جایگاه شعر حکمت آمیز، شعر انقلاب و شعر آیینی از منظر امام خامنه ای

دیدار شاعران با مقام معظم رهبری در سال‌های اخیر تبدیل به کنگره سالانه شعر انقلاب اسلامی و فراتر از آن کنگره شعر مقاومت بین‌الملل اسلامی شده است و به حق که حضور شاعران، با تنوع جغرافیایی از داخل و خار ج کشور و شعرخوانی‌های شاعران از پیشکسوت‌ها گرفته تا جوانان تازه به میدان آمده و نیز تنوع و گستردگی دایره مضامینی که در آثار شاعران و شعرهایی که خوانده می‌شود دیده می‌شود و نیز در رأس تمامی این‌ها، صحبت‌ها و رهنمودهای هر ساله مقام معظم رهبری وبیاناتراهبردیایشان،مجموعه‌ای را فراهم می‌آوردکه به واقع باید این اتفاق را یکی از بزرگترین رخدادهای فرهنگی و ادبی سال کشور قلمداد کرد و تعبیر کنگره بین‌المللی شعر انقلاب،کمترین عنوانی است که می‌توان بر آن نهاد.

معمولاً ایشان با تعابیر گوناگون هر ساله تأکید می‌کنند که این حرکت نمادین، به این خاطر انجام می‌شود که اهمیت و نقش تاریخی شعر در شکل‌گیری تمدن و فرهنگ برای ذهن جامعه و متولیان امور فرهنگی کشور یادآوری شود.

در این مقاله به به بیانات و رهنمودهای شعری ایشان که بیشتر صبغه ی سیاسی و اجتماعی دارد به صورت مختصر می پردازیم و به بیانات تخصصی ایشان درباره جایگاه شعر  بالاخص شعر حکمت آمیز و شعر آیینی  می پردازیم.

اهمیت شعر

شعر به دلیل اهمیت آن در فلسفه ی فکری رهبر انقلاب جایگاه ویژه ای دارد.ایشان اهمیت یک شعر را گاهی اوقات با اهمیت چند کتاب برابر می داند.ایشان در دیداری با متولیان فرهنگ کشور فرمودند”اگر بودجه‌ای اندک داشتید و مخیر شدید که آن را صرف کدامیک از هنرها کنید من می‌گویم بدون تردید صرف شعر کنید.”(.۱۳۶۸/۱۰/۲۸بیانات در دیدار جمع کثیری از مداحان)

رهبر انقلاب شهر را عنصر برانگیزانده و خط دهنده می داند و اثر گذار می داند” اثرگذاری آن هم در مجموعه‌ی عوامل کلامی یک اثرگذاری مضاعفی است؛ یعنی هیچ سخنی، هرچه فصیح، هرچه زیبا، هرچه پرمغز، اگر شعر نباشد این اثر را ندارد”( بیانات رهبر انقلاب اسلامی‏ در دیدار شاعران ‏10/04/1394)

الف) شعر حکمت آمیز

رهبر انقلاب نعمت های الهی را برای انسان مسئولیت دار می داند یعنی انسان می تواند با توانایی که خداوند در اختیار او قرار داده باعث تعالی انسان ها بشود یا انسان را به بدی ها سوق دهد.ایشان توانایی شعر گفتن را جز نعمت های خدایی می داند”  میتوان با ابزار شعر مخاطب را به راه راست و صراط مستقیم هدایت کرد؛ میتوان هم او را به کج‌راهه برد، او را ساقط کرد.”ایشان ایستادگی شاعران در مقاابل فضای مسموم تبلیغاتی سوق دهنده به بدی ها را مصداق شعر حکمت آمیز می داند و می فرماید” این ایستادگی نشانه همان مسئولیت شناسی است و امروز هر شعری که بر ضد ظلم و در راستای اهداف امت اسلامی از جمله درباره یمن، بحرین، لبنان، غزه و فلسطین، و سوریه گفته شود، مصداق شعر حکمت آمیز است.”( بیانات رهبر انقلاب اسلامی‏ در دیدار شاعران ‏10/04/1394)

یاری جبهه مظلوم با بیان حقیقت تکلیف شاعران است

ایشان دعوت به «بی طرفی شاعر در دعوای حق و باطل» را بی معنی می خواندند و تأکید کردند: اگر شاعر و هنرمند نسبت به جنگ حق و باطل بی طرف باشد، در عمل استعداد و نعمت خدادادی خود را ضایع کرده و چنانچه در خدمت جبهه باطل قرار بگیرد، کار او خیانت و جنایت است.” وقتی که حقّی هست و باطلی، اینجا بی‌طرفی معنا ندارد؛ باید طرف حق بود، مقابل باطل ایستاد؛ حالا یکی میتواند به شکل نظامی بِایستد، یکی به شکل سیاسی بِایستد؛ به اَشکال مختلف میشود ایستاد، یک نفر هم با زبان، با بیان، با اندیشه میتواند بِایستد؛ باید ایستاد. شاعر نمیتواند در جنگ حق و باطل بی‌طرف باشد. اگرچنانچه شاعر، هنرمند بی‌طرف بود، تضییع نعمت خدا را کرده؛ اگر خدای نکرده طرف باطل را گرفت، آن‌وقت خیانت کرده، جنایت کرده؛ بحث اهمال دیگر نیست”.( بیانات رهبر انقلاب اسلامی‏ در دیدار شاعران ‏10/04/1394)

ب) شعر انقلاب

شعر انقلاب از جمله کلید واژه های مهم منظومه شعری رهبر انقلاب است .ایشان شعر انقلاب را در خدمت مفاهیم انقلاب می داند.تعریف ایشان از شعر انقلاب این گونه می باشد”شعر انقلاب یعنی آن شعری که در خدمت هدفهای انقلاب است؛ این شعر انقلاب است، نه شعر دوران انقلاب.”( بیانات رهبر انقلاب اسلامی‏ در دیدار شاعران ‏10/04/1394)اهداف انقلاب یعنی عدالت، انسانیت، وحدت، رفعت ملی، پیشرفت همه جانبه کشور و انسان سازی.

بی‌نظیر بودن دوره دویست ساله رواج سبک هندی و شعر امروز کشور

رهبر انقلاب بین شعر امروز کشورمان و شعر فارسیِ یک دوره‌ی دویست ساله‌ی بسیار مهم و برجسته، یعنی دوره‌ی رواج و شکوفائی سبک هندی را دارای 2 ویژگی مشترک می داند”

1. کمیت شاعر

” در ایران، در هند، در افغانستان، در ماوراءالنهر تعداد شاعرانی که هستند، شگفت‌آور است. در این دوره، هزارها شاعر هستند که سرشان هم به تنشان می‌ارزد؛ نه اینکه فقط بگوئیم شعر میگویند؛ نه، شاعرند. حالا ممکن است همه برجسته نباشند، اما شاعرند. تعداد شاعرانی که امروز در کشور ما هست، در هیچ دوره‌ای – حالا آن دوره که خود ما بودیم و دیدیم و با شعرا هم مرتبط بودیم، و همچنین آنچه که از گذشته شنیدیم – سابقه ندارد. امروز تعداد شاعران ما در کشور، از لحاظ کمیت، شبیه همان دوره‌ی دویست ساله است. البته این به برکت انقلاب است. انقلاب معارف را، هنر را، همه چیز را آورد به متن مردم، داخل متن جامعه؛ لذا جوشش پیدا شد. امروز ما در کشور خیلی شاعر داریم؛ از نوجوانان دبستانی تا دبیرستانی، تا جوانان برومند، تا میانسالان و پیران. البته این مربوط به سی سال است”

2. نوآوری در مضمون

” در هیچ دوره‌ی دیگری اینجور سابقه ندارد که این همه مضامین نو و حرفهای تازه در شعر راه پیدا کند؛ که وقتی مضمون نو آمد، به تبع وجود مضمون نو، ترکیب نو هم می‌آید. یعنی نیاز مضمون به لفظ موجب میشود که شاعر از ذوق خود، از هنر خود استفاده کند و ترکیبات بیاورد”(.۱۳۹۰/۰۵/۲۴بیانات در دیدار جمعی از شعرا (

رسالت شعرای جوان

رهبر انقلاب از کارهای خوب جوانان شاعر انقلابی را انعکاس اهداف انقلاب در قالب شعر می دانند و در آخرین دیدار در رمضان 94واکنش جوانان شاعر به حوادث منطقه در قالب شعر را مورد تحسین قرار داده اند”شاعران جوان می توانندمنعکس کننده ی همه ی آرمانها،سیاستها،روشها و واقعیّت های انقلاب در آثار شعری خود باشند…. پیام انقلاب باید به زبان شعر و هنر که اصیل ترین و خالص ترین و گیراترین زبانها است،منتقل شود.”( بیانات مقام معظم رهبری دردیدار با اعضای سومین کنگره ی شعر و ادب دانشجویان 27/9/65)

مجاهدت وقفه ناپذیر

رهبر انقلاب جبران خسارتهای دوران سلطه ی فرهنگی و شکوفایی و جهش شعر انقلابی را در مجاهدت وقفه ناپذیر شاعران می داند و رهنمودهایی می کند:

“اولاً: همه ی ظرفیت شعری جامعه به کار بیفتد،استعدادهای جوشان شناخته و تربیت شود و فعلیت های فراموش شده و به دست غفلت یا تغافل سپرده شده در صورت سلامت به صحنه باز گردانده و نواخته شود.

ثانیاً: باید شعر،به فخامت و شیوایی لازم برسد و سخافت و سُستی و خشکی مطلقاً از آن زدوده شود.

ثالثاً: در موضوعات و اهداف شعری بیشتر به مسایل مهم کنونی جامعه و نیز به معارف اسلامی که مایه ی رسوخ پایه های نظام اسلامی است،پرداخته شود و شعــر کــاملاً در جــهت هدفهای انقلابی حرکت کند.

رابعاً: در زبان و تعبیر و زیبایی آرایش،و اگر لازم شود،درشیوه و قالب،ابتکار و نوآوری شود”.(پیام مقام معظم رهبری به کنگره ی شعر و ادب نهضت سوادآموزی خراسان 9/7/64)

ج) شعر آئینی

شعر آئینی)شعر مذهبی)از بهترین عرصه هاست .شعر آئینی،بیان معرفت و بیان حقایق الهی است در یک قالب خاص.رهبر انقلاب می فرماید”شعر آئینی ،جزو بهترین عرصه‌های به کار بردن قریحه‌ی خداداد شعر و این موهبت بزرگ است. این قریحه، یک نعمت بزرگی است که خدا به کسی عطا میکند؛ این نعمت را نباید کفران کرد. اگر بناست شعر محتوائی داشته باشد، بهترین محتواها همین محتواهای شعر دینی و شعر مذهبی است با عرض وسیع و گسترده‌ای که دارد.”(۱۳۹۰/۰۳/۲۵بیانات در دیدار جمعی از شعرای آئینی)

رهبر انقلاب پرداختن به مدح پادشاهان و صاحبان قدرت و موضوعات مبتذل را اسراف این هدیه خداوندی می داند “من نمیگویم قریحه‌ی شعری را در راه احساسات و در راه عواطف انسانی و دل و عشق و اینها به کار نبرید – میدانید که اجتناب‌ناپذیر است – اما عرضم این است که سهم وافری از این عطیّه‌ی الهی را به کار ببرید در آنجایی که خدای متعال از شما توقِّع دارد، دین شما از شما توقّع دارد. یعنی استفاده کنید از این، در راهی که خدای متعال می‌پسندد و راضی است. این‌جور نباشد که این ارزش والا را خدای متعال به شما داده، شما این را در راه خدا هیچ مصرف نکنید. منظور من فقط هم شعر آیینی نیست – طبق اصطلاحی که شماها میگویید؛ شعر مدح ائمه و توحید و مرثیه و چه و چه، که البته خیلی هم باارزش است – نه، همه‌ی آن چیزهایی که واقعاً انسان احساس می‌کند مورد نیاز جامعه است؛ که یکی از مهمترین آنها، پرداختن به مسایل انقلاب و مسایل کشور است”(.۱۳۸۹/۰۶/۰۳بیانات در دیدار شاعران‌)

رهبر انقلاب این گونه شعر را فقط مختص مدح و ذکر نمی داند بلکه مناجات در قالب شعر را نیز جز شعر آئینی می داند که بهترین منابع،دعا هاست.”

نمایش زندگی ساده امام علی(علیه السلام ) در شعر

شعر مذهبی طراز فکری رهبر انقلاب به ظواهر توجه ندارد بلکه به محتوا و عمق و فلسفه ی کارها توجه دارد و اهمیت می دهد رهبر انقلاب با ذکر مثالی این گونه توضیح می دهد”حدود بیست سال پیش، این حرفها را می‌زدیم و خیلی، آنها را می‌شنیدند؛ ولی نمی‌فهمیدند که ما چه می‌گوییم. می‌گفتیم فقط درباره‌ی خال و خط خیالی چهره‌ی ائمه(علیهم‌السّلام) شعر نسرایید. شعر گفتن درباره‌ی زلف و ابروی و چشم و عارض امام که تعریف نیست. می‌گفتند: پس چه بگوییم؟ می‌گفتیم از مسائل زندگی و برجستگیهای عملی علی(ع) بگویید. در آن روز، این مسائل برایشان روشن نبود؛ اما امروز چگونه است؟ امروز، برای همه روشن است. زندگی امیرالمؤمنین را بیان کنیم تا بین او و خصومش در تاریخ و امروز مقایسه شود. این چیز کمی نیست که یک نفر حاکم باشد و تمام ازمّه‌ی قدرت – بیت‌المال و شمشیر و نفوذ کلمه – در کف اقتدار او باشد، اما زندگی شخصی او آن چنان باشد که به یاران نزدیکش بگوید: شما نمی‌توانید این قدر سخت زندگی کنید”(.۱۳۶۸/۱۰/۲۸بیانات در دیدار جمع کثیری از مداحان)

بصیرت دهی نوحه هایی هیات مذهبی در آخرین محرم دوران طاغوت

رهبر انقلاب اعتقاد دارند انتخاب شعر خوب در مداحی می تواند باعث بصیرت مردم شود.وچه خوب می شود در نوحه خوانی ها از مضامین اسلامی و انقلابی گنجانده شود تا باعث رشد فکری مستمع شود”سعی کنیم آنچه را به‌عنوان مضمون و محتوا در شعر خودمان میگنجانیم، هر کلمه‌ی آن آموزنده باشد. فرق نمیکند؛ گاهی مصیبت است، گاهی مدح است؛ همه‌ی اینها میتواند جوری انتخاب بشود که آموزنده باشد. در محرّمی که آخرین محرّم دوران طاغوت بود ، هیئات مذهبی در شهرهای مختلف، نوحه‌هایی را میخواندند که هر یک از این نوحه‌ها به‌قدر یک خطابه‌ی بلند و بلیغ، مردم را روشن میکرد و آگاه میکرد و بصیرت میداد. باید همیشه همین‌جور باشد؛ نوحه‌ها را [پرمحتوا کنید]”(.۱۳۹۳/۰۱/۳۱بیانات در دیدار جمعی از مداحان اهل بیت علیهم‌السلام)

ایشان همچنین اعتقاد دارند که اگر ��ه پرمحتوا بودن نوحه‌خوانی‌ها توجّه بشود، جامعه‌ى مدّاح یکى از اثرگذارترین پیشروان اصلاح در نظام فکرى و عملى جامعه‌ى ایران خواهند بود.

2توصیه مهم به شاعران شعر آئینی

رهبر انقلاب 2 رهنمود مهم برای این شاعران دارد:

1.اخذ معرفت دینی

رهبر انقلاب لزوم الگو شدن شعر فارسی را در این حوزه غنای معرفتی شاعران می داند و بعه عنوان مثال از حافظ نام می برد که قرآن را از حفظ بود یا فردوسی را ذکر می کند که حکیم بود.مولوی را مثل می زند که با خواندن سروده هایش انسان به عمق فکری آنان پی می برد .پس شعرای امروز نیز باید دانش خود را زیاد کنند”اگر بخواهید به لوازم اسوه بودن و الگو بودن عمل کنید، بایستی معرفت دینی و معرفت اسلامی خودتان را عمق ببخشید؛ و این در گذشته‌ی شعر ما وجود داشته است.راهش آشنائی با قرآن، انس با قرآن، انس با نهج‌البلاغه، انس با صحیفه‌ی سجادیه است. خیلی از این تردیدها و نگرانی‌ها و زنگارهائی که انسان در یک مواردی در دل دارد، با مطالعه‌ی اینها تبدیل میشود به شفافیت و روشنی؛ انسان میفهمد، راه را میشناسد، کار را میشناسد، هدف را میشناسد”(.۱۳۹۰/۰۵/۲۴بیانات در دیدار جمعی از شعرا (

2. تأثیر محیط

” البته منظور من محیط عمومی جامعه نیست. بدیهی است که محیط جامعه روی انسان اثر دارد. وضع اقتصادی، وضع سیاسی، وضع اجتماعی، روی هر انسانی یک اثری میگذارد. محیطهای خاص، حلقه‌های فرهنگىِ خاص روی ذهنها اثر میگذارد. من میخواهم بگویم شما جوان مؤمنِ مقید و محب اهل‌بیت که با یک عشق و شوری راجع به اهل‌بیت صحبت میکنید توجه داشته باشید که محیطها شما را به سمت و سوهای دیگر نکشاند. یعنی خودتان مراقب خودتان باشید. در این راه به خودتان ثبات قدم بدهید و روزبه‌روز آن را تقویت کنید؛ چون محیطهای شعری و هنری و ادبی روی انسان اثر میگذارد”(.۱۳۹۰/۰۳/۲۵بیانات در دیدار جمعی از شعرای آئینی)

آسیب شناسی شعر آئینی

گرچه این گونه شعر در سالیان اخیر به ویژه بعد از انقلاب پیشرفت های خوبی داشته ولی خالی از اشکال نیست رهبر انقلاب می فرماید”به برخی از موضوعات در شعرهای آئینی کم پرداخته میشود؛ از جمله موضوعات مربوط به مسائل انقلاب، مسائل جنگ و دفاع مقدس. البته در یک دوره‌ای خیلی خوب بود. همین آقای مؤید در زمان جنگ وقتی جنازه‌های شهدا را به مشهد می‌آوردند، شاید هر روزی یا هر چند روزی یک غزل میگفت و مداحها اینها را میخواندند. دیگران هم میگفتند. الان جای این اشعار خالی است. هشت سال دفاع مقدس از لحاظ زمانی هشت سال بود، اما از لحاظ استمرار معنوی و فکری و فرهنگی ممکن است قرنها ادامه داشته باشد. حماسه‌ای که در دفاع مقدس به وجود آمد، انگیزه‌ای که پشت سر این حماسه وجود داشت، ریز حوادثی که در این مدت اتفاق افتاد، اینها چیزهائی نیست که در ظرف ده سال و پانزده سال و بیست سال تمام شود. یکی از امانتدارها شما هستید؛ باید این امانت را حفظ کنید، باید منتقل کنید”(.۱۳۹۰/۰۳/۲۵بیانات در دیدار جمعی از شعرای آئینی)