. «هر کس برادرى ندارد شخصى از اهالى نوبه را به برادرى بگیرد.
[۲] . کشف‌الغمه، ج ۳، ص ۱۹۷؛ منتهى الآمال، ج ۲، ص ۷۰۱ و…
[۳] . زنان مردآفرین، محمد محمدى اشتهاردى، ص ۱۸۵٫
[۴] . الهدایه الکبراى، ص ۳۱۳، س ۱۲٫
[۵] . الارشاد، ص ۳۳۴٫
[۶] . دلائل الامامه، ص ۴۱۲٫
[۷] . المناقب، ج ۴، ص ۴۰۲٫
[۸] . الفصول المهمه، ص ۲۸۳؛ الصواعق المحرقه، ص ۲۰۷؛ ینابیع الموده، ج ۳، ص ۱۲۹، نور الابصار، ص ۳۳۷٫
[۹] . عمده الطالب، ص ۱۷۹٫
[۱۰] . بعضى از مورخین روز ولادت آن حضرت را دهم ربیع الثانى، بعضى روز چهاردهم همان ماه و بعضى روزهاى دیگر گفته‌اند؛ ولى مشهور همان روز هشتم ربیع الثانى است. (بحارالانوار، ج ۵۰، ص ۲۳۵
[۱۱] . الارشاد، ج ۲، ص ۳۱۳؛ بحارالانوار، ج ۵، ص ۲۳۵؛ منتهى الآمال، ج ۲، ص ۷۰۱ و… .
[۱۲] . اعیان‌الشیعه، ج ۲، ص ۴۱٫
[۱۳] . همان، ج ۵۰، ص ۲۳۹٫
[۱۴] . بحارالانوار، ج ۵۰، ص ۳۰۴؛ اثبات الهداه، محمد بن حسن حر عاملى، ج ۳، ص ۴۳۰،.
[۱۵] . الامام الحسن العسکرى، ص ۴۰؛ مناقب آل ابى‌طالب، ج ۴، ص ۴۲۳٫
[۱۶] . دایره المعارف تشیع، ج ۳، ص ۴۱۰٫
[۱۷] . موسوعه کلمات الامام الهادى، پژوهشکده باقر العلوم، ص ۱۲۶٫
[۱۸] . کافى، ج‌۱، ص ۳۲۵
[۱۹] . بحار الانوار، ج ۵۰، ص ۲۴۵؛ منتهى الآمال، ج ۲، ص ۶۸۸٫
[۲۰] . هم اکنون شهر بلد در هشتاد کیلومترى بغداد و در مسیر بغداد ـ سامرا قرار دارد. اکثر اهای این شهر کوچک شیعه هستند و ارادت ویژه‌ای به سید محمد عابد دارند.
[۲۱] . المجدى، ص۱۳۰٫
[۲۲] . ابو جعفر محمد بن على الهادى، غروى اردوبادى، ص ۴۰٫
[۲۳]. زندگی این عالم بزرگوار در گلشن ابرار جلد۵، ص۳۲۹٫ آمده است.
[۲۴] . همان، ص ۴۲٫
[۲۵] . مفاتیح الجنان، ص ۱۰۱۲٫
[۲۶] . اکمال الدین و اتمام النعمه، ص ۳۲۱٫
[۲۷] . الهدایه الکبرى، ص ۳۲۰٫
[۲۸] . همان، ص ۳۸۱٫
[۲۹] . اکمال الدین و اتمام النعمه، ص ۲۱۹؛ اثبات الهداه، ج ۱، ص ۲۷۵، ح ۱۲۹٫
[۳۰] . المجدى فى الانساب، ص ۱۳۰٫
[۳۱] . الغیبه، شیخ طوسى، ص ۲۸۷٫
[۳۲] . همان، ص ۸۴٫