اصحاب و شاگردان امام حسن مجتبی (علیه السلام)

پس از حضور امام حسن (علیه السّلام) در مدینه، محدثان، راویان و دانشمندان بزرگ به سوی آن شهر شتافتند و جهت کسب فیض، گرد آن حضرت جمع شدند. در این مدت، بسیاری از افراد که در خواب غفلت و گمراهی به سر می بردند، با روشنگری آن حضرت بیدار گشتند و مبانی اصیل اسلام را از آن سلاله پاک پیامبر (صلی الله علیه و آله) آموختند. مورّخان مسلمان همچون ابن عساکر، علامه مجلسی،[۱] میرزا محمد تقی سپهر، ابن شهر آشوب و … شاگردان نامدار و راویان اخبار آن حضرت را به تفصیل آورده اند.

این ستارگان فروزان که از مشعل تابناک امام حسن مجتبی (علیه السلام) کسب فضیلت و معنویت می کردند، از دو گروه تشکیل شده بودند:

۱ – بعضی از صحابه پیامبر (صلی الله علیه و آله) و یاران با سابقه علی بن ابی طالب (علیه السلام).

۲ – تابعین و دیگر اشخاصی که در خدمت آن بزرگوار تلمّذ می کردند.

ما بر اساس همین دو طبقه، نام آن ها را در ذیل می آوریم:

گروه اوّل:

۱) احنف بن قیس: شیخ طوسی او را از اصحاب رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و امیر مؤمنان و حسن بن علی (علیهما السلام) می داند.

۲) اصبغ بن نباته: از راویان و اصحاب خاص علی بن ابی طالب و امام حسن (علیهم السلام) بوده و حدود ۵۶ روایت نقل کرده است.

۳) جابر بن عبدالله انصاری: از اصحاب رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و علی بن ابی طالب (علیهما السلام) و حسنین و زین العابدین و امام باقر (علیهم السلام) که در غزوه بدر و هجده غزوه دیگر شرکت نمود، هفده روایت از وی نقل شده است و در سال ۷۸ هجری قمری از دنیا رفت.

۴) جعید همدانی: اهل کوفه و از اصحاب امیرالمؤمنین و امام مجتبی (علیهما السلام) بوده است و امام حسین و زین العابدین (علیهما السلام) را نیز درک کرده است.

۵) حبّه بن جوین عرفی: اهل یمن و از اصحاب امیر مؤمنان و امام حسن (علیهما السلام) بوده است.

۶) حبیب بن مظاهر: او از یاران علی بن ابی طالب و امام مجتبی (علیهما السلام) بوده و در زمره “شرطه الخمیس”[۲] است و در کربلا به شهادت رسیده است.

۷) حجر بن عدی بن حاتم کندی کوفی.

۸) رشید هجری: از اصحاب خاص امیر مؤمنان و امام حسن (علیهما السلام) بوده و در مسیر دوستی علی بن ابی طالب (علیهما السلام) به شهادت رسید و در رجال کشی از وی روایات زیادی نقل شده است.

۹) رفاعه بن شدّاد: از اصحاب امام اول و دوم بوده است.

۱۰) زید بن ارقم: وی نابینا بوده و به محضر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و امام اول و دوم و سوم رسیده است و روایاتی را از آنان نقل کرده است.

۱۱) سلیمان بن صرد خزاعی: بنابر نقل شیخ طوسی، وی به محضر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و امام اول و دوم رسیده و از اصحاب آنان می باشد.

۱۲) سلیم بن قیس هلالی: او از یاران علی بن ابی طالب (علیهما السلام) بود و از محضر امام مجتبی (علیه السلام) فیض می برد، لکن حجاج او را تعقیب کرد تا او را بکشد. سلیم بن قیس فرار کرد و به “أبان بن ابی عیاش” پناه برد، مدتی بدین وضع بود که مرگش نزدیک شد. به هنگام مرگ کتابی را به رسم امانت به وی داد که همه اش احادیث و روایات بود. کسی غیر از “أبان بن ابی عیاش” از سلیم بن قیس هلالی روایتی نقل نکرده است. أبان درباره او می گوید: پیرمردی متعبد و خداپرست بود که نور از چهره اش درخشش می نمود.[۳]

۱۳) عامر بن واثله بن أسقع: کنیه وی (اباالطفیل) بوده و روایاتی از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و امام اول و دوم نقل کرده است.

۱۴) عبایه بن عمرو بن ربعی: عبایه بن ربعی نیز گفته شده و از یاران امام اول و دوم می باشد.

۱۵) عمرو بن حَمِقْ خزاعی: وی از نیروهای شرطه الخمیس بود و در جنگ جمل و صفین به همراهی علی بن ابی طالب (علیهما السلام) جنگید و با امام مجتبی (علیه السلام) بود تا به دست معاویه به شهادت رسید.

۱۶) قیس بن عباد: او نیز از یاران علی بن ابی طالب (علیهما السلام) بوده است.

۱۷) کمیل بن زیاد نخعی: او از اهل یمن بوده که از افراد مورد اطمینان علی بن ابی طالب و حسن بن علی (علیهم السلام) به شمار می رفت.

۱۸) حارث اعور بن بنان منقری: از افراد ثقه و مورد اطمینان امام اول و دوم می باشد که در آن مدت کسب فیض نمود.

۱۹) مسیب بن نجبه فزاری: وی زاهد زمان و از یاران امام اول و دوم بوده و به کتابت در خدمت امام حسین (علیه السلام) نیز مشغول بوده است.

۲۰) میثم بن یحیی تمّار معروف به (میثم تمّار):[۴] از بزرگان صحابه علی (علیه السلام) و در شمار شرطه الخمیس بوده است.

گروه دوم:

بعضی از راویان و کسانی که در نزد آن حضرت تلمّذ نموده و روایاتی را نقل کرده اند عبارتند از:

أبوالأسود دوئلی، ابو اسحاق بن کلیب سبیعی، ابو جوزی ، ابوصادق (کسان بن کلیب)، ابو مخنف (لوط بن یحیی أزدی)، ابو یحیی (عمیر بن سعد نخعی)، اسحاق بن یسار، اشعث بن سوار، جابر بن خلد، جارود بن منذر، حبّابه بنت جعفر والبیه، حذیفه بن أسید غفاری، سفیان بن ابی لیلا همدانی، سفین بن لیل، سوید بن غفله، شعبی، طحرب عجلی، عبدالله بن جعفر طیار، عبدالله بن عباس، عبدالرحمان بن عوف، عمر بن قیس مشرفی، عیسی بن مأمون زراره، فاطمه بنت حبّابه والبیه، محمد بن اسحاق، مسلم بن عقیل، مسلم بطین، مولی ابی وائل (ابو رزین بن مسعود)، نفاله بن مأمون، هبیره بن مریم، هلال بن نساف.

اینان برخی از شاگردان و یاران امام حسن مجتبی (علیه السلام) بودند که از شهرها و کشورهای مختلف مانند کوفه، یمن، همدان و … جمع شده بودند. آنان همگی در محضر آن بزرگوار کسب فیض نموده و تربیت یافتند و در برابر هجوم فرهنگی معاویه بدعت گذار ایستادند، برخی از آنان بعد از شهادت حسن بن علی (علیهما السلام) به دست معاویه جنایتکار به شهادت رسیدند و برخی دیگر در سال ۶۱ هجری قمری در رکاب ابا عبدالله الحسین (علیه السلام) در برابر یزید بن معاویه، طاغوت دیگرِ عصر ایستادند و با خون خود درخت اسلام و قرآن را آبیاری کردند.[۵]

گذشته از شاگردان معروف آن حضرت، فرزندان برومند آن بزرگوار همچون: حسن بن حسن معروف به حسن مثنّی رحمه الله، زید بن حسن، عمرو بن حسن، عبدالله بن حسن، قاسم بن حسن و … از دریای نورانیت آن پدر بزرگوار بهره می بردند و هرکدام در تاریخ به نوعی درخشش داشتند.