تفسير تسنيم (اجمالي)| جلد پنجم،سوره بقره، پاورقيها

خانه / قرآن و عترت / قرآن / تفاسیر متنی / تفسير تسنيم (اجمالي)| جلد پنجم،سوره بقره، پاورقيها

پاورقی های تفسیر تسنیم جلد پنجم

1- سوره توبه ، آيه 29.

2- مواهب الرّحمن ، ج 1، ص 300.

3- سوره اعراف ، آيه 156.

4- عمروبن علا گفته است : لا نّهم يتهوّدون عند القراءة اءى يتحركون ؛ يعنى چون تورات خوانند جنبند (منهج الصادقين ، ج 1، ص 285). سرّ تحرّك آنان در حال قراءت تورات آن است كه اينان بر اين باورند كه آسمان ها و زمين ها هنگام نزول تورات به حركت درآمد (كشف الا سرار، ج 1، ص 214-216).

5- كشّاف ، ج 1، ص 146.

6- روح المعانى ، ج 1، ص 441.

7- روح المعانى ، ج 1، ص 441.

8- بحار، ج 14، ص 272.

9- 13: 54-58.

10- سوره صف ، آيه 14.

11- تفسير صافى ، ج ، ص 123.

12- روح المعانى ، ج 1، ص 441.

13- لغت نامه دهخدا، ص 12990، تفسير صابئين .

14- مواهب الرّحمن ، ج 1، ص 301.

15- براى تفصيل بيشتر ر.ك : تفاسيرى مانند الميزان و مواهب الرّحم ن ، ذيل آيه مورد بحث . 16-سوره حج ، آيه 17.

17- سوره انعام ، آيه 25.

18- سوره يونس ، آيه 42.

19- سوره بقره ، آيه 61.

20- سوره حجرات ، آيه 14.

21- سوره نساء، آيه 136.

22- جوامع الجامع ، ج 1، ص 56؛ منهج الصادقين ، ج 1، ص 284؛ تفسير اءبوالسعود، ج 1، ص 131؛ روح المعانى ، ج 1، ص 440.

23- سوره حجّ، آيه 17. در آيه مورد بحث سخنى از مشركان و مجوس به ميان نيامده ، ولى در سوره حجّ مشركان در عرض گروه هاى پنج گانه يهود، نصارا، مجوس ، صابئان و مؤ منان قرار گرفته اند؛ زيرا ممكن است آيه درصدد استيعاب ذكر همه اقوام نبوده ، بلكه در صدد ذكر اسامى مللى است كه بيشتر مورد ابتلا بوده يا هستند. نيز ممكن است التقاط مجوس با برخى از سنّت هاى شرك آلود، آنان را در بعضى از احكام (نه همه آن ) به مشركان ملحق كرده باشد.

24- تفسير اءبوالسعود، ج 4، ص 12.

25- غرائب القرآن ، ج 1، ص 302.

26- اين تعبير را روح المعانى ، ج 1، ص 440 از سُدّى نقل كرده است .

27- الكاشف ، ج 1، ص 118 و ابوحيان اندلسى مطابق نقل آلوسى در روح المعانى ، ج 1، ص 443.

28- مواهب الرّحمن ، ج 1، ص 269.

29- سوره آل عمران ، آيه 85.

30- سوره بيّنه ، آيه 6.

31- سوره توبه ، آيه 29.

32- سوره بقره ، آيه 256.

33- سوره كهف ، آيه 29.

34- سوره انسان ، آيه 3.

35- سوره انبياء، آيه 25.

36- سوره نحل ، آيه 2.

37- سوره بقره ، آيه 98.

38- سوره الرّحمن ، آيه 11.

39- سوره حج ، آيه 54.

40- تواصى به حقّ و تواصى به صبر به معناى تقديم روابط بر ضوابط نيست ، بلكه بذل آبرو و مايه گذاشتن از حيثيت و اعتبار خود براى رفع مشكلات بندگان خداست كه كارى بسيار دشوار همانند بذل مال يا مهم تر از آن است و معرفت موارد بذل آبرو مانند معرفت موارد بذل مال ، جو شناخت صراط مستقيم است كه معرفت آن از مو باريك تر و عمل طبق آن ازرفتن بر لبه شمشير تيز دشوارتر است . در هر حال ، مطابق سوره عصر كسى خسارت نمى بيند كه اوّلاً، مؤ من باشد و ثانياً، تواصى به حقّ سفارش به ايمان داشته باشد و ثالثاً، عمل صالح انجام دهد و رابعاً، به دنبال آن تواصى به صبر (سفارش به عمل صالح ) داشته باشد؛ يعنى اگر خودِ شخص مؤ من است ديگران را نيز تواصى به حق كند تا آنها نيز مؤ من شوند و اگر خود شخص عمل صالح كند، ديگران را نيز به صبر توصيه كند تا آنها نيز به عمل صالح برسند.

41- سوره بقره ، آيه 80.

42- سوره زلزله ، آيه 8.

43- سوره آل عمران ، آيه 30.

44- سوره تكوير، آيه 14.

45- سوره جمعه ، آيات 6-7.

46- سوره نحل ، آيه 96.

47- سوره شعراء، آيه 90.

48- سوره آل عمران ، آيه 131.

49- سوره قصص ، آيه 88.

50- سوره نحل ، آيه 96.

51- سوره حشر، آيه 21.

52- سوره شورى ، آيات 3-5.

53- سوره مزّمل ، آيه 5.

54- سوره انعام ، آيات 155-156.

55- وسائل الشيعه ، كتاب الجهاد، ابواب جهاد العدوّ، باب 49، احاديث 1، 3، 5، 7، 8 و 9.

56- سوره فصّلت ، آيه 37.

57- كشاف ، ج 4، ص 201.

58- ر.ك : جامع البيان ، ج 1، ص 253.

59- تفسير تبيان ، ج 1، ص 283.

60- تفسير صدرالمتاءلهين ، ج 3، ص 451.

61- كنزالعرفان ، ج 1، ص 363.

62- مختلف الشيعة ، ج 4، ص 444و446.

63- جواهرالكلام ، ج 21، ص 231.

64- روح المعانى ، ج 1، ص 441.

65- روح المعانى ، ج 1، ص 441.

66- التحرير والتنوير، ج 1، 517.

67- لغت نامه دهخدا، ذيل كلمه صابى ، به نقل از لباب الا لباب ، ج 2، ص 122، با تغيير اندك .

68- جامع البيان ، ج 1، ص 253.

69- كتاب الا صلاح ، ص 157-158.

70- سوره حجّ، آيه 17.

71- كتاب الا صلاح ، ص 162-163. در تحليل مزبور راجع به رافضه نقد اساسى وجود دارد كه طرح آن در اين جا مناسب نيست .

72- كتاب الا صلاح ، ص 157-158. بررسى اين قسم از گفتار ابوحاتم نيز از هدف اين مبحث بيرون است .

73- سوره توبه ، آيه 30.

74- سوره مائده ، آيه 73.

75- مفاهيم صابئيّه مندائيه ، ص 104، با اندك تغيير.

76- الصابئون فى حاضرهم و ماضيهم ، ص 55-56.

77- همان ، ص 69.

78- الصابئون فى حاضرهم و ماضيهم ، ص 97-98.

79- همان ، ص 114-115.

80- همان ، ص 118-122.

81- تحقيقى در دين صابئين مندائى با تكيه بر متون مندائى ، ص 232-236.

82- الصابئون فى حاضرهم و ماضيهم ، ص 86-92.

83- سوره بقره ، آيه 8.

84- سوره بقره ، آيه 278.

85- سوره روم ، آيه 32.

86- سوره نساء، آيه 124.

87- سوره نساء، آيه 123.

88- سوره نساء، آيه 124.

89- سوره نحل ، آيه 97.

90- بحار، ج 6، ص 82.

91- سوره كهف ، آيه 46.

92- سوره توبه ، آيه 102.

93- سوره اسراء، آيه 38.

94- سوره حشر، آيه 7.

95- سوره لقمان ، آيه 30.

96- سوره بقره ، آيه 147.

97- سوره حجرات ، آيه 13.

98- سوره حجرات ، آيه 11.

99- سوره حج ، آيه 17.

100- سوره آل عمران ، آيات 113-115.

101- سوره آل عمران ، آيه 199.

102- سوره مائده ، آيات 83-84.

103- سوره نحل ، آيه 97.

104- سوره انبياء، آيه 75.

105- سوره بقره ، آيه 105.

106- سوره بيّنه ، آيه 1.

107- سوره بيّنه ، آيه 6.

108- سوره آل عمران ، آيه 70.

109- سوره مائده ، آيات 17و72.

110- سوره مائده ، آيه 73.

111- سوره توبه ، آيه 30.

112- سوره بقره ، آيه 109.

113- سوره آل عمران ، آيه 69.

114- سوره آل عمران ، آيه 72.

115- سوره فصّلت ، آيه 26.

116- سوره بقره ، آيه 79.

117- سوره نساء، آيه 162.

118- سوره بقره ، آيه 137.

119- سوره مائده ، آيه 66.

120- سوره جاثيه ، آيه 24.

121- لطائف الا شارات ، ج 1، ص 108.

122- سوره توبه ، آيه 29.

123- تفسير برهان ، ج 1، ص 105.

124- تفسير برهان ، ج 1، ص 105.

125- مواهب الرّحمن ، ج 1، ص 300.

126- الدّر المنثور، ج 1، ص 183.

127- تفسير برهان ، ج 1، ص 104.

128-نور الثقلين ، ج 1، ص 85.

129- نور الثقلين ، ج 1، ص 85.

130- بحار، ج 8، ص 296.

131- سوره عنكبوت ، آيه 13.

132- الدّر المنثور، ج 1، ص 179.

133- الدّرالمنثور، ج 1، ص 179.

134- الدّرالمنثور، ج 1، ص 182.

135- سوره آل عمران ، آيه 19 .

136- جامع البيان ، ج 1، ص 254-256؛ البحر المحيط، ج 1، ص 240-241.

137- ميزان الحكمه ، ج 5، ص 2121، ح 14280.

138- همان ، ح 14282.

139- شرح غرر الحكم ، ج 2، ص 71.

140- بحار، ج 33، ص 599.

141- شرح غررالحكم ، ج 6، ص 416.

142- ميزان الحكمة ، ج 1، ص 306، ح 1289.

143- بحار، ج 69، ص 19.

144- ميزان الحكمة ، ج 1، ص 306، ح 1295.

145- نهج البلاغه ، خطبه 204، امير مؤ منان على هر شب پس از نماز عشا اين خطبه را ايراد مى فرمود؛ هر چند در ابتادى خطبه كان كثيراً ما ينادى به اءصحابه آمده ، ولى در جوامع روايى زمان آن ، هر شب پس از نماز عشا ذكر شده است (ر.ك : بحار، ج 68، ص 172).

146- نهج البلاغه ، خطبه 76.

147- همان ، حكمت 113.

148- سوره اعراف ، آيه 34.

149- براساس برخى روايات جناب عزرائيل (سلام اللّه عليه ) در هر شبانه روز پنج بار (كه همان اوقات نمازهاى پنج گانه است ) به خانه هر كسى توجّه مى كند. پس هيچ كس از نظر آن حضرت غايب نيست . (بحار ج 6، ص 141،143،169).

150- نه اين كه خودسرانه كار كند كه گويا خود راامام خويش قرار داده است : كاءنّ كلّ امرى ءٍ منهم إ مام نفسه (نهج البلاغه ، خطبه 88).

151- سوره كهف ، آيه 46.

152- سوره بقره ، آيه 197.

153- تفسير برهان ، ج 1، ص 104.

154- سوره شورى ، آيه 11.

155- بحار، ج 8، ص 28.

156- همان ، ج 2، ص 267.

157- مجمع البيان ، ج 1، ص 262.

158- روح المعانى ، ج 1، ص 443.

159- المنار، ج 1، ص 340-341.

160- الميزان ، ج 1، ص 198.

161- سوره نساء، آيه 154.

162- سوره اعراف ، آيه 172.

163- سوره بقره ، آيه 38.

164- سوره مائده ، آيه 12.

165- سوره اعراف ، آيه 169.

166- سوره حج ، آيه 5.

167- ر.ك : غرائب القرآن ، ج 1، ص 304؛ تفسير اءبوالسعود، ج 1، ص 133؛ آلاء الرّحمن ، ج 1، ص 99، تفسير اءبوالفتوح ، ج 1، ص 319؛ تفسير كبير، ج 3-4، ص 107.

168- سوره تين ، آيه 2.

169- سوره مؤ منون ، آيه 20.

170- سوره طه ، آيه 12.

171- سوره اعراف ، آيه 171.

172- ر.ك : سوره بقره ، آيه 93، سوره نساء، آيه 154، سوره مريم ، آيه 52، سوره طه ، آيه 80، سوره قصص ، آيات 29 و 46 و سوره طور، آيه 1.

173- اين قانون اطّراد غيراز قانون اطرادى است كه در علامت حقيقت و مجاز مطرح است . 174- سوره اعراف ، آيه 171.

175- روح المعانى ، ج 1، ص 443، به تعبير قيل به قائل مجهول نسبت داده است .

176- سوره نساء، آيه 154.

177- محاسن برقى ، ج 1، ص 407.

178- بحار، ج 2، ص 40.

179- سوره نساء، آيه 82.

180- سوره مائده ، آيه 13.

181- نهج الفصاحه ، ج 2، ص 916.

182- تفسير صدرالمتاءلهين ، ج 3، ص 462.

183- ج 3-4، ص 106.

184- تفسير تبيان ، ج 1، ص 286.

185- سوره رعد، آيه 2. آنچه به عنوان جاذبه يا فشار متعادل نسبت به مثل زمين مطرح مى شود،تنها بعضى از اجزاى سبب مادى است ، نه همه آن .

186- سوره ملك ، آيه 19.

187- پسر عمرو عاص مى گويد: ما از فتح خيبر به دست على تعجّب نكرديم ، ليكن ازاين تعجّب كرديم كه درى رااز جاى مى كند و چهل ذراع به پشت سر پرتاب مى كند كه چهل نفر تحمّل انتقال آن را نداشتند. ما عجبنا من فتح اللّه خيبر على يدى عليّ ولكنّا عجبنا من قلعه الباب و رميه خلفه اءربعين ذراعاً و لقد تكلّف حمله اءربعون رجلاً فما اءطاقوه .

هنگامى كه خبر اين حادثه به رسول مكرّم رسيد فرمود: سوگوند به كسى كه جانم در دست اوست ، چهل فرشته او را در اين كار پشتيبانى مى كردند: والذى نفسى بيده لقد اءعانه عليه اءربعون ملكاً و خود آن حضرت نيز در نامه اى به سهل بن حنيف مى نويسد: واللّه ما قلعت باب خيبر و رميت به خلف ظهرى اءربعين ذراعاً بقوّة جسدية ولا حركة غذائية لكنّى اءيّدت بقوة على قتالى لما وليت (امالى صدوق ، مجلس 77، ح 10، ص 414.

188- سوره اعراف ، آيه 143.

189- سوره اعراف ، آيه 171.

190- تفسير صدرالمتاءلهين ، ج 3، ص 456-466.

191- سوره بقره ، آيه 256.

192- روح المعانى ، ج 1، ص 444.

193- سوره اعراف ، آيه 171.

194- المنار، ج 1، ص 34؛ التحرير والتنوير، ج 1، ص 524.

195- سوره يونس ، آيه 91.

196- سوره آل عمران ، آيه 19.

197- سوره مائده ، آيه 48.

198- سوره مائده ، آيه 3.

199- سوره حشر، آيه 7.

200- سوره آل عمران ، آيه 139.

201- سوره اعراف ، آيه 138.

202- سوره مزمّل ، آيه 20.

203- سوره اعراف ، آيه 145.

204- سوره مريم ، آيه 12.

205- بحار، ج 44، ص 365.

206- سوره اعراف ، آيه 170.

207- سوره نساء، آيه 32.

208- سوره نور، آيه 21.

209- مفاتيح الجنان ، مناجات خمس عشرة ، مناجاة الشاكرين .

210- سوره نور، آيه 10.

211- سوره نور، آيه 20.

212- سوره نور، آيه 14.

213- سوره نور، آيه 21.

214- سوره نساء، آيه 83. 215- سوره بقره ، آيه 177. صابران حين الباءس كسانى هستند كه در خط آتش جنگ و جبهه مقدم جهاد مقاومت مى كنند.

216- سوره اعراف ، آيه 156.

217- سوره اعراف ، آيه 156.

218- سوره آل عمران ، آيه 152.

219- سوره نساء، آيه 32.

220- سوره ابراهيم ، آيه 34.

221- تفسير برهان ، ج 1، ص 105.

222- همان ، ص 106.

223- نورالثقلين ، ج 1، ص 85.

224- تفسير برهان ، ج 1، ص 105؛ محاسن برقى ، ج 1، ص 407.

225- بحار، ج 67، ص 205.

226- تفسير عياشى ؛ ج 1، ص 45؛ تفسير برهان ، ج 1، ص 105.

227- سوره نازعات ، آيه 45.

228- سوره اعراف ، آيه 188.

229- مجمع البيان ، ج 1-2، ص 265.

230- مجمع البيان ، ج 1-2، ص 265.

231- ر.ك : تفسير اءبوالسعود، ج 1، ص 134.

232- سوره نساء، آيه 47.

233- ر.ك : غرائب القرآن ، ج 1، ص 306.

234- سوره مائده ، آيه 38.

235- سوره اسراء، آيه 2.

236- سوره انبياء، آيه 91.

237- سوره صافّات ، آيه 63.

238- سوره اعراف ، آيه 163.

239- ر.ك : روح المعانى ، ج 1، ص 446.

240- ر.ك : روح المعانى ، ج 1، ص 446.

241- سوره نباء، آيه 9. نائم را مَسْبُوت گويند و در سخنان امير مؤ منان آمده است : نعوذ باللّه من سبات العقل (نهج البلاغه ، خطبه 224).

242- اصل اين كه بنى اسرائيل روز جمعه را به شنبه تبديل كردند، در روايتى از امام صادق نيز نقل شده است كه در مبحث روايى خواهد آمد. (ر.ك : ص 161).

243- غرائب القرآن ، ج 1، ص 305.

244- روح المعانى ، ج 1، ص 446.

245- سوره ي س ، آيه 82.

246- سوره فصّلت ، آيه 11.

247- نهج البلاغه ، خطبه 186.

248- سوره نساء، آيه 47.

249- سوره فصّلت ، آيه 11.

250- سوره فتح ، آيه 4.

251- سوره توبه ، آيه 119.

252- سوره صف ، آيه 14.

253- سوره نساء، آيه 135.

254- سوره انبياء، آيه 69.

255- سوره انبياء، آيه 11.

256- سوره هود، آيه 102.

257- سوره نساء، آيه 84.

258- سوره اعراف ، آيه 166 و آيه مورد بحث .

259- سوره اعراف ، آيه 166.

260- سوره اعراف ، آيه 164.

261- سوره اعراف ، آيه 60.

262- سوره جمعه ، آيه 5.

263- سوره اعراف ، آيات 175-176.

264- سوره مائده ، آيه 60.

265- اين گروه قائلند كه روح انسان پس از مرگ يا به بدن انسان دگرى تعلق مى يگرد كه آن را نسخ مى نامند، يابه بدن حيوانى مى پيوندد و به آن مسخ مى گويند، يا در گياه يا جمادى حلول مى كند و آن را رسخ و فسخ مى نامند. در علوم عقلى ثابت شده كه همه اين اقسام محال است .

266- ر.ك : روح المعانى ، ج 1، ص 447.

267-ر.ك : المنار، ج 1، ص 344.

268- تاءويلات مولى عبدالرزاق كاشانى ، ج 1، ص 5.

269- همان ، ص 55-56.

270- همان ، ص 57.

271- تاءويلات مولى عبدالرزاق كاشانى ، ج 1، ص 56.

272- روح المعانى ، ج 1، ص 449.

273- مثنوى مولوى ، دفتر پنجم ، ص 323.

274- شرح مثنوى سبزوارى ، ج 3، ص 177.

275- نهج البلاغه ، حكمت 211.

276- سوره مائده ، آيه 38.

277- سوره مائده ، آيه 38.

278- سوره اعراف ، آيه 163.

279- سوره مائده ، آيه 95.

280- سوره مائده ، آيه 94.

281- سوره نور، آيه 30.

282- سوره هود، آيه 56.

283- نهج البلاغه ، خطبه 198.

284- سوره مائده ، آيه 60.

285- سوره بقره ، آيه 90.

286- سوره بقره ، آيات 47 و 122.

287- سوره مائده ، آيه 60.

288- سوره اعراف ، آيه 166.

289- تفسير قمى ، ج 1، ص 181.

290- ر.ك : المنار، ج 1، ص 344.

291- صاحب تفسير الكاشف در ذيل آيه مورد بحث (ج 1، ص 122) پس از اشاره به سخن المنار و پاسخ به آن از طريق قبول مستثنا بودن بنى اسرائيل ، نتيجه مى گيرد كه پس مى توان به ظاهر آيه ورفعنا فوقكم الطور (سوره بقره ، آيه 63) ملتزم شد و برافراشته شدن كوه بر بالاى سر بنى اسرائيل را نيز از قبيل اكراه و الجاى آنان بر اخذ به احكام تورات دانست . سپس مى گويد: سخن علاّمه طباطبايى در الميزان كه مى فرمايد: إ ن رفع الجبل لايدل على الا لجاء والا كراهْ لا نه لا إ كراه فى الدّين نسبت به قومى كه معامله خداوند با آنان تحت ضوابط قواعد نمى گنجد، دور از واقعيتاست وما حكمتِ الهى را دراين مورد نمى دايم . البته شايد حكمت آن اين باشد كه خداى سبحان اراده كرده است اين امّت را مَثَلى براى جامعه بشرى قرار دهد و به آنان بفهماند كه زندگى بدون رنج و تلاش و با وابستگى ، گوارا و شيرين نمى شود و ترقّى و تمدّن و پيشرفت به وجود نمى آيد.

براى جواب از اين اشكال و تبيين و تحليل نظر علامه طباطبايى ، رجوع شود به آنچه در اين باره در ذيل آيه 63 گذشت و اجمال آن اين كه آنچه در قيّم الميزان آمده ، هم مطابق با قرآن است و هم منطبق بر برهان ؛ نه سنّت قطعى الهى تخصيص پذير است و نه دليل عقلى استثنا را تحمّل مى كند.

292- چنان كه وقوع پديده هايى مانند زلزله ، سيل ، خسوف و كسوف در قياس با امورى مانند طلوع و غروب خورشيد، نادرالوجود است ، ليكن همين پديده هاى نادرالوجود نيز هرگاه شرايط تحقق آنها فراهم شود، به وقوع مى پيوندد و تحقق آنها ضرورى است ؛ بنابراين ،نادرالوجود بودن آنها بدين معناست كه شرايط تحقق آنها كمتر فراهم مى شود، نه اين كه با وجود شرايط و موجبات تحقق آنها، باز هم وقوع آنها اتفاقى باشد.

293- مباحث عقلى با زبان برهان سخن مى گويد و نتيجه قطعى وى قينى آن هيچ گاه استثن و تخصيص نمى پذيرد؛ برخلاف مسائل تاريخى وجتماعى كه تحليل گران مسائل تاريخى و اجتماعى غالباً با مبادى و علل واقعى رخدادها آشنا نيستند، بلكه تنها با علايم و دلايل سر و كار دارند؛ از اين رو پديده هاى اجتماعى نادرالوجود را استثنا و خصيص در اصول كلى و آنها را اتفاق تلقى مى كنند؛ بنابراين ، در مباحث اجتماعى مى توان ، با مسامحه ، از استثنا و اتفاق سخن گفت ، اما در مباحث عقلى جايگاهى براى آنان نيست .

294- سوره نساء،آيه 47.

295- سوره اعراف ، آيه 179.

296- سوره اعراف ، آيه 179.

297- سوره جمعه ، آيه 5.

298- سوره اعراف ، آيه 176.

299- بحار، ج 23، ص 233.

300- المحجّة ، ج 5، ص 49.

301- نهج البلاغه ، حكمت 211.

302- سوره نباء، آيه 18.

303- نورالثقلين ، ج 5، ص 493؛ تفسير صافى ، ج 5، ص 275.

304- سوره بقره ، آيه 275.

305- نهج البلاغه ، خطبه 87.

306- نهج البلاغه ، خطبه 87.

307- مقصود حافظ ابن كثير كه بين دو قول جمع كرده اين است كه هم مسخ معنوى حاصل شد و هم مسخ صورى ؛ نان كه تصوير قسم دوم چنين است ؛ بنابراين ، مراد قائل مبهم نيست ؛ هر چند برخى مراد آن را نامعلوم پنداشته اند (المنار، ج 1، ص 345.

308- اَوْباش كه جمع وَبش به معناى چرك ناخن ، پوست و… است ، مانند كلمه اوشاب بر افراط فرومايه اطلاق مى شود و گفته شده كه جمع مقلوب از بوش است (اقرب الموارد، وَ ب ش ).

309- الجامع لا حكام القرآن ، ج 1، ص 440؛ البحر المحيط، ج 1، ص 245.

310- المنار، ج 1، ص 345.

311- ر.ك : تفسير صدرالمتاءلهين ، ج 3، ص 468-469.

312- مثنوى معنوى ، ص 338؛ شرح مثنوى سبزوارى ، ج 3، ص 214.

313- تفسير ابن عربى ، ج 1، ص 143، هامش .

314- سوره نساء، آيه 47.

315- جامع البيان ، ج 1، ص 37-378.

316- سوره جمعه ، آيه 5.

317- سوره توبه ، آيه 87.

318- سوره بقره ، آيه 7.

319- تفسير كبير، ج 2، ص 117؛ تفسير صدرالمتاءلهين ، ج 3، ص 468.

320- نورالثقلين ، ج 1، ص 86.

321- سوره اعراف ، آيه 163.

322- سوره اعراف ، آيه 169.

323- تفسير برهان ، ج 1، ص 106-107.

324- سوره اسراء، آيه 15.

325- تفسير برهان ، ج 1، ص 107-108.

326- سوره ق ، آيه 38.

327- نورالثقلين ، ج 1، ص 87.

328- نورالثقلين ، ج 1، ص 87.

329- روح المعانى ، ج 1، ص 256-258.

330- نورالثقلين ، ج 1، ص 87.

331- سوره مائده ، آيه 96.

332- بحار، ج 16، ص 329.

333- تفسير برهان ، ج 1، ص 107.

334- صحيفه سجّاديه ، دعاى 13.

335- تفسير برهان ، ج 1، ص 105.

336- نور الثقلين ، ج 1، ص 86.

337- نور الثقلين ، ج 1، ص 86.

338- ميزان الحكمة ، ج 7، ص 156.

339- ميزان الحكمة ، ج 7، ص 156.

340- ميزان الحكمة ، ج 7، ص 156.

341- تفسير برهان ، ج 1، ص 107.

342- مجمع البيان ، ج 1، ص 264.

343- مسالك الا فهام ، ج 11، ص 516-517.

344- ج 36، ص 197.

345- نورالثقلين ، ج 1، ص 86؛ تفسير قمى ، ج 1، ص 181.

346- نورالثقلين ، ج 1، ص 86؛ تفسير قمى ، ج 1، ص 181.

347- تفسير برهان ، ج 1، ص 107.

348- مجمع البيان ، ج 1، ص 265.

349- سوره بقره ، آيه 2.

350- ر.ك تسنيم ، ج 2، ص 140.

351- سوره انعام ، آيه 144.

352- سوره انعام ، آيه 146.

353- مفردات راغب ، ه ز ء.

354- سوره مائده ، آيه 57.

355- سوره مائده ، آيه 58.

356- سوره كهف ، آيه 106.

357- ر.ك : تفسير ابوالفتوح ، ج 2، ص 10.

358- منهج الصادقين ، ج 1، ص 293.

359- ر.ك : تفسير اءبوالسعود، ج 1، ص 134؛ روح المعانى ، ج 1، ص 452.

360- ر.ك : تفسير اءبوالسعود، ج 1، ص 134؛ روح المعانى ، ج 1، ص 452.

361- ر.ك : مفردات راغب ، (((ف ر ض .

362- ر.ك : مفردات راغب ، ف ر ض .

363- همان ، ب ك ر.

364- ر.ك : التحقيق فى كلمات القرآن الكريم ، ج 9، ص 59، ف ر ض .

365- مجمع البيان ، ج 1، ص 268.

366- سوره نور، آيه 35.

367- سوره واقعه ، آيات 42-44.

368- سوره نساء، آيه 143.

369- مفردات راغب ،، ع و ن .

370- تفسير اءبوالسعود، ج 1، ص 135.

371- روح المعانى ، ج 1، ص 456.

372- بحار، ج 88، ص 318.

373- سوره ملك ، آيه 15.

374- سوره نحل ، آيه 69. ر.ك : مفردات راغب ، ذ ل ل .

375- سوره مائده ، آيه 54.

376- روح المعانى ، ج 1، ص 263.

377- مفردات راغب ، و ش ى .

378- روح المعانى ، ج 1، ص 460.

379- منهج الصادقين ، ج 1، ص 296؛ تفسير اءبوالسعود، ج 1، ص 136؛ غرائب القرآن ، ج 1، ص ‍ 311.

380- قاعده معروف دَرْرء در باب حدود: اِدراءوا الحدود بالشبهات (وسائل الشيعه ، ج 28، باب 24، ص 47) به اين معناست كه با شبهات ، حدود را دفع كنيد.

381- ر.ك : روح المعانى ، ج 1، ص 462.

382- ر.ك : تفسير اءبوالسعود، ج 1، ص 137.

383- سوره بقره ، آيه 93.

384- حسين بن خالد از امام رضاعليه السلام نقل مى كند: همان كسانى كه بنى اسرائيل را به گوساله پرستى امر كردند و (غير از سامرى ) از سران جريان گوساله پرستى بودند، ماءمور به ذَبْح بقره شدند (نورالثقلين ، ج 1، ص 88) كه تفصيل آن در بحث روايى خواهد آمد.

385- بحار، ج 1، ص 116.

386- اصول كافى ، ج 1، ص 20.

387- سوره نساء، آيه 17.

388- سوره بقره ، آيه 130.

389- روح المعانى ، ج 1، ص 451. 390- سوره مؤ منون ، آيه 96.

391- سوره هود، آيه 47.

392- سوره يوسف ، آيه 53.

393- ر.ك : منهج الصادقين ، ج 1، ص 293؛ و تفسير اءبوالسعود، ج 1، ص 134.

394- ر.ك : تفسير اءبوالسعود، ج 1، ص 135.

395- سوره مائده ، آيه 24.

396- سوره زخرف ، آيه 77.

397- جامع البنان م ، ج 1، ص 278.

398- روح المعانى ، ج 1، ص 458.

399- آلاء الرّحمن ، ج 1، ص 100-101.

400- ر. ك : تفسير اءبوالسعود، ج 1، ص 136.

401- ر.ك : ص 193، ادعاى تشابه .

402- تفسير برهان ، ج 1، ص 111.

403- ر.ك : تفسير اءبوالسعود، ج 1، ص 137.

404- مجمع البيان ، ج 1، ص 275.

405- ر.ك : منهج الصادقيقن ، ج 1، ص 296؛ روح المعانى ، ج 1، ص 461؛ تفسير اءبوالسعود، ج 1، ص ‍ 136.

406- جامع البيان ، ج 1، ص 378.

407- ر.ك : تفسير اءبوالسعود، ج 1، ص 138.

408- التحرير والتنوير، ج 1، ص 529، با تغيير و تحرير.

409- سوره شمس ، آيه 14.

410- سوره قمر، آيه 29.

411- سوره بقره ، آيه 118.

412- سوره طارق ، آيه 9.

413- سوره نساء، آيه 42.

414- روح المعانى ، ج 1، ص 461.

415- سوره مائده ، آيه 32.

416- سوره بقره ، آيه 179.

417- المنار، ج 1، ص 351.

418- سوره لقمان ، آيه 28.

419- سوره نحل ، آيه 78.

420- ر.ك : آلاءالرّحمن ، ج 1، ص 101.

421- نهج البلاغه ، خطبه 1.

422- سوره اعراف ، آيه 179.

423- سوره مدثّر، آيه 50.

424- سوره اعراف ، آيه 179.

425- سوره بقره ، آيه 74.

426- سوره بقره ، آيه 74.

427- سوره اسراء، آيه 82.

428- سوره محمد، آيه 29.

429- سوره طه ، آيه 7.برخى امور جهر و آشكار، و برخى راز و مخفى است . اَخفاى از سرّ چيزى است كه شخصِ كتوم آن را در اوايل امر كتمان مى كند، امّا پس ازگذشت ساليان متمادى ، چون با كتمان آن خو مى كند بر خود او نيز مشتبه مى شود و در نهان خانه قلب او باقى مى ماند؛ به طورى كه به آن علم مركب ندارد؛ هرچند به نحو علم بسيط از او پنهان نيست . خداوند نه تنها به آن دو قسم عالم است ، بلكه بر اين قسم سوم نيز آگاهى دارد.

430- سوره بقره ، آيه 63.

431- سوره بقره ، آيه 64.

432- سوره اعراف ، آيه 138.

433- سوره اسراء، آيه 82.

434- سوره بقره ، آيه 73.

435- سوره محمدصلى الله عليه و آله ، آيه 24.

436- سوره بقره ، آيه 7.

437- سوره شعراء، آيه 136.

438- سوره بقره ، آيه 6.

439- سوره مائده ، آيات 12-13.

440- سوره صفّ، آيه 5.

441- سوره مائده ، آيه 41.

442- سوره مائده ، آيه 6.

443- تطهير تشريعى در اين جمله تطهير قلب و باطن است ، نه تطهير ظاهر؛ چون در مساق جمله مزبور امر به تيمم آمده و روشن است كه تيمّم همانند غسل و وضو نيست كه سبب تطهير ظاهرى شود.

444- سوره شورى ، آيه 12.

445- سوره سباء، آيه 26.

446- سوره اعراف ، آيه 96.

447- سوره اعراف ، آيه 40.

448- سوره فاطر، آيه 2.

449- سوره صفّ، آيه 5.

450- بحار، ج 80، ص 127.

451- ر.ك : مسندالا مام الرضاعليه السلام ، ج 1، ص 27.

452- سوره يوسف ، آيه 3.

453- سوره بقره ، آيه 5.

454- سوره مريم ، آيه 74.

455- سوره احزاب ، آيه 67.

456- سوره قصص ، آيه 79.

457- سوره هُمَزه ، آيه 3.

458- سوره بقره ، آيه 61.

459- سوره بقره ، آيه 74.

460- سوره اسارا، آيه 44.

461- سوره رعد، آيه 15.

462- سوره فصّلت ، آيه 11.

463- سوره فصّلت ، آيه 21.

464- سوره فتح ، آيه 4.

465- سوره بقره ، آيه 25.

466- تفسير برهان ، ج 1، ص 111.

467- تفسير برهان ، ج 1، ص 108-110.

468- تفسير برهان ، ج 1، ص 111-112.

469- آلاءالرّحمن ، ج 1، ص 100. 470- نورالثقلين ، ج 1، ص 88.

471- تفسير برهان ، ج 1، ص 109.

472- بحار، ج 13، ص 266.

473- الدّرالمنثور، ج 1، ص 189.

474- نورالثقلين ، ج 1، ص 89.

475- بحار، ج 16، ص 201.

476- همان ج 73، ص 305.

477- همان ، ص 307.

478- بحار، ج 73، ص 306-307.

479- همان ، ج 101، ص 229.

480- تفصيل ادب استثناى مشيئت الهى در ذيل آيات 23-24 سوره كهف خواهد آمد. انشاءاللّه .

481- تفسير عياشى ، ج 1،ص 47.

482- تفسير برهان ، ج 1، ص 110.

483- الدّر المنثور، ج 1، ص 192.

484- همان ، ص 192-193.

485- الدّر المنثور، ج 1، ص 193.

486- سوره محمدصلى الله عليه و آله ، آيه 29.

487- تفسير برهان ، ج 1، ص 19.

488- تفسير برهان ، ج 1، ص 109.

489-تفسير عياشى ، ج 1، ص 46.

490- تفسير برهان ، ج 1، ص 110.

491- تفسير برهان ، ج 1، ص 110.

492- بحار، ج 75، ص 176.

493- همان ، ص 31.

494- بحار، ج 90، ص 305.

495- همان ، ج 79، ص 88.

496- مستدرك الوسائل ، ج 11، ص 367.

497- نورالثقلين ، ج 1، ص 91.

498- نورالثقلين ، ج 1، ص 91.

499- همان ، ص 92.

500- همان ، ص 92.

501- همان ، ص 92.

502- بحار، ج 4، ص 309.

503- مستدرك الوسائل ، ج 2، ص 106.

504- همان ، ج 12، ص 93.

505- بحار، ج 79، ص 35.

506- همان ، ج 100، ص 27.

507- همان ، ج 59، ص 267.

508- همان ، ص 294.

509- همان ، ج 10، ص 180.

510- همان ، ج 76، ص 149.

511- همان ، ج 67، ص 55.

512- بحار، ج 73، ص 189.

513- مستدرك الوسائل ، ج 8، ص 337.

514- همان ، ج 13، ص 216.

515- تنبيه الخواطر، ص 36.

516- مستدرك الوسائل ، ج 12، ص 96.

517- كافى ، ج 2، ص 343.

518- مشكاة الا نوار، ص 167.

519- بحار، ج 79، ص 348.

520- همان ، ج 14، ص 309.

521- بحار، ج 14، ص 46.

522- نهج البلاغه ، نامه 31.

523- بحار، ج 75، ص 164.

524- سوره انفال ، آيه 24.

525- ر.ك : تفسير اءبوالسعود، ج 1، ص 140.

526- سوره عنكبوت ، آيه 26.

527- ر.ك : مفردات ، ح ر ف .

528- سوره مائده ، آيه 13.

529- برخى مانند قتادة ، تنها مؤ منان را مخاطب مى دانند و از بعضى ديگر نقل شده كه مخاطب ، تنها سول گرامى صلى الله عليه و آله است و جمع آمدن فعل براى تعظيم است (ر.ك : روح المعانى ، ج 1، ص 470).

530- ر.ك : روح البيان ، ج 1، ص 166؛ روح المعانى ، ج 1، ص 407؛ تفسير اءبوالسعود، ص 140.

531- البحر المحيط، ج 1، ص 483.

532- سوره ق ، آيه 37.

533- سوره يوسف ، آيه 108.

534- سوره يوسف ، آيه 103.

535- سوره كهف ، آيه 6.

536- سوره فاطر، آيه 8.

537- سوره زُمَر، آيه 36.

538- سوره مُلك ، آيه 8.

539- سوره اعراف ، آيه 56.

540- سوره شعراء، آيه 82.

541- سوره احزاب ، آيه 32.

542- سوره بقره ، آيه 79.

543- جامع البيان ، ج 1، ص 291.

544- تفسير تبيان ، ج 1، ص 313.

545- الجامع الا حكام القرآن ، ج 1، جزء 2، ص 5.

546- سوره اعراف ، آيه 144.

547- سورءه بقره ، آيه 76.

548- سوره آل عمران ، آيه 118.

549- سوره اعراف ، آيه 164.

550- تفسير كبير، ج 43، ص 143.

551- سوره نوح ، آيه 27.

552- سوره آل عمران ، آيه 113.

553-سوره آل عمران ، آيه 93.

554- سوره توبه ، آيه 6.

555- ر.ك : اءبوالسعود، ج 1، ص 140.

556- ر.ك : منهج الصادقين ، ج 1، ص 200؛ روح المعانى ، ج 1، ص 470؛ المنار، ج 1، ص 356.

557-ر.ك : غرائب القرآن ، ج 1، ص 316.

558- ر.ك : روح المعانى ، ج 1، ص 470.

559- سوره انفال ، آيه 42.

560- سوره ق ، آيه 37.

561- مفردات راغب قلب در آيه مزبور را به معناى علم و فهم مى گيرد و لسان العرب نيز در همين ماده ، تصريح مى كند كه قلب ، گهى به معناى عقل است .

562- سوره ملك ، آيه 10.

563- سوره مائده ، آيه 13.

564- سوره مائده ، آيه 13.

565- ر.ك : الميزان ، ج 5، ص 245.

566- سوره مائده ، آيه 13.

567- جواهرالكلام ، ج 21، ص 235.

568- الجامع الا حكام القرآن ، ج 1، جزء 2، ص 4.

569- سوره بقره ، آيه 115.

570- ديوان حافظ، غزل 279.

571- سوره فصّلت ، آيه 21.

572- سوره طه ، آيه 14.

573- تفسير برهان ، ج 1، ص 115.

574- تفسير قمى ، ج 1، ص 50.

575- ر.ك : غرائب القرآن ، ج 1، ص 317.

576- ر.ك : المنار، ج 1، ص 358.

577- ر.ك : روح المعانى ، ج 1، ص 474.

578- سوره قصص ، آيه 8.

579- سوره بقره ، آيه 14.

580- ر.ك : جوامع الجامع ، ج 1، ص 61؛ روح المعانى ، ج 1، ص 474؛ غرائب القرآن ، ج 1، ص 317.

581- ر.ك : المنار، ج 1، ص 358.

582- عنايت الهى در اين مورد به طور جامع ظهور كرد؛ زيرا كسى كه قابل هدايت بود و هست خداوند او را با تعبير (اءولا يعلمون ) به علم الهى رهبرى مى كند؛ چنان كه اگر معتقد بود، تعيين مزبور براى او صبغه انذار و تهديد دارد. البته اگر كسى ملحد بود و زمينه هدايت را از دست داد، ين گونه از آيات همانند ساير آيات آسمانى نسبت به او فقط جنبه اتمام حجّت و تتميم معذرت دارد.

583- ر.ك : اءبوالسعود، ج 1، ص 142.

584- ر.ك : مواهب الرّحمن ، ج 1، ص 329.

585- سوره آل عمران ، آيه 29.

586- سوره بقره ، آيه 284.

587- سوره بقره ، آيه 33.

588- الميزان ، ج 1، ص 214.

589- توحيد صدوق ، ص 152؛ ر.ك : تسنيم ، ج 3، ص 517.

590- سوره حجر، آيه 6.

591- سوره اعراف ، آيه 66.

592- سوره اعراف ، آيه 60.

593- سوره بقه ، آيه 89.

594- سوره بقه ، آيه 89.

595- سوره نساء، آيه 51.

596- سوره بقره ، آيه 14.

597- البحر المحيط، ج 1، ص 275، با تحرير اندك .

598- سوره توبه ، آيه 60.

599- سوره رعد، آيه 9.

600- سوره فصّلت ، آيات 19-21.

601- سوره فصّلت ، آيه 22.

602- سوره فصّلت ، آيه 33.

603- سوره نساء، آيه 108.

604- نهج البلاغه ، حكمت 324.

605- بحار، ج 33، ص 448.

606-همان ، ج 4، ص 96.

607- سوره نور، آيه 61.

608- سوره فصّلت ، آيه 23.

609- سوره فصّلت ، آيه 23.

610- سوره رعد، آيه 9.

611- بحار، ج 4، ص 153.

612- تفسير برهان ، ج 1، ص 117.

613- تفسير تبيان ، ج 1، ص 315.

614- تفسير تبيان ، ج 1، ص 315.

615- ر.ك : روح المعانى ، ص 476.

616- التحقيق فى كلمات القرآن الكريم ، اء م م .

617- الجامع الا حكام القرآن ، ج 1، ص 416-424؛ تفسير تبيان ، ج 1، ص 318.

618- ر.ك : روح المعانى ، ج 1، ص 476.

619- سوره انعام ، آيه 38.

620- سوره آل عمران ، آيه 167.

621- مُنى جمع مُنية نيز به همين معناست .

622- ر.ك : روح المعانى ، ج 1، ص 476.

623- ر.ك : تفسير اءبوالسعود، ج 1، ص 144.

624- سوره بقره ، آيه 80.

625- سوره بقره ، آيه 111.

626- سوره نساء، آيه 123.

627- ر.ك : روح المعانى ، ج 1، ص 477.

628- ر.ك : تفسير اءبوالسعود، ج 1، ص 145.

629- الدّر المنثور، ج 1، ص 201.

630- سوره اعراف ، آيه 157.

631- بعيد نيست كه تعليق حكم مذكور در آيه (روى آوردن به خُرافات و آرزوهاى بى اساس ، بدون تقيق ) بر وصف اءمّى بودن ، مشعر به عليّت باشد؛ يعنى غالباً آنچه سبب خُرافه پرستى و آرزوهاى پوچ است بى سادى و ضعف فرهنگى است . طبعاً اگر جامعه اى بخواهد از خرافات فاصله گيرد بايد بى سوادى را ريشه كن كرده ، اسباب رشد و تعالى فرهنگ عمومى مردم را فراهم سازد.

632- سوره آل عمران ، آيه 2.

633- سوره آل عمران ، آيه 75.

634- سوره جمعه ، آيه 2.

635- البحر المحيط، ج 1، ص 275.

636- جامع البيان ، ج 1، ص 296.

637- جامع البيان ، ج 1، ص 296.

638- جامع البيان ، ج 1، ص 296.

639- تفسير تبيان ، ج 1، ص 318.

640- تفسير تبيان ، ج 1، ص 318.

641- تفسير كبير، ج 1.

642- سوره جمعه ، آيه 5.

643- سوره شورى ، آيه 14.

644- سوره نجم ، آيه 28.

645- سوره نساء، آيه 119.

646- سوره نساء، آيه 119.

647- سوره نجم ، آيه 28.

648- ر.ك : تفسير اءبوالسعود، ج 1، ص 145.

649- سوره انبياء، آيه 7.

650- سوره حجرات ، آيه 6.

651- سوره مائده ، آيه 18.

652- سوره بقره ، آيه 80.

653- سوره بقره ، آيه 111.

654- سوره نساء، آيه 123.

655- سوره حجّ، آيه 3.

656- سوره حجّ، آيات 8-9.

657- سوره انعام ، آيه 144.

658- سوره طه ، آيه 61.

659- مفاتيح الجنان ، دعاى كميل .

660- كشف الا سرار، ج 1، ص 245.

661- سوره اسراء، آيه 62.

662- المصانعة : الرشوة والمداهنة والمداراة .

663- يتكالبون : يتواثبون .

664- تفسير صافى ، ج 1، ص 131-132.

665- سوره آل عمران ، آيه 60.

666- سوره نساء، آيه 82.

667- بحار، ج 49، ص 127.

668- الصُهة : الشُقرة فى شعر الراءس (مجمع البحرين ، ج 1، ص ه ب ).

669- تفسير برهان ، ج 1، ص 118-119.

670- نورالثقلين ، ج 1، ص 93.

671- الدّرالمنثور، ج 1، ص 202.

672- بحار، ج 8، ص 295.

673- بحار، ج 32، ص 255.

674- همان ، ج 79،ص 202.

675- التحقيق فى كلمات القرآن الكريم ، ج 10-11، ل م س ، م س ح و م س ‍ س .

676- سوره بقره ، آيات 184؛ سوره آل عمران ، آيه 24.

677- سوره اعراف ، آيه 172.

678- برخلاف نَعَمْ كه ما قبل خود را تقرير و تثبيت مى كند و اگر ذرّيه آدم در موطن اخذ ميثاق به جاى (بلى ) نَعَمْ مى گفتند، نفى موجود در (اءلست بربّكم ) تقرير مى شد و لازم آن ، همانا نفى ربوبيت خداوند و سلب عبوديت خود بود. 679- جامع البيان ، ج 1، ص 304.

680- سوره تكوير، آيه 14.

681- سوره غافر، آيه 40.

682- ر.ك : الميزان ، ج 1، ص 215.

683- تفسير اءبوالسعود، ج 1، ص 1471؛ روح المعانى ، ج 1، ص 482.

684- مقصود از نار در (لن تمسّنا النار) هنگامى كه با قرينه همراه نباشد همان نار قيامت ، يعنى جهنم است .

685- سوره بقره ، آيه 75.

686- جامع البيان ، ج 1، ص 303؛ الجامع الا حكام القرآن ، ج 2، ص 11.

687- سوره بقره ، آيه 62.

688- سوره يوسف ، آيه 20.

689- برخى برآنند كه استفاده اندك بودن زمان مسّ و تعذيب ، از كلمه (اءياماً) است ، نه از كلمه (معدودةً)؛ گرچه عنوان (معدودة ) مؤ كّد قِلّت است . غرض آن كه اگر قيد (معدودة ) نمى بود، باز قلّت مدت عذاب از آيه مزبور استفاده مى شد؛ زيرا اگر كم باشد از آن به ايام ياد مى شود و اگر زياد باشد از آن به ماه و سال و قَرْن تعبير مى شود، ليكن اثبات اين احتمال يا قول دشوار است ؛ چون از ماه و بيش از ماه ، يعنى چهل روز هَم به ايام ياد شده است ؛ چنان كه ماه مبارك رمضان و نيز از مدت چهل شبانه روز مواعده حضرت كليم خدا به ايام ياد شده است (روح المعانى ، ج 1، ص 479-480).

690- سوره آل عمران ، آيه 24.

691- جامع البيان ، ج 1، ص 303.

692- الجامع الا حكام القرآن ، ج 1، جزء 2، ص 12. 693- سوره بقره ، آيات 183-184.

694- سوره يونس ، آيه 102.

695- سوره حاقّه ، آيه 24.

696- بحار، ج 75، ص 91.

697- بحار، ج 77، ص 79.

698- همان ، ج 2، ص 364؛ نهج البلاغه ، حكمت 477.

699- سوره مدّثّر، آيه 31.

700- سوره توبه ، آيه 111.

701- سوره مائده ، آيه 1.

702- سوره نحل ، آيه 91.

703- سوره بقره ، آيه 27.

704- سوره بقره ، آيه 40.

705- سوره توبه ، آيه 4.

706- سوره توبه ، آيه 7.

707- روح المعانى ، ج 1، ص 481.

708- سوره نساء، آيه 93.

709- تفسير اءبوالسعود، ج 1، ص 147.

710- سوره طور، آيه 21.

711- سوره مدّثّر، آيه 39.

712- سوره مطّففين ، آيه 14، بحار، ج 70، ص 57.

713- سوره كهف ، آيه 29. مقصود از عالم در اين گونه موارد معناى ثبوتى آن است ، نه حدوثى ؛ يعنى لفظ مزبور، صفت مشبهه است ، نه اسم فاعل .

714- ر.ك : ص 65.

715- سوره انعام ، آيه 159.

716- سوره مريم ، آيه 62.

717- تفسير ابن عربى ، ج 1، هامش ص 153.

718- سوره انسان ، آيه 13.

719- تفسير كبير، ج 3-4، ص 144-162.

720- سوره نساء، آيات 48 و 116.

721- سوره زُمَر، آيه 53.

722- تفسير ابن عربى ، ج 1، ص 154، با اندك تغيير.

723- نهج البلاغه ، نامه 27.

724- سوره حجرات ، آيه 13.

725- سوره نحل ، آيه 97.

726- بحار، ج 78، ص 251.

727- بحار، ج 76، ص 350.

728- سوره مائده ، آيه 18.

729- سوره آل عمران ، آيه 75.

730- سوره بقره ، آيه 111.

731- سوره يونس ، آيه 59.

732- بحار، ج 5، ص 72.

733- مصباح الفقيه ، ج 7، ص 266.

734- تفسير برهان ، ج 1، ص 120.

735- تفسير برهان ، ج 1، ص 120.

736- باحر، ج 24، ص 44.

737- نورالثقلين ، ج 1، ص 94.

738- ميزان الحكمة ، ج 2، ص 175، ح 2932.

739- ميزان الحكمه ، ج 2، ص 175، ح 2933.

740- بحار، ج 65، ص 162.

741- كافى ، ج 2، ص 85.

742- سوره انعام ، آيه 28.

743- روح المعانى ، ج 1، ص 486.

744- ر.ك : همان ، ص 488.

745- سوره مائده ، آيه 12.

746- سوره نساء، آيه 1.

747- سوره لقمان ، آيات 13-14.

748- سوره اسراء، آيه 23.

749- سوره بلد، آيه 15.

750- شرايع الا سلام ، ج 1-2 ق 2، ص 169.

751- سوره نحل ، آيه 90.

752- بحار، ج 2، ص 153.

753- سوره بقره ، آيه 188.

754- سوره نساء، آيه 10.

755- سوره ق ، آيه 18.

756- ابوحاتم متوفاى 327 هجرى قمرى از مفسّران عامه و تقريباً معاصر ابن جرير طبرى (310 ه) بوده است .

757- ر.ك : تفسير ابن كثير، ج 1، ص 124.

758-سوره توبه ، آيه 29.

759- كافى ، ج 5، ص 10.

760- سوره بقره ، آيه 63.

761- سوره بقره ، آيه 84.

762- سوره نساء، آيه 36.

763- روح المعانى ، ج 1، ص 489.

764- غرائب القرآن ، ج 1، ص 326.

765- تفسير اءبوالسعود، ج 1، ص 148.

766- روح المعانى ، ج 1، ص 489.

767- سوره يوسف ، آيه 106.

768-سوره يس ، آيه 60.

769- سوره لقمان ، آيه 14.

770- سوره نساء، آيه 1.

771- سوره نساء، آيه 1.

772- سوره لقمان ، آيه 15.

773- به تعبير علامه طباطبايى (رضوان اللّه تعالى عليه ) حفظ خطبه هاى آن حضرت مشكل است ؛ زيرا نظير سخنرانى عادى نيست كه جملاتش به هم پيوسته باشد، بلكه هر جمله آن قانونى عام و اصلى كلى است . برخى از اين كلمات كوتاه در پايان كتاب من لايحضره الفقيه آمده است .

774- بحار، ج 73، ص 274.

775- من لايحضره الفقيه ، ج 2، ص 621، ح 3214.

776- سوره لقمان ، آيه 15.

777- سوره مريم ، آيه 32.

778- سوره مريم ، آيه 14.

779- سوره اسراء، آيه 23-24.

780- رسول معظّم صلى الله عليه و آله نيز در برابر مؤ منان ماءمور به اجراى خفض جناح است : (واخفض جناحك لمن اتّبعك من المؤ منين ) (سوره شعراء، آيه 215). آن حضرت مى تواند تا اوج (دنى فتدلّى # فكان قاب قوسين اءو اءدنى ) (سوره نجم ، آيات 8 و 9) صعود كند، ولى اگر همواره در معراج باشد، مؤ منان عادى بى پناه و بى سرپرست خواهند شد. انس انسان كامل با خدا بيش از انس ‍ وى با بندگان خداست و ممكن است به سبب اين اشتياق وافر، سير در اسماى الهى بر سير در بين بندگان خدا، در صحابت نام و ياد حق غلبه كند. اين گونه از دستورها براى تعديل آن اشتياق و تنظيم سير و تنضيد سفر سهم مؤ ثرى دارد، ولى بايد عنايت كرد كه هيچ كدام از اين مطالبْ مستفادِ از لفظ خفض جناح و پيام مفهومى آن نيست .

781- سوره الرحمن ، آيه 60.

782- غرائب القرآن ، ج 1، ص 323، با تلخيص و توضيح .

783- سوره انعام ، آيه 151.

784- اسب تازى را عرب گويد تعال . مثنوى معنوى .

785- بحار، ج 16، ص 95.

786- سوره نساء، آيه 19.

787- سوره نساء، آيه 11.

788- سوره انفال ، آيه 28.

789- سوره كهف ، آيه 46.

790- سوره تغابن ، آيه 14.

791- سوره آل عمران ، آيه 14.

792- سوره تغابن ، آيه 14.

793- سوره منافقون ، آيه 9.

794- سوره اسراء، آيه 24.

795- سوره نور، آيه 58.

796- سوره اسراء، آيه 24.

797- سوره نوح ، آيه 28.

798- سوره ابراهيم ، آيه 41.

799- سوره نساء، آيه 125.

800- سوره مجادله ، آيه 22.

801- سوره توبه ، آيه 24.

802- سوره بقره ، آيه 228.

803- نهج البلاغه ، حكمت 399.

804- سوره نحل ، آيه 125.

805- سوره مؤ منون ، آيه 96.

806- كافى ، ج 2، ص 362.

807- سورءه قلم ، آيه 4.

808- بحار، ج 16، ص 210.

809- سوره نحل ، آيه 125.

810- سوره اسراء، آيه 23.

811- سوره انعام ، آيه 108.

812- سوره طه ، آيه 44.

813- سوره آل عمران ، آيه 159.

814- درباره رعايت قول حسن سه نظر رسمى وجود دارد كه فخررازى به آن پرداخته است : يكى تخصيص مخاطب است ؛ يعنى فقط با مؤ منان قول حسن را رعايت كنيد، نه كافران . ديگرى تخصيص ‍ خطاب است ؛ يعنى در گفتار عادى و دعوت بخ خير و امر به معروف و نهى از منكر، وگرنه در سبّ و لعن حكم چنين نيست . نظر سوم آن است كه هيچ گونه تخصيصى راه ندارد؛ نه در مخاطب و نه در خطاب ؛ زيرا موساى كليم عليه السلام و هارون عليه السلام با كافرى چون فرعون قول لَيّن داشتند: (فقولا له قولاً ليّناً) (سوره طه ، آيه 44) و رسول گرامى صلى الله عليه و آله ماءمور بود با كافران از راه حكمت و موعظه و جدال احسن سخن بگويد (سوره نحل ، آيه 125) و مؤ منان صالح هنگام برخورد بالغو، كريمانه مى گذرند: (وإ ذا مرّوا باللغو مرّوا كراماً) (سوره فرقان ، آيه 72) و رسول گرامى ماءمور به اعراض از نادانان شد: (واءعرض عن الجاهلين ) (سوره اعراف ، آيه 199، تفسير كبير، ج 3-4، ص 168، جزء اوّل ). البته در زواياى كلام فخر رازى مطالب قابل نقد وجود دارد و تفصيل اين بحث بر عهده مباحث آينده است . إ ن شاءاللّه .

815- سوره بقره ، آيه 159.

816- سوره بقره ، آيه 161.

817-سوره نور، آيه 28.

818- سوره نور، آيه 28.

819- سوره شمس ، آيه 8.

820- سوره انعام ، آيه 108.

821- سوره طه ، آيه 44.

822- سوره فصّلت ، آيه 38.

823- سوره آل عمران ، آيه 159.

824- تفسير برهان ، ج 1، ص 121.

825- تفسير برهان ، ج 1، ص 121.

826- علل الشرايع ، ج 1، باب 182، ص 299.

827- ميزان الحكمه ، ج 6، ص 11، ح 11311.

828- بحار، ج 74، ص 30.

829- همان ، ص 61.

830- همان ، ج 75، ص 75.

831- بحاج 71، ص 39-40.

832- هماص 56.

833- همان ، ص 56.

834- بحار، ج 71، ص 81.

835- بحار، ج 71، ص 81.

836- همان ، ص 80.

837- همان ، ص 80.

838- همان ، ص 81.

839- همان ، ج 6، ص 297.

840- تفسير برهان ، ج 1، ص 120.

841- هما ص 121-122.

842- بحا ج 23، ص 260.

843- بحار، 23، ص 260.

844- بحار، 23، ص 260.

845- همان ، ص 261.

846- همان ، ص 261-262.

847- همان ، ص 262.

848- نورالثقلين ، ج 1، ص 94.

849- سوره اسراء، آيه 24.

850- تفسير برهان ، ج 1، ص 121-122.

851- تفسير برهان ، ج 1، ص 122.

852- اءغبّ القوم : جائهم يوماً و ترك يوماً اءى لاتجيعو هم باءن تطمعوهم غبّاً.

853- كافى ، ج 7، ص 51.

854- كنزالعمّال ، ج 3، ص 170، ح 6008.

855- برخى نقل كرده اند كه انگشت سبّابه را در جاهليت به اين نام تسميه كرده اند، چون در سَبّ ناسزاگويى به وسيله آن اشاره مى شد و با طلوع اسلام و تبديل سنّت باطل جاهلى به فرهنگ صحيح آن را مشيره گفتند؛ چون به وسيله آن به توحيد الهى اشاره مى شد و آن را سبّاحه نيز گويند (روح المعانى ، ج 1، ص 486).

856- بحار، ج 34، ص 117.

857- روح المعانى ، ج 1، ص 486.

858- تفسير برهان ، ج 1، ص 122.

859- بحار، ج 2، ص 4.

860- همان ، ج 16، ص 95.

861- تفسير برهان ، ج 1، ص 122.

862- تفسير برهان ، ج 1، ص 120.

863- همان ، ص 121.

864-864. همان ، ص 121.

865- همان ، ص 121.

866- تفسير برهان ، ج 1، ص 122.

867- نورالثقلين ، ج 1، ص 94.

868- مصباح الشريعه ، ص 42-43.

869- تفسير برهان ، ج 1، ص 122.

870- بحار، ج 79، ص 209.

871- همان ، ص 261-262.

872- همان ، ج 79، ص 261.

873- تقاعس الرّجل : تاءخّر (القاموس المحيط، ج 2، ص 352).

874- تفسير برهان ، ج 1، ص 122-123.

875- بحار، ج 93، ص 104.

876- همان ، ص 108.

877- كشف الا سرار، ج 2، ص 251.

878- سوره منافقون ، آيه 1.

879- سوره منافقون ، آيه 1.

880- كشف الا سرار، ج 1، ص 260، با اندك تغيير.

881- تفسير اءبوالسعود، ج 1، ص 149؛ روح المعانى ، ج 1، ص 491.

882- غرائب القرآن ، ج 1، ص 327.

883- الكاشف ، ج 1، ص 143.

884- ر.ك : منهج الصادقين ، ص 311.

885- ر.ك : تفسير اءبوالسعود، ج 1، ص 150؛ روح المعانى ، ج 1، ص 493.

886- چنان كه در آيات مورد بحث ضمير هُمْ به (اءُسارى بازمى گردد.

887- تفسير اءبوالسعود، ج 1، ص 150؛ روح المعانى ، ج 1، ص 494.

888- تفسير اءبوالسعود، ج 1، ص 150؛ روح المعانى ، ج 1، ص 494.

889- روح المعانى ، ج 1، ص 493؛ تفسير اءبوالسعود، ج 1، ص 151.

890- مفردات راغب والعين ، ن ص ر.

891- مقايس اللغة ، ن ص ر.

892- مقايس اللغة ، ن ص ر.

893- مفردات راغب ، ن ص ر.

894- ر.ك : ص 358.

895- ر.ك : تفسير اءبوالسعود، ج 1، ص 148؛ المنار، ج 1، ص 488.

896- ر.ك : تفسيراءبوالسعود، ج 1، ص 148؛ المنار، ج 1، ص 488.

897- ر.ك : ص 366.

898- ر.ك : آلاء الرّحمن ، ج 1، ص 209.

899- ر.ك : تفسير اءبوالسعود، ج 1، ص 149؛ المنار، ج 1، ص 371.

900- ر.ك : تفسير اءبوالسعود، ج 1، ص 149؛ المنار، ج 1، ص 371.

901- ر.ك : تفسير اءبوالسعود، ج 1، ص 149.

902- ر.ك : المنار، ج 1، ص 372 كه به عنوان يكى از دو احتمال موجود در آيه ، آن را پذيرفته است .

903- ر.ك : المنار، ج 1، ص 372 كه به عنوان احتمال ديگر آيه آن را قبول كرده است .

904- اين احتمال را اءبوالسعود به صورت حكايت بيان كرده است .

905- سوره نمل ، آيه 14.

906- سوره بقره ، آيه 146.

907-سوره بقره ، آيه 149.

908- تفسير اءبوالسعود، ج 1، ص 149.

909- سوره فرقان ، آيه 55.

910- سوره تحريم ، آيه 4.

911- سوره مائده ، آيه 2.

912- سوره قصص ، آيه 17.

913- سوره نور، آيه 48-49.

914- سوره نساء، آيه 150.

915- سوره نور، آيه 50.

916- سوره توبه ، آيه 102.

917- نهج البلاغه ، خطبه 138.

918- ر.ك : تفسير اءبوالسعود، ج 1، ص 150-151.

919- سوره بقره ، آيه 191. اين وجه را آلوسى اختيار كرده و دو وجه اءبوالسعود ر ابه صورت حكايت آورده است (روح المعانى ، ج 1، ص 494.

920- سوره بلد، آيه 13.

921- سوره توبه ، آيه 60.

922- كشّاف ، ج 1، ص 161.

923- ر.ك : ص 436.

924- مواهب الرّحمن ، ج 1، ص 348.

925- ر.ك : روح المعانى ، ج 1، ص 495.

926- غرائب القرآن ، ج 1، ص 328.

927- تفسير اءبوالسعود، ج 1، ص 151.

928- ر.ك : روح المعانى ، ج 1، ص 496.

929- سوره غافر، آيه 46.

930- سوره جنّ، آيه 15.

931- سوره آل عمران ، آيه 11.

932- سوره فجر، آيه 14.

933- سوره بقره ، آيات 63 و 93.

934- سوره بقره ، آيه 80.

935- سوره مائده ، آيه 18.

936- سوره غافر، آيه 49.

937- سوره اسراء، آيه 97.

938- ر.ك : منهج الصادقين ، ج 1، ص 313.

939- آيه مورد بحث .

940- سوره آل عمران ، آيه 119.

941- سوره آل عمران ، آيه 119.

942- التحرير والتنوير، ج 1، ص 569، با اندك تغيير.

943- سوره مائده ، آيه 32.

944- سوره بقره ، آيه 188.

945- سوره حجرات ، آيه 10.

946- بحار، ج 16، ص 95.

947- سوره نور، آيه 61.

948- عن سليمان الجعفرى قال : كنت عند اءبى الحسن عليه السلام قال : يا سليمان اتّقِ فراسة المؤ من فإ نّه نظر بنور اللّه فسكتُّ حتّى اءصبتُ خلوةً فقلتُ: جعلت فداك سمعتك تقول : اتّقِ فراسة المؤ من فإ نّه ينظر بنور اللّه . قال : نعم يا سليمان إ ن اللّه خلق المؤ من من نور و صَبَغهم فى رحمته و اءخذ ميثاقهم لنا بالولاية والمؤ من اءخ المؤ من لا بيه و اءُمّه ، اءبوه النُّور و ئُمّه الرَّحمة و إ نما ينظر بذلك النور الّذى خلق منه (بحار، ج 64، ص 73).

949- البحر المديد، ج 1، ص 130.

950- نهج البلاغه ، حكمت 211.

951- بحار، ج 69، ص 100-101.

952- الانتحال : ادعاء قولٍ اءو شعرٍ يكون قائله غيره ، و النحلة اءهل النسبة بالباطل و منه انتخال المبطلين (مجمع البحرين ، ج 2، ص 282).

953- تفسير برهان ، ج 1، ص 123-124. براى آشنايى با تفصيل اين تطبيق و احتجاج ابوذر در برابر عثمان ، كه به تبعيد او به ربذه منتهى شد، به تفسير صافى ، ج 1، ص 138-140 مراجعه شود.

954- تفسير برهان ، ج 1، ص 124؛ تفسير قمى ، ج 1، ص 51-53.

955- بحار، ج 52، ص 83.

956- همان ، ج 76، ص 313.

957- همان ، ج 13، ص 185.

958- همان ، ج 87، ص 187.

959- سوره طه ، آيه 107.

960- نورالثقلين ، ج 1، ص 271.

961- سوره مظفّفين ، آيه 6.

962- سوره ابراهيم ، آيه 41.

963- سوره غافر، آيه 51.

964- سوره نباء،آيه 38.

965- سوره غافر، آيه 46.

966- بحار، ج 70، ص 103.

967- همان ، ص 104.

968- هماص 127.

969- ميزان الحكمة ، ج 3، ح 5984.

970- بحار، ج 70، ص 61.

971- همان ، ص 129.

972- تفسير ابن عربى ، ج 1، ص 157.

973- ر.ك : علم اليقين ، 2، ص 1322، به نقل از كمال الدين عبدالرزّاق الكاشى فى شرحه للفصوص ‍ (شرح الفصوص ، الفصّ الاسماعيلى ، ص 123).

974- همان ، ص 1324.

975- سوره ذاريات ، آيه 47.

976- سوره نازعات ، آيه 27.

977- سوره نباء، آيه 12.

978- نظير واءشهد اءنّ…. عيسى روح اللّه (بحار، ج 87، ص 325).

979- تفسير ابن كثير، ج 1، ص 127.

980- روح البيان ، ج 1، ص 177.

981- روح المعانى ، ج 1، ص 500.

982- ر.ك : مفردات راغب ، ه و ى .

983- ر.ك : الكاشف ، ج 1، ص 148.

984- سوره مائده ، آيه 44.

985- سوره مائده ، آيه 46.

986- سوره انعام ، آيات 84-86.

987- ر.ك : تفسير اءبوالسعود، ج 1، ص 152.

988- ر.ك : روح المعانى ، ج 1، ص 499؛ روح البيان ، ج 1، ص 177.

989- سوره مؤ منون ، آيه 44.

990- سوره حديد، آيه 27.

991- سوره حديد، آيه 26.

992- سوره مؤ منون ، آيه 44.

993- سوره مؤ منون ، آيه 45.

994- ر.ك : المنار، ج 1، ص 376.

995- سوره حديد، آيه 16.

996- ر.ك : المنار، ج 1، ص 376.

997- سوره قصص ، آيه 51.

998- سوره بقره ، آيه 116.

999- ر.ك : روح البيان ، ج 1، ص 177.

1000- سوره آل عمران ، آيه 13.

1001- سوره عنكبوت ، آيه 41.

1002- سوره مائده ، آيه 110.

1003- سوره اسراء، آيه 85.

1004- سوره شورى ، آيه 52.

1005- بحار، ج 25، باب الا رواح الّتى فيهم .

1006- تفسير ابن كثير، ج 1، ص 127؛ فتح البيان ، ج 1، ص 219.

1007- سوره نحل ، آيه 102.

1008- سوره بقره ، آيه 97.

1009- داورى درباره روح و اطلاق آن بر فرشته وحى ، مانند جبرئيل ، بين افراط و تفريط دور مى زند و حفظ هسته مركزى اعتدال سهل نيست ؛ برخى اطلاق آن را بر جبرئيل مجاز دانسته اند؛ زيرا حقيقت روح همان ريح متردّد است و جبرئيل چنين ماهيت يا هويتى ندارد، و اطلاق آن بر جبرئيل به علاقه تشبيه است ؛ چون روح سبب حيات جسمانى است و جبرئيل سبب حيات معنوى . آلوسى در نقد اين مقال مى گويد: گويا اين گمان از كثافت روح گمان كننده و از عدم تغذيه او از علوم معنوى ناشى شده است (روح المعانى ، ج 1، ص 500) مناسبت بين روح و ريح در برخى روايات اهل بيت : نيز آمده است ، ليكن درباره روح آدمى و در تفسير آيه (نفخت فيه من رويح ) (سوره حجر، آيه 29) ذكر شده است : عن محمد بن مسلم ، قال : ساءلت اءبا جعفرعليه السلام عن قول اللّه عز و جل : (ونفخت فيه من روحى ) كيف هذا النفخ ؟ فقال : إ ن الروح متحرك كالريح و إ نما سمّى روحاً لانه اشتق اسمه من الريح و إ نما اءخرجه على لفظ الروح ، لا نّ الروح مجانس اللريح (توحيد صدوق ، ص 171).

1010- سوره شورى ، آيه 52؛ ر.ك : التفسير الوجيز، ص 490.

1011- روح البيان ، ج 1، ص 177.

1012- ر.ك : بحار، ج 58، ص 63؛ ج 66، ص 183.

1013- سوره مريم ، آيه 17.

1014- سوره مائده ، آيه 110.

1015- ر.ك : منهج الصادقين ، ج 1، ص 314.

1016- ر.ك : مواهب الرّحمن ، ج 1، ص 353.

1017- سوره صافات ، آيه 123.

1018- سوره صافات ، آيه 139.

1019- اصول كافى ، ج 1، ص 176.

1020- ر.ك : غرائب القرآن ، ج 1، ص 331.

1021- ر.ك : روح المعانى ، ج 1، ص 502.

1022- سوره فصّلت ، آيه 5.

1023- سوره ق ، آيه 22.

1024- ر.ك : مفردات راغب ، ((غ ل ف .

1025- سوره مائده ، آيه 13.

1026- ر.ك : منهج الصادقين ، ج 1، ص 385.

1027- از اين جهت گرگ را لعين مى گويند (الجامع الا حكام القرآن ، ج 2، ص 26).

1028- سوره بقره ، آيه 83.

1029- سوره نساء، آيه 46.

1030- تفسير اءبوالسعود، ج 1، ص 153.

1031- مجمع البيان ، ج 1، ص 309.

1032- تفسير تبيان ، ج 1، ص 344.

1033- تفسير اءبوالسعود، ج 1، ص 152.

1034- بحار، ج 25، ص 97.

1035- كافى ، ج 1، ص 458.

1036- سوره نحل ، آيه 102.

1037- سوره هود، آيه 71. 1038- سوره آل عمران ، آيه 42-43.

1039- سوره آل عمران ، آيه 45.

1040- سوره مريم ، آيه 16-19.

1041- سوره قصص ، آيه 7.

1042- كافى ، ج 2، ص 267.

1043- همان ، ص 268.

1044- سوره احزاب ، آيه 43. اخراج مؤ منان از ظلمات به نور اعم از رفع است و شامل دفع نيز مى شود؛ بنابراين ، كسانى كه سابقه سوئى ندارند، نيز مشمول اخراج مزبور هستند؛ چنان كه خداى سبحان درباره يوسف صدّيق فرمود: كذلك لنصرف عنه السوء والفحشاء) (سوره يوسف ، آيه 24) و درباره اهل بيت : نيز آيه تطهرى را نازل كرد. (سوره احزاب ، آيه 33) اذهاب رجس و تطهير در آيه مزبور به معناى وجود سابقه رجس و آلودگى نيست ، بلكه مقصود اين است كه خداوند اراده كرده است تا آنان را از پليدى و آلودگى براى هميشه حفظ كند.

1045- سوره فصّلت ، آيه 30.

1046- سوره انفال ، آيه 62.

1047-بحار، ج 68، ص 243.

1048- سوره غافر، آيه 83.

1049- سوره فصّلت ، آيه 5.

1050- سوره هود، آيه 91.

1051- سوره اسراء، آيه 45.

1052- بحار، ج 84، ص 151؛ كافى ، ج 3، ص 450.

1053- بحار، ج 84، ص 151.

1054- مسند الاِمام الرضاعليه السلام ، ص 27.

1055- سوره مطفّفين ، آيه 15.

1056- سوره نساء، آيه 46.

1057- بحار، ج 18، ص 263.

1058- مانند روايات 32 و 36 تا 39 ج 25 بحار.

1059- بحار، ج 25، ص 60.

1060- همان ، ص 68.

1061- ر.ك : ص 453.

1062- بحار، ج 26، ص 5.

1063- سوره نحل ، آيه 2.

1064- سوره غافر، آيه 15.

1065- بحار، ج 25، ص 63، ح 43.

1066- همان ، ص 64، ح 44.

1067- مانند حديث 13 تا 15 باب 3، ج 25 بحار.

1068- بحار، ج 39، ص 134؛ نيز ر.ك : بحار، ج 33، ص 42.

1069- همان ، ج 25، ص 54.

1070- بحار، ج 25، ص 52.

1071- همان ، ص 55.

1072- همان ، ص 97.

1073- كافى ، ج 1، ص 442.

1074- بنابراين كه مراد از النور در كلمه ظلّ النور در روايت جابر، خود خداوند باشد.

1075- سوره انشقاق ، آيه 6. سرّ نامحدود بودن فاصله بين واجب و ممكن اين است كه ممكن محدود است و واجب نامحدود. اگر فاصله وجودى و مرز جدايى واجب و ممكن محدود باشد لازم مى شود واجب به مقدار محدود زايد بر ممكن باشد؛ چون ممكن محدود است و زايد محدود بر مزيد عليهِ محدودْ نتيجه اى جز موجود محدود ندارد و محدود بودن واجب محال است .

1076- امالى مفيد، آخرين مجلس ، ح 8.

1077- سوره مجادله ، آيه 11.

1078- ر.ك : بحار، ج 33، ص 472، ح 385 و ج 39 و ص 135، ح 7.

1079- سوره انبياء، آيه 91.

1080- بحار، ج 25، ص 67.

1081- همان ، ص 62.

1082- همان ، ص 61.

1083- همان ، ص 55، ح 16 تا 23.

1084- بحار، ص 61، ح 31، 33، 34، 35.

1085- همان ، ج 46، ص 341؛ كافى ، ج 8، ص 102.

1086- بحار، ج 49، ص 237؛ عيون اءخبار الرضاعليه السلام ، ج 2، ص 143.

1087- همان ، ج 2، ص 82.

1088-تفسير ابن كثير، ج 1، ص 127.

1089- شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص 77.

1090- بحار، ج 25، ص 52، ح 13، مطابق نسخه پاورقى .

1091- همن ، ح 15.

1092- همان ، ح 14.

1093- همان ، ح 26.

1094- همان ، ح 25.

1095- بحار، ج 25، ص 63، ح 43.

1096- همان ، ص 58، ح 25.

1097- همان ، ص 63، ح 43.

1098- همان ، ص 64، ح 45.

1099- همان ، ص 52، ح 13، مطابق نسخه متن .

1100- همان ، ص 58، ح 25.

1101- ر.ك : همان ، ج 25، ص 51-52، ح 12. گذشت كه روح در سوره قدر همان روح مشترك بين همه انبيا و اوصياست و شب قدر براى همه آن بزرگواران بوده است .

1102- بحار، ج 25، ص 51.

1103- جوامع الجامع ، ج 1، ص 67.

1104- روح المعانى ، ج 1، ص 505.

1105- جوامع الجامع ، ج 1، ص 67.

1106- روح المعانى ، ج 1، ص 505.

1107- سوره آل عمران ، آيه 188.

1108- تفسير تبيان ، ج 1، ص 345.

1109- تفسير اءبوالسعود، ج 1، ص 154.

1110- سوره انفال ، ج 1، ص 154.

1111- سوره شعراء، آيه 118.

1112- سوره اعراف ، آيه 89.

1113- تفسر طبرى ، چ ج 1، ص 456؛ جوامع الجامع ، ج 1، ص 67.

1114- الدالمنثور، ج 1، ص 216.

1115- ر.ك : تفسير اءبوالسعود، ج 1، ص 154.

1116- مفردات ، ف ت ح .

1117- همان ، ش ر ى .

1118- المصباح المنير، ش ر ى .

1119- سوره يوسف ، آيه 20، مقياييس اللغة ، ش ر ى .

1120- سوره بقره ، آيه 102.

1121- ر.ك : التحقيق فى كلمات القرآن الكريم ، ج 6، ص 55، ش ر ى .

1122- ر.ك : آلاء الرّحمن ، ج 1، ص 107.

1123- سوره بقره ، آيه 102.

1124- ر.ك : مفردات ، ب غ ى .

1125- سوره نحل ، آيه 90.

1126- سوره انعام ، آيه 146.

1127- آل عمران ، 83، ر.ك : التحقيق فى كلمات القرآن الكريم ، ج 1، ص 293، ب غ ى .

1128- الجامع الا حكام القرآن ، ج 2، ص 28.

1129- كافى ، ج 1، ص 30.

1130- ماءخذشناسى قواعد فقهى ، ص 268؛ تحرير المجلّه ، ج 2، ص 106.

1131- الجامع لا حكام ، ج 1، ص 402.

1132- ر.ك : التحقيق فى كلمات القرآن الكريم ، ج 1، ص 333 ب و ء.

1133- سوره انفال ، آيه 16.

1134- سوره مائده ، آيه 29.

1135- تفسير ابوالفتوح ، ج 1، ص 161.

1136- نورالثقلين ، ج 1، ص 100.

1137- ر.ك : تفسير اءبوالسعود، ج 1، ص 154.

1138- سوره بقره ، آيه 101.

1139- سوره بقره ، آيه 97.

1140- سوره آل عمران ، آيه 3.

1141- سوره بقره ، آيه 146.

1142- غرائب القرآن ، ج 1-2، ص 332.

1143- آلاء الرّحمن ، جزء 1، ص 107.

1144- تفسير اءبوالسعود، ج 1، ص 154.

1145- سوره بقره ، آيه 83.

1146- سوره اعراف ، آيه 179.

1147- سوره انعام ، آيه 108.

1148- سوره نحل ، آيه 90.

1149- سوره يونس ، آيه 23.

1150- سوره بقره ، آيه 105.

1151- سوره انعام ، آيه 124.

1152- جوامع الجامع ، ج 1، ص 63.

1153- روح المعانى ، ج 1، ص 509.

1154- غرائب القرآن ، ج 1، ص 333.

1155- سوره توبه ، آيه 30.

1156- سوره مائده ، آيه 64.

1157- سوره آل عمران ، آيه 181.

1158- غرائب القرآن ، ج 1، ص 333.

1159- جوامع القرآن ، ج 1، ص 68.

1160- ر.ك : غرائب القرآن ، ج 1، ص 333.

1161- ر.ك : المزيان ، ج 1، ص 222؛ آلاء الرّحمن ، ج 1، ص 107؛ منهج الصادقين ، ج 1، ص 317.

1162- سوره بقره ، آيه 61.

1163- سوره آل عمران ، آيه 112.

1164- بحار، ج 65، ص 131.

1165- سوره ملك ، آيه 4.

1166- سوره نور، آيه 40.

1167- سوره بقره ، آيه 61.

1168- سوره نور، آيه 35.

1169- تفسير تبيان ، ج 2، ص 349، با اندك تغيير.

1170- تفسير اءبوالسعود، ج 1، ص 155.

1171- سوره بقره ، آيه 114.

1172- سوره آل عمران ، آيه 192.

1173- تفسير اءبوالسعود، ج 1، ص 155.

1174- سوره صفّ، آيه 10.

1175- نهج البلاغه ، حكمت 456.

1176- سوره توبه ، آيه 111.

1177- سوره بقره ، آيه 25.

1178- سوره توبه ، آيه 72.

1179- سوره بقره ، آيه 207.

1180- سوره فجر، آيات 29-30.

1181- مفاتيح الجنان ، مناجات خمس عشرة ، مناجاة المريدين ؛ بحار، ج 91، ص 148.

1182- بحار، ج 51، ص 258.

1183- سوره بقره ، آيه 96.

1184- بحار، ج 51، ص 258.

1185- سوره نباء، آيه 39.

1186- سوره انعام ، آيه 124.

1187- تفسير عياشى ، ج 1، ص 49-50.

1188- تفسير برهان ، ج 1، ص 128.

1189- الدّر المنثور، ج 1، ص 217.

1190- همان ، ص 216.

1191- المنار، ج 1، ص 380.

1192- سوره انعام ، آيه 54.

1193- الجامع لا حكام القرآن ، ج 2، ص 27.

1194- نورالثقلين ، ج 1، ص 19.

1195- تفسير صافى ، ج 1، ص 146.

1196- بحار، ج 74، ص 99.

1197- تفسير برهان ، ج 1، ص 126-127.

1198- ج 1، ص 381.

1199- سوره يونس ، آيه 103.

1200- البحر المديد فى تفسير القرآن المجيد، ج 1، ص 133.

1201- تفسير برهان ، ج 1، ص 128.

1202- همان ، ص 129، ح 2.

1203- همان ، ص 129، ح 3.

1204- بحار، ج 3، ص 354.

1205- سوره توبه ، آيه 111.

1206- سوره ابراهيم ، آيه 16.

1207- المعجم الوسيط، وراء.

1208- العين ، و ر ى .

1209- ر.ك : مقاييس اللغة ، المصباح المنير و التحقيق فى كلمات القرآن الكريم ، و ر ى .

1210- سوره اعراف ، آيه 20.

1211- سوره مائده ، آيه 31.

1212- التحقيق فى كلمات القرآن الكريم ، ج 13، ص 90، ورى .

1213- سوره نساء، آيه 24.

1214- آلاء الرّحمن ، ج 1، ص 108.

1215- سوره كهف ، آيه 79.

1216- مراد از (ما معهم ) ممكن است بخشى از تورات باشد كه مربوط به صفات رسول اكرم صلى الله عليه و آله و بعضى از خصوصيات ديگر آن حضرت است ؛ نظير اين كه خداوند كلامش را در دهان رسولش قرار مى دهد و او از فرزندان اسماعيل است (آلاء الر حمن ، ص 108). نيز ممكن است مجموع آنچه در تورات آمده است باشد.

1217- سوره نور، آيه 25.

1218- سوره بقره ، آيه 101.

1219- سوره آل عمران ، آيه 93.

1220- اسناد قتل به يهوديان عصر نزول قرآن ، با اين كه آنا پيامبرى را به قتل نرساندند، بيانگر وجود اتاد قلبى و عقيدتى و همسانى در عمل و روحيه عناد بين يهوديان عصر نزول قرآن و اسلاف و نياكانشان است كه بارها در آيات قبل به آن اشاره شد و در روايت ابو عمرو زبيرى كه در بحث روايى خواهد آمد (ر.ك : ص 524) نيز به آن تصريح شده است . 1221- سوره مائده ، آيه 44.

1222- سوره بقره ، آيه 87.

1223- سوره بقره ، آيه 87.

1224- سوره مائده ، آيه 81.

1225- سوره بقره ، آيه 113.

1226- سوره بقره ، آيه 75.

1227- سوره نحل ، آيه 125.

1228- سوره عنكبوت ، آيه 46. صافى ، ج 3، ص 163.

1229- سوره بقره ، آيه 88.

1230- سوره هود، آيه 91.

1231- سوره فصّلت ، آيه 5.

1232- سوره بقره ، آيه 285.

1233- تفسير برهان ، ج 1، ص 130.

1234- تفسير برهان ، ج 1، ص 130.

1235- بحار، ج 8، ص 166.

1236- مفردات راغب ، ب ى ن .

1237- مفردات راغب ، و ث ق .

1238- همان ، ط و ر.

1239- مجمع البيان ، ج 1-2، ص 261.

1240- مفردات راغب ، ش ر ب .

1241- مقصود از رفع طور و هدف از آن در تفسير آيه 63 همين سوره آمده است (ر.ك : ص ‍ 98-99).

1242- نهج البلاغه ، خطبه 109.

1243- بحار، ج 70، ص 158.

1244- سوره بقره ، آيه 79.

1245- سوره جاثيه ، آيه 23.

1246- سوره بقره ، آيه 87.

1247- سوره نساء، آيه 51.

1248- سوره بقره ، آيه 91.

1249- سوره بقره ، آيه 5.5

1250- سوره طه ، آيه 88.

1251- سوره بقره ، آيه 63.

1252- سوره نساء، آيه 155.

1253- تفسير كبير، ج 2، ص 188.

1254- سوره اعراف ، آيه 138.

1255- تفسير برهان ، ج 1، ص 131.

1256- بحار،، 28، ص 66-68.

1257- سوره قمر، آيه 55.

1258- سوره تحريم ، آيه 11.

1259- سوره نحل ، آيه 96.

1260- المنار، ج 1، ص 389.

1261- الميزان ، ج 1، ص 228.

1262- سوره بقره ، آيه 79.

1263- سوره بقره ، آيه 61.

1264- نهج البلاغه ، حكمت 385.

1265- آلاء الرّحمن ، ج 1، ص 108.

1266- سورء نساء، آيه 77.

1267- تفسير اءبوالسعود، ج 1، ص 159.

1268- سوره عنكبوت ، آيه 64.

1269- سوره انعام ، آيه 32.

1270- ر.ك : مقاييس اللغة ، ج 3، ص 7؛ المصباح المنير؛ صحاح اللغة ، ج 1، ص 371، ز ح ز ح و ز ح ح .

1271- ر.ك : التحقيق فى كلمات القرآن الكريم ، ج 4، ص 326، ز ح ز ح .

1272- سوره بقره ، آيه 91.

1273- سوره بقره ، آيه 80.

1274- سوره بقره ، آيه 91.

1275- البحر المديد، ج 1، ص 138.

1276- سوره بقره ، آيه 80.

1277- سوره بقره ، آيه 111.

1278- سوره جمعه ، آيه 6.

1279- سوره مائده ، آيه 18.

1280- سوره بقره ، آيه 80.

1281- سوره بقره ، آيه 111.

1282- سوره بقره ، آيه 11.

1283- اِخبار رسول اكرم صلى الله عليه و آله به عدم تمنّى يهودان (هر چند يهودان معاصر) در حال و آتى نشان علم غيب آن حضرت صلى الله عليه و آله است ؛ زيرا همان طور كه در تحدى قرآن فرمود: (فإ ن لم تفعلوا و لن تفعلوا) (سوره بقره ، ،يها 24)، در جريان تمنّى موت نيز فرمود: (و لن يتمنّوه اءبداً).

1284- سوره بقره ، آيه 80.

1285- سوره مائده ، آيه 18.

1286- سوره مائده ، آيه 18.

1287- سور جمعه ، آيه 6.

1288- ر.ك : آلاء الرّحمن ، ج 1، ص 109.

1289- تفسر اءبوالسعود، ص 158.

1290- تفسير اءبوالسعود، ج 1، ص 158.

1291-تفسير اءبوالسعود، ج 1، ص 158.

1292- تفسير صافى ، ج 1، ص 149؛ بحار، ج 6، ص 127.

1293- سوره بقره ، آيه 110.

1294- سوره زلزله ، آيه 8.

1295- سوره بقره ، آيه 85.

1296- نهج البلاغه ، حكمت 367.

1297- سوره سجده ، آيه 10.

1298- سوره سباء، آيه 7.

1299- سوره ق ، آيه 3.

1300- سوره مؤ منون ، آيه 37.

1301- روح المعانى ، ج 1، ص 520.

1302- سوره حجّ، آيه 17.

1303- برخى وجه تسميه الف را چنين گفته اند كه چون از تاءليف ده باره رقم صد حاصل شده آن را اَلْف گويند، ليكن اولاً، عددِ مركب ، از آحاد تاءليف مى شود، نه ز اعداد ديگر و ثانياً، اين گونه تاءليف (نه اين رقم خاص ) در بسيارى از اعداد تركيبى ديگر يافت مى شود.

1304- رواج تعارف و دعاى مزبور: هزار سال زى از عجم در بسيارى از كتاب هاى تفسيرى چون جامع الباين ، تبيان ، مجمع البيان و… آمده است . اگر از نيايش اقوام و ملل ديگر بررسى شود شايد آنان بر مشابه اين حاتم بخشى عجم را كه طبق نقل ابن عباس در قبال عطسه مى گفتند: زه هزار سال (جامع البيان ، ج 1، ص 474) داشته باشد.

1305- تفسير طنطاوى ، ج 1، ص 98.

1306- سوره نساء، آيه 78.

1307- نهج البلاغه ، خطبه 193.

1308- بحار، ج 6، ص 154.

1309- سوره آل عمران ، آيات 142-143. 1310- كافى ، ج 3، ص 128، باب اءنّ المؤ من لايكره على قبض روحه .

1311- نهج البلاغه ، خطبه 220.

1312- سوره يونس ، آيه 25.

1313- نهج البلاغه ، نامه 31.

1314- همان ، نامه 69 .

1315- همان ، خطبه 113.

1316- بحار، ج 66، ص 317؛ ج 69، ص 59.

1317- غررالحكم ، ج 6، ص 371.

1318- تفسير كبير، ج 3-4، ص 189.

1319- ميزان الحكمة ، ج 9، ش 18822.

1320- ميزان الحكمة ، ج 9، ص 239، ش 18826.

1321- سوره بقره ، آيه 197.

1322- البحر المديد، ج 1، ص 138، با تلخيص .

1323- مجمع البيان ، ج 12، جزء اوّل ، ص 323.

1324- سوره نحل ، آيه 37.

1325- سوره توبه ، آيه 128.

1326- سوره بقره ، آيه 97

1327- سوره جمعه ، آيه 7.

1328- سوره انبياء، آيه 22.

1329- سوره آل عمران ، آيه 61.

1330- جامع البيان ، ج 1، ص 468-449.

1331- تفسير تبيان ، ج 1، ص 357؛ مجمع البيان ، ج 1، ص 320.

1332- در كيفيت مرگ بين مفسّران اختلاف نظر است ؛ برخى برآنند كه به صورت مباهله است ؛ يعنى درخواست مرگ براى دروغ گو: اللهم اءمت الكاذب . بعضى برآنند كه به صورت تقاضاى متعارف در نيايش است ؛ يعنى درخواست مردن براى خود: اللهم اءمتنا (جامع البيان ، ج 3، ص 209).

1333- روح المعانى ، ج 1، ص 519.

1334- نورالثقلين ، ج 1، ص 103.

1335- توحيد صدوق ، ص 288.

1336- نهج البلاغه ، خطبه 193.

1337- بحار، ج 22، ص 470.

1338- غررالحكم ، ج 2، ص 483، ش 3365.

1339- نهج البلاغه ، نامه 69.

1340- بحار، ج 6، ص 130.

1341- توحيد صدوق ، ص 369.

1342- توحيد صدوق ، ص 109.

1343- سوره بقره ، آيه 201.

1344- بحار، ج 6، ص 138.

1345- ميزان الحكمة ، ج 7، ص 255؛ بحار، ج 6، ص 128، با تفاوت اندك .

1346- كنز العمّال ، ج 15، ص 555، ح 42155.

1347- بحار، ج 6، ص 128.

1348- همان ، ج 75، ص 327.

1349- بحار، ج 6، ص 129.

1350- معانى الا خبار، ص 290.

1351- ر.ك : كشّاف ، ج 1، ص 170.

1352- ر.ك : البحر المحيط، ج 1، ص 488.

1353- المنار، ج 1، ص 393.

1354- البحرالمحيط، ج 1، ص 485.

1355- تفسيرابوالفتوح ، ج 1، ص 163.

1356- المنار، ج 1، ص 393.

1357- ر.ك : الجامع الا حكم القرآن ، ج 1، جزء ثانى ، ص 37؛ روح المعانى ، ج 1، ص 523.

1358- ر.ك : مواهب الرّحمن ، ج 1، ص 376.

1359- سوره فاطر، آيه 45.

1360- روح المعانى ، ج 1، ص 525.

1361- العين ، ج 3، ص 1879، ه دى .

1362- سوره آل عمران ، آيه 21.

1363- البحرالمحيط، ج 1، ص 486.

1364- سوره الرّحمن ، آيه 68.

1365- غرائب القرآن ، ج 1-2، ص 343.

1366- آلاء الرّحمن ، ج 1، ص 10.

1367- گرچه مرحوم بلاغى مى نويسد: آنچه در الدرّالمنثور در اين رابطه آمده ، از جهت سند مرسل است و از جهت دلالت خالى از اشكال نيست و آنچه در تفسير البرهان روايت شده نيز مشكل سندى دارد و چيزى را كه قمى در تفسير خودش آورده ، ماءخذى ندارد (آلاء الرحمن ، ج 1، ص 110).

1368- مجمع البيان ، ج 1-2، ص 325.

1369- المنار، ج 1، ص 392.

1370- الكاشف ، ج 1، ص 157.

1371- سوره مائده ، آيه 18.

1372- مجمع البيان ، ج 1-2، ص 325.

1373- سوره مائده ، آيه 13.

1374- سوره مائده ، آيه 64.

1375- سوره اسراء، آيه 55.

1376- سوره بقره ، آيه 253.

1377- سوره صافّات ، آيه 164.

1378- سوره انبياء، آيات 26-27.

1379- سوره تحريم ، آيه 6.

1380- صحيفه سجّاديه ، دعاى 3.

1381- سوره شعراء، آيه 193.

1382- سوره مائده ، آيه 18.

1383- سوره توبه ، آيه 114.

1384- سوره آل عمران ، آيه 31.

1385- سوره حديد، آيه 4.

1386- سوره علق ، آيه 14.

1387- سوره مجادله ، آيه 5.

1388- سوره مجادله ، آيه 20.

1389- سوره مجادله ، آيه 3.

1390- سوره زخرف ، آيه 3.

1391- (للمؤ منين )، متعلق به هر دو عنوان است .

1392- سوره فرقان ، آيه 1.

1393- سوره انبيا، آيه 107.

1394- سوره آل عمران ، آيه 164.

1395- سوره انفال ، آيه 2.

1396- سوره كهف ، آيه 50.

1397- سوره ناظر، آيه 60.

1398- سوره اسراء، آيه 8.

1399- سوره انفال ، آيه 19.

1400- سوره مدّثر، آيه 31.

1401- سوره بقره ، آيه 278.

1402- سوره بقره ، آيه 279.

1403- سوره مجادله ، آيه 5.

1404- نهج البلاغه ، حكمت 408.

1405- سوره مائده ، آيه 33.

1406- سوره احزاب ، آيه 57.

1407- سوره نساء، آيه 1.

1408- سوره انفال ، آيه 41.

1409- صحيفه سجّاديه ، دعاى 3.

1410- سوره تحريم ، آيه 6.

1411- سوره انبياء، آيه 26.

1412- سوره عبس ، آيه 16.

1413- تفسير صافى ، ج 1، ص 150.

1414- تفسير صافى ، ج 1، ص 151-152.

1415- نورالثقلين ، ج 1، ص 106.

1416- الدّرالمنثور، ج 1، ص 225.

1417- همان ، ص 227.

1418- تفسير تبيان ، ج 1، ص 363.

1419- تفسير ابن عربى ، ج 1، هامش ص 164.

1420- صحيفه سجاديه ، دعاى 3.

1421- تفسير برهان ، ج 1، ص 133-134.

1422- تفسير برهان ، ج 1، ص 133.

1423- تفسير ابن عربى ، ج 1، هامش ، ص 164.

1424- تفسير برهان ، ج 1، ص 134.

1425- تفسير فرات كوهى ، ج 24، ص 61.

1426- جامع البيان ، ج 1، ص 99.

1427- سوره مريم ، آيه 23.

1428- سوره مريم ، آيه 22.

1429- سوره ذاريات ، آيه 40.

1430- سوره همزه ، آيه 4.

1431- سوره طه ، آيه 124.

1432- مجمع البيان ، ج 1، ص 327؛ الجامع الا حكام القرآن ، ج 2، ص 39.

1433- سوره انبياء، آيه 22.

1434- سوره زمر، آيه 29.

1435- سوره انفال ، آيه 42.

1436- ر.ك : المنارج ، 1، ص 395.

1437- سوره مائده ، آيه 13.

1438- سوره بقره ، آيه 55.

1439- سوره بقره ، آيه 55.

1440- سوره آل عمران ، آيه 187.

1441- ر.ك : تفسير اءبوالسعود، ج 1، ص 163؛ روح المعانى ، ج 1، ص 102.

1442- سوره انفال ، آيه 56.

1443- سوره توبه ، آيه 12.

1444- سوره بقره ، آيه 89.

1445- سوره صف ، آيه 6.

1446- سوره آل عمران ، آيه 81.

1447- تفسير اءبوالسعود، ج 1، ص 163.

1448- جوامع الجامع ، ج 1، ص 73.

1449- البحرالمحيط، ج 1، ص 493.

1450- مجمع البيان ، ج 1، ص 329.

1451- سوره اعراف ، آيه 157.

1452- سوره آل عمران ، آيه 93.

1453- سوره نمل ، آيه 14.

1454- سوره بقره ، آيه 2.

1455- سوره شمس ، آيه 10.

1456- سوره انفال ، آيه 36.

1457- سوره ق ، آيه 37.

1458- سوره محمّدصلى الله عليه و آله ، آيه 24.

1459- بحار، ج 87، ص 189.

1460- سوره مائده ، آيه 1.

1461- وسائل الشيعه ، ج 21، ص 276.

1462- بحار، ج 2، ص 148.

1463- سوره مؤ منون ، آيه 8.

1464- سوره مؤ منون ، آيات 2-4.

1465- سوره يس ، آيه 60.

1466- سوره آل عمران ، آيه 32.

1467- سوره رعد، آيه 20.

1468- سوره رعد، آيه 25.

1469- سوره بقره ، آيه 27.

1470- سوره نحل ، آيه 91.

1471- سوره اسراء، آيه 34.

1472- سوره اسراء، آيه 36.

1473- سوره مائده ، آيه 1.

1474- سوره توبه ، آيه 4.

1475- سوره توبه ، آيه 7.

1476- سوره انفال ، آيات 55-58.

1477- سوره هود، آيه 91.

1478- سوره هود، آيه 92.

1479- سوره حشر، آيه 19.

1480- سوره بقره ، آيه 112.

1481- سوره انعام ، آيه 94.

1482- سوره بقره ، آيه 110.

1483- سوره انعام ، آيه 31.

1484- سوره انشقاق ، آيات 10-12.

1485- سوره طه ، آيه 124.

1486- سوره ص ، آيه 75.

1487- بحار، ج 5، ص 159.

1488- همان ، ج 48، ص 119.

1489- سوره سباء، آيه 33.

1490- صحيفه سجاديّه ، دعاى 42.

1491- شرح غرر، ج 2، ص 616، ح 3650.

1492- همان ، ج 6، ص 307، ح 10344.

1493- نهج البلاغه ، خطبه 72.

1494- همان ، نامه 53.

1495- بحار، ج 69، ص 198.

1496- شرح غرر، ج 7، ص 286، ح 3379.

1497- شرح غرر، ج 7، ص 286، ح 3379.

1498- تفسير برهان ، ج 1، ص 135.

1499- نورالثقلين ، ج 1، ص 106.

1500- سوره طه ، آيه 114.1501- سوره نجم ، آيه 30.

1502- سوره نجم ، آيه 29.

1503- البحرالمحيط، ج 1، ص 494.

1504- تفسيراءبوالسعود، ج 1، ص 163.

1505- البحرالمحيط، ج 1، ص 494.

1506- البحرالمحيط، ج 1، ص 494.

1507- مفردات راغب ، ت ل و.

1508- سوره انفال ، آيه 2.

1509- سوره كهف ، آيه 27.

1510- سوره نمل ، آيه 92.

1511- مفردات راغب ، ت ل و.

1512- ر.ك : مواهب الرّحمن ، ج 1، ص 392-393.

1513- ر.ك : البحر المحيط، ج 1، ص 494.

1514- ر.ك : البحر المحيط، ج 1، ص 494.

1515- آلاء الرّحمن ، ص 111.

1516- سوره حاقّه ، آيه 44.

1517- تفسير اءبوالسعود، ج 1، ص 163.

1518- آلاء الرّحمن ، ج 1، ص 111.

1519- تفسير اءبوالسعود، ج 1، ص 163.

1520- سوره اعراف ، آيه 116.

1521- سوره شعرا، آيات 221-222.

1522- مفردات راغب ، س ح ر.

1523- مقاييس اللغة ، ج 3، ص 138، س ح ر.

1524- التحقيق فى كلمات القرآن الكريم ، 5، ص 73، س ح ر.

1525- الجامع الا حكام القرآن ، ج 1، جزء 26، ص 49.

1526- ر.ك : الحبر المحيط، ج 1، ص 497.

1527- ر.ك : تفسير اءبوالسعود، ج 1، ص 64.

1528- ر.ك : البحر المحيط، ج 1، ص 497.

1529- ر.ك : فرهنگ معين ، بخش اعلام ، ج 1، ص 224؛ تقويم البلدان ، ص 345.

1530- كشف الا سرار، ج 1، ص 294. ظاهراً نامگذارى برخى از شهرهاى مجاور قله رفيع دماوند به اين نام به مناسبت مجاورت است ؛ زيرا قدمت اين كوه بلند معروف عيناً بيش از قدمت شهرهاى اطراف و پيش از آنهاست و چون اين كوه عامل طبيعى سنجش دَما و درجه حرارت و برودت هواى منطقه بود با پسوند وند نام دماوند گرفت .

1531- التحرير التنوير، ج 1، ص 611.

1532- ر.ك : التحقيق فى كلمات القرآن الكريم ، ج 11، ص 62، م ر ت .

1533- اعلام قرآن ، ص 655.

1534- التحقيق فى كلمات القرآن الكريم ، ج 11، ص 62، م ر ت .

1535- المصباح المنير، ف ت ن .

1536- سوره ممتحنه ، آيه 10.

1537- سوره فجر، آيه 16.

1538- سوره احزاب ، آيه 3.

1539- سوره عنكبوت ، آيه 3.

1540- سوره توبه ، آيه 126. التحقيق فى كلمات القرآن الكريم ، ج 9، ص 23، ف ت ن .

1541- نهج البلاغه ، حكمت 217.

1542- ر.ك : كشّاف ، ج 1، ص 173؛ تفسير اءبوالسعود، ج 1، ص 166؛ روح المعانى ، ج 1، ص 542؛ جوامع الا حكام ، ج 1، ص 74؛ مواهب الرّحمن ، ج 1، ص 387.

1543- ر.ك : البحر المحيط، ج 1، ص 500.

1544- ر.ك : الميزان ، ج 1، ص 234.

1545- مقاييس اللغة ، خ ل ق .

1546- ر.ك : مفردات راغب ، ث و ب .

1547- سوره مائده ، آيه 60.

1548- سوره حجّ، آيه 19.

1549- تفسير اءبوالسعود، ج 1، ص 163.

1550- سيره ابن هشام ، ص 544.

1551- الميزان ، ج 1، ص 236.

1552- سوره محمدصلى الله عليه و آله ، آيه 3.

1553- سوره شعراء، آيه 40.

1554- سوره نجم ، آيه 23.

1555- سوره بقره ، آيه 118.

1556- ر.ك : جواهرالكلام ، ج 22،ص 86؛ مكاسب شيخ انصارى ، ج 1، ص 101.

1557- جواهرالكلام ، ج 22، ص 86.

1558- همان ج 41، ص 443.

1559- ر.ك : المنار، ج 1، ص 398.

1560- سوره انعام ، آيه 112.

1561- ر.ك : مواهب الرحمن ، ج 1، ص 384.

1562- الميزان ، ج 1، ص 233.

1563- سوره انبياء، آيه 82.

1564- سوره سبا، آيه 14.

1565-در بحث روايى از امام باقرعليه السلام خواهد آمد كه پس از رحلت حضرت سليمان عليه السلام ابليس ، سحر را جعل كرد و آن را در كتابى مكتوب ساخت و بر آن نوشت : اين چيزى است كه آصف بن برخيا براى پادشاهى سليمان بن داود جعل كرد. آنگاه آن نوشته را زير تخت سليمان دفن كرد و سس آن را آشكار ساخت و آن را براى مردم خواند و اين پندار را براى آنان به وجود آورد كه سيطره و سلطنت سليمان از طريق سحر بوده است .

1566- ر.ك : روح المعانى ، ج 1، ص 533.

1567- تفسير اءبوالسعود، ج 1، ص 163.

1568- تفسير ابوالسعود، ج 1، ص 163؛ روح المعانى ، ج 1، ص 534.

1569- جوامع البيان ، ج 1، ص 74؛ تفسير ابوالفتوح ، ج 1، ص 168؛ مواهب الرّحمن ، ج 1، ص 385؛ المنار، ج 1، ص 398.

1570- ر.ك : كشّاف ، ج 1، ص 172.

1571- البحر المحيط، ج 1، ص 495.

1572- التحرير والتنوير، ج 1، ص 611، با تغيير.

1573- سوره نساء، آيه 79.

1574- تفسير الكشاف ، ج 1، ص 161.

1575- سوره يوسف ، آيه 31.

1576- سوره انعام ، آيه 112.

1577- سوره مدّثّر، آيات 24-25.

1578- بحار، ج 77، ص 160.

1579- سوره اسراء، آيه 4.

1580- ر.ك : الكاشف ، ج 1، ص 161-162.

1581- سوره يوسف ، آيه 31.

1582- سوره فصّلت ، آيه 30.

1583- سورره فصّلت ، آيه 30.

1584- سوره شعراء، آيه 222.

1585- ر.ك : الكاشف ، ج 1، ص 161.

1586- تفسير عياشى ، ج 1، ص 52.

1587- الجامع لا حكام القرآن ، ج 2، ص 53.

1588- سوره روم ، آيه 21.

1589- الكاشف ، ج 1، ص 163.

1590- سوره طه ، آيه 64.

1591- سوره طه ، آيه 69.

1592- نهج البلاغه ، حكمت 456.

1593- سوره بقره ، آيات 16، 86 و 175؛ سوره آل عمران ، آيه 177 و…

1594- سوره فرقان ، آيه 44.

1595- سوره انعام ، آيه 112.

1596- روح المعانى ، ج 1، ص 545-546؛ البحر المحيط، ج 1، ص 503.

1597- سوره هود، آيه 17.

1598- الميزان ، ج 1، ص 236، با تغيير اندك .

1599- بيان السعادة ، ج 1، ص 43-45.

1600- با صد هزار جلوه برون آمدى كه من —–با صد هزار ديده تماشا كنم تور

(ديوان فروغى بسطامى )

1601-سوره انبياء، آيه 79.

1602- سوره نمل ، آيه 15.

1603- سوره نمل ، آيه 16.

1604- سوره نمل ، آيه 16-17.

1605- جامع البيان ، ج 1، ص 504.

1606- سوره ذاريات ، آيه 52.

1607- سوره اعراف ، آيه 116.

1608- سوره فلق ، آيه 4.

1609- الجامع الا حكام القرآن ، ج 2، ص 51.

1610- سوره حج ، آيه 52.

1611- سوره نمل ، آيه 17.

1612- سوره مريم ، آيه 31.

1613- سوره يونس ، آيه 81.

1614- سوره طه ، آيه 69.

1615- سوره جاثيه ، آيه 23.

1616- سوره مائده ، آيه 90.

1617-بحار، ج 27، ص 234.

1618- سوره بقره ، آيه 219.

1619- زيد عالم است موجبه محصّله است و زيد جاهل است موجبه معدولة المحمول .

1620- بحار، ج 81، ص 206.

1621- مسند الا مام الرضاعليه السلام ، صج 1، ص 49.

1622- مرگ و زندگى جزو محسوسات نيست ؛ هر چند به كمك حس ادراك مى شود؛ مانند حركت كه امرى است معقول ، ولى به كمك حس ادراك مى شود.

1623- بحار، ج 1، ص 82.

1624- سوره مجادله ، آيه 21.

1625- سوره صافّات ، آيه 73.

1626- سوره صافات ، آيه 172.

1627- سوره آل عمران ، آيه 112.

1628- سوره طه ، آيه 67.

1629- نهج البلاغه ، خطبه 4.

1630- سوره آل عمران ، آيه 49.

1631- سوره قمر، آيه 1.

1632- سوره انبياء، آيه 69.

1633- سوره طه ، آيه 77.

1634- تسنيم ، ج 1، ص 304.

1635- تفسير صافى ، ج 2، ص 255.

1636- نورالثقلين ، ج 1، ص 8.

1637- سوره جنّ، آيه 6.

1638- سوره قلم ، آيه 43.

1639- نهج البلاغه ، خطبه 66.

1640- سوره فتح ، آيه 4.

1641- ديوان حافظ، نسخه انجوى ، ص 118.

1642- سوره مجادله ، آيه 21.

1643- سوره صافّات ، آيه 172.

1644- سوره نمل ، آيه 39.

1645- سوره جنّ، آيات 8-9.

1646- سوره شعرا، آيه 222.

1647- سوره جنّ، آيه 22.

1648- سوره كهف ، آيه 27.

1649- سوره فتح ، آيه 4.

1650- الميزان ، ج 1، ص 244-245.

1651- سوره لقمان ، آيه 18.

1652- بحار، ج 33، ص 170.

1653- سوره نور، آيه 39.

1654- نقل مزبور از مجلس درس استاد علامه 1 است .

1655- سوره فصّلت ، آيه 30.

1656- سوره انعام ، آيه 121.

1657- سوره شعراء، آيه 210.

1658- سوره شعراء، آيات 221-222.

1659- سوره تكاثر، آيات 5-6.

1660- سوره نمل ، آيه 39.

1661- بحار، ج 21، ص 115.

1662- سوره فرقان ، آيه 70.

1663- سوره رعد، آيه 39.

1664- كشّاف ، ج 1، ص 301.

1665- الا شارات و التنبيهات ، ص 33 و ص 395.

1666- التحرير والتنوير، ج 1، ص 611، با اندك تغيير.

1667- سوره صافّات ، آيه 164.

1668- سوره حجر، آيه 21.

1669- سوره تحريم ، آيه 6.

1670- سوره انبياء، آيه 27.

1671- سوره انبياء، آيه 20.

1672- سوره انبياء، آيه 19.

1673- سوره رعد، آيه 17.

1674- توحيد صدوق ، ص 130. يكون در لا يكون تامّه است ، نه ناقصه .

1675- بحار، ج 85، ص 14.

1676- سوره مائده ، آيه 36.

1677- سوره معارج ، آيات 11-15.

1678- سوره فجر، آيه 26.

1679- نورالثقلين ، ج 1، ص 107-108؛ بحار، ج 56، ص 319-321.

1680- تفسير عياشى ، ج 1، ص 52؛ تفسير قمى ، ج 1، ص 55.

1681- سوره ذاريات ، آيه 52.

1682- تفسير برهان ، ج 1، ص 137.

1683- نهج البلاغه ، حكمت 546.

1684- بحار، ج 76، ص 210.

1685- همان ، ص 214.

1686- وسائل الشيعه ، ج 12، ص 106.

1687- مستدرك الوسائل ، ج 3، ص 248.

1688- بحار، ج 76، ص 211.

1689- نورالثقلين ، ج 1، ص 110.

1690- بحار، ج 60، ص 16.

1691- بحار، ج 60، ص 22.

1692- سوره فرقان ، آيه 8.

1693- بحار، ج 60، ص 21.

1694- تفسير قمى ، ج 1، ص 55-58؛ تفسير عياشى ، ج 1، ص 52-54، با اندك تفاوت در دو ماءخذ.

1695- تفسير عياشى ، ج 1، ص 54-55.

1696- نورالثقلين ، ج 1، ص 110.

1697- نورالثقلين ، ج 1، ص 110.

1698- نورالثقلين ، ج 1، ص 111.

1699- نورالثقلين ، ج 1، ص 111.

1700- نورالثقلين ، ج 1، ص 111.

1701- نور الثقلين ، ج 1، ص 108-109.

1702- نور الثقلين ، ج 1، ص 108-109.

1703- نورالثقلين ، ج 1، ص 110؛ بحار، ج 56، ص 323.

1704- الدّر المنثور، ج 1، ص 239.

1705- سوره شورى ، آيه 5؛ الدّر المنثور، ج 1، ص 241-242.

1706- البحر المديد، ج 1، ص 145، پاورقى .

1707- بيان السعاده ، ج 1، ص 120-123.

1708- بيان السعاده ، ج 1، ص 120-123.

1709- سوره بقره ، آيه 30.

1710- تفسير قمى ، ج 1، ص 57؛ تفسير عياشى ، ج 1، ص 54.

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *