چشمه زلال (درک شب قدر)

چشمه زلال (درک شب قدر)

بسم الله الرحمن الرحیم

درک شب قدر

اشاره

انسان برای رشد و تعالی، به اسباب و زمینه هایی نیاز دارد، تا برای رسیدن به هدف او را یاری کند. یکی از اسباب و زمینه های مهم، لطف و عنایت الهی است که در برخی زمان ها به صورت خاص شامل حال بندگان می شود. شب قدر، نقطه اوج این عنایت ویژه به شمار می رود.

از طرفی بهره انسان ها از الطاف الهی، متناسب با ظرفیت، مرتبه ایمانی و تلاش آن ها متفاوت است. درک شب قدر و بهره وری بیشتر از این شب عزیز، مشروط به فراهم کردن زمینه ها و شرایط استفاده از آن است که در این مجال به این حقیقت می پردازیم:

عوامل درک لیلة القدر

شب قدر، شب سرنوشت است و مقدرات انسان در این شب معین می شود. لطف الهی، در آن، به مراتب بیشتر از زمان های دیگر است، تا اندازه ای که می تواند تمام عمر، بلکه تمام هویت آدمی را تحت تأثیر قرار دهد.

سؤال این است که چه عواملی باعث درک و بهره برداری بیشتر از شب قدر می شود؟ در این مجال، این عوامل را در سه بعد معرفتی، انگیزشی و رفتاری تبیین می کنیم:2

بُعد معرفتی

معنای لغوی: معانی مختلفی برای قدر بیان شده است؛ از جمله منزلت، اندازه، ضیق وتنگی.3

معنای اصطلاحی: شب قدر در فرهنگ اسلامی قرآنی، به شبی از شب های ماه مبارک رمضان گفته می شود که در آن، قرآن از جانب خداوند کریم به واسطه جبرئیل امین بر قلب پیامبر رحمت صلی الله علیه وآله وسلم نازل شده است. هر سال در شب قدر سرنوشت انسان ها -اعم از میزان رزق، صحت و سلامت، سعادت و شقاوت و مسایلی از این قبیل- بر اساس اندوخته های قبلی افراد مشخص می شود؛ لذا شب قدر، هر سال تکرار می شود و به زمان پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم اختصاص ندارد. خداوند با به کار گیری فعل مضارع (تنزل الملائکة)4 و(فیها یفرق کل أمر حکیم)5 که بر استمرار و تکرار دلالت دارد، این مطلب را بیان فرموده است. در روایات اهل بیت علیهم السلام هم به این مطلب اشاره شده است.6

اگر به این نکته واقف باشیم که بزرگ ترین تاجی که ممکن است در ماه رمضان بر سر کسی گذاشته شود، تاج درک لیلةالقدر است و نیز برکات لیلةالقدر را متفاوت از زمان های دیگر بدانیم، بی تردید، سعی و تلاش ما در راستای دستیابی به این برکات، دگرگون خواهد شد.

طبق آیات سوره مبارک قدر، خدواند به در این شب، بیش از شصت هزار برابر، نصیب و رشد انسان را بیشتر می کند. خداوند، یک شب را که به طور معمول حدود دوازده ساعت دارد، برتر از هزار ماه قرار داده است و هزار ماه، سی هزار شبانه روزاست که سی هزار شبانه روز شصت هزار برابر یک شب است؛ علاوه بر آن، خداوند می فرماید: «خیر من ألف شهر؛ شب قدر برتر از هزار ماه است» این کلمة «خیر» پایان را بدون توقف قرار می دهد؛ مانند کسی که یک دانه بکارد و بیش از شصت هزار برابر برداشت کند! چنین شخصی در قبر و قیامت، عقب افتادگی ندارد.

در سوره دخان آمده است: «إنا انزلناه فی لیلة مبارکة؛7ما قرآن را در شب مبارکی نازل کردیم». در این آیه، شب قدر شب مبارک معرفی شده است. آنچه در کلام خداوند کریم، مبارک خوانده شود جایگاه و فضیلتی بسیار بلند دارد.

در روایات هم به فضیلت این شب تصریح شده است؛ از جمله، رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم فرمودند:

خداوند از میان روزها، روز جمعه را و از میان ماه ها، ماه رمضان را و از میان شب ها، شب قدر را اختیار کرده است.8

اگر انسان در مدت عمرش نصیبی پیدا کند و لیلة القدری داشته باشد، بهترین الطاف شامل حال او می شود؛ از این رو لازم است با مطالعه، تدبر و بهره بردن از محضر عالمان ربانی، معرفت خود را به این گوهر نفیس افزایش دهیم.

بعد انگیزشی

بیداری دل و طلب

یکی از زمینه های اصلی در بهره بردن از نسیم های رحمت الهی، تشنه کامی و طلب از جانب انسان سالک است. طبق سخن منسوب به پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم کسی که چیزی را طلب کند و برای دستیابی به آن تلاش بنماید، لاجرم به آن دست می یابد.9

###گفت پیغمبر اگر کوبی دری#عاقبت زان در برون آید سری##

قدم اول، این است که فرد بفهمد ماه مبارک رمضانی هست، روزه ای هست، لیلة القدری هست و باید پیوندی در این فصل برقرار کرد. اگر آن پیوند باشد، برکات زیادی به انسان می رسد، به شرطی که درها بسته نباشد. کسی که طالب نیست، مانند ظرفی است که دهانه آن بسته باشد و در دریای زلال قرار گیرد که ذره ای آب در آن نفوذ نمی کند. گاهی ما مشغول زندگی هستیم و درهای دلمان به روی آن نسیم بسته است؛ لذا بهره نمی بریم. ما در زندگی با مشکلات خودمان عجین شده ایم. گاهی به قدری مشکلات، افراد را فرا می گیرد که از فرصت های معنوی پیش آمده، غافل می شوند. در درون هر کسی پنجره ای است که به سوی ماه مبارک رمضان و لیلة القدر باز می شود. در این ایام و لیالی، این پنجره را باید باز کرد. باید مراقب بود تا بسته نباشد. برخی بزرگان، عدم اهتمام برای درک لیلة القدر را علامت بیماری معنوی انسان دانسته اند که میهمان ماه خدا باید در صدد مداوای این بیماری برآید.10

به دیده عظمت نگریستن

میزان بهره برداری از پدیدها و فرصت ها، در گرو نگرش انسان به آن مقوله است که آیا آن موضوع در نگاه انسان، بی ارزش است یا بسیار نفیس و ارزشمند. همین نگرش، باعث می شود انسان دربارة آن پدیده، یا بی تفاوت باشد یا اینکه عزم خود را برای بهره گرفتن از آن جزم کند.

قرآن کریم در سوره قدر می فرماید:

إِنَّا أنزَلْنَاهُ فِی لَیلَةِ الْقَدْرِ * وَمَا أدْرَاک مَا لَیلَةُ الْقَدْرِ * لَیلَةُ الْقَدْرِ خَیرٌ مِّنْ أَلْفِ شَهْرٍ؛11

خداوند متعال با تعبیر «و ما ادراک ما لیلة القدر…» ما را به این قداست و عظمت رهنمون می سازد.

اگر این شب را متفاوت از شب های دیگر بدانیم و به قداست و مبارکی آن پی ببریم، مثل اولیای خدا در طول سال به برنامه ریزی و مراقبه برای درک این شب می پردازیم و در شب قدر نیز توجه ما به حقایق این شب به اوج می رسد.

بُعد رفتاری

آمادگی از ماه های قبل

به طور معمول، انسان ها برای درک تام و تمام موقعیت های حساس، متناسب با حساسیت آن، آمادگی قبلی فراهم می کنند. اگر شب قدر، شب سرنوشت و شب حساسی است، باید از زمان های قبل برای درک آن، خود را آماده کرد.

مرحوم میرزا جواد آقا ملکی تبریزی در این باره چنین می نویسد:

سزاوار است مؤمن برای اطمینان از رسیدن به این خیر بزرگ [درک شب قدر] یک سال شب زنده داری نموده و به عبادت مشغول باشد.12

باید در طول سال خودمان را آماده کنیم که وقتی ماه مبارک رمضان فرا می رسد، عقب نیفتیم و عقب نباشیم؛ بلکه وارد ماه مبارک رمضان شویم و رشد کنیم. از ماه رجب، انس با قران و درک درست از ماه مبارک رمضان را باید شروع کنیم.

باید در طول سال، بار اضافة سنگین به دوش نکشیم، حرکت کنیم و مستحق درک ماه مبارک رمضان باشیم. این آمادگی و حرکت، نیازمند تهذیب، دوری از رذایل، مراقبه، توسل، قرائت و تدبر قرآن است.

اهل ماه مبارک رمضان شدن

ما غالباً از زمان عقب هستیم. ماه رمضان می آید و روزه برای ما واجب می شود. اگر روزه بگیریم، در اواخر ماه رمضان، احساس سبکی می کنیم؛ احساس انس با روزه می کنیم؛ چرا؟ برای اینکه از نظر حال معنوی، تازه داریم وارد ماه رمضان می شویم. گاهی این قدر اشتغال داشتهایم که بعد از گذشت روزهایی از ماه مبارک رمضان، هنوز وارد ماه رمضان نشده ایم. اگر انسان زودتر از ماه رمضان یعنی از ماه رجب و شعبان شروع کند، امید است که با فرارسیدن ماه رمضان، وارد ماه رمضان شود؛ لذا بهر ه اش خیلی بالا می رود. شایسته است اگر یک سال این گونه نشد، در سال بعد زودتر شروع کرد تا بارهای سنگین از دوش انسان پایین بیاید. آن وقت لذت ماه رمضان از همان اول ماه رمضان حس می شود و زمینه درک شب قدر فراهم خواهد شد.

انسان از راه پوسته به مغز هر چیز راه پیدا می کند. دست یابی به باطن و حقیقت دین نیز از راه پایبندی به شریعت ممکن است. از آن رو که شب قدر، مغز و حقیقت نابِ ماه میهمانی خداوند است، برای درک این شب انسان باید اهل ارتباط و استفاده از ماه مبارک رمضان بشود؛ یعنی «ماه رمضانی» بشود تا «لیلة القدری» شود.

برقراری ارتباط با زمان

شب قدر، قطعه ای از زمان است که انسان با آن در ارتباط می باشد. شایسته است انسان، ارتباط صحیح با زمان برقرار کند؛ لذا باید حرکتی را شروع کرد. اولاً باید ارزش زمان را دانست و پی برد. یکی از ارزشمندترین نعمت ها و امانات الهی به بشر، ایام حیات و زندگی اوست که با از دست دادن این نعمت، انسان دچار خسران13می شود، مگر اینکه در مقابل هر مقدار از زمان سپری شده، اقدام ارزشمندی انجام گیرد. خداوند این مطلب را در سوره مبارک عصر بیان فرموده است؛ بنابراین شایسته است از زمان عقب نیفتاد و از هر ساعت، به همان اندازه استفاده کرد. برخی افراد از حیث استفاده کردن از یک ساعت تمام، کیلومترها عقب هستند. در 24 ساعت، ما 24 ساعت استفادة تمام نمی کنیم که همپای زمان پیش برویم. اگر توفیقات ربانی نصیب ما شود و از یک ساعت، به اندازه یک ساعت و از یک شبانه روز، به اندازه یک شبانه روز استفاده کنیم، طبعاً برگشت نخواهیم داشت و خسران نخواهیم کرد و نتیجه آن را در درک شب قدر می بینیم.

انس با قرآن

یک بُعد عظمت شب قدر، این است که شب نزول قرآن برقلب پیامبر اعظم صلی الله علیه وآله وسلم است. خداوند با نزول قرآن، رحمت خاص خود را به بشریت ارزانی فرموده و چراغ راه و امانت الهی را در دست بشر قرار داده است.

انس با قرآن، موجب لطافت و نورانیت درون و توسعه قلب برای دریافت عنایت های ماه مبارک رمضان و شب قدر می شود. سیره اهل بیت علیهم السلام در ماه مبارک رمضان، ختم متعدد قرآن بوده که حکایت کننده اهمیت این کتاب الهی است.

بخشی از گله های قرآن و اهل بیت علیهم السلام از بشر، به دلیل عدم ثبات و عدم استقرار در اعمال عبادی و اعمال صالح و کارهای خیر است. ماه رمضان، ماه ثبات و استقرار در اعمال صالح، به ویژه قرائت قرآن است. ماه مبارک رمضان، ماه انس با قرآنی است که منبع نور و نمایان کننده راه لیلة القدر است. انسان ها باید در این ماه، با قرآن انس پیدا کنند و در انس با قرآن، به ثبات برسند. کثرت قرائت در ماه مبارک رمضان به طور ویژه مطلوب است.

در روایتی، قرائت صد بار سوره دخان از ابتدای ماه تا شب بیست و سوم، برای شناخت این شب وارد شده است.14 در روایت دیگر به جای آن، هزار بار سوره قدر آمده است.15

دعا برای درک لیلة القدر

در روایات اهل بیت علیهم السلام و در ادعیه ماه مبارک رمضان، از روز اول، اهمیت درک شب قدر مورد تذکر و طلب از درگاه خداوند متعال قرار می گیرد، تا انگیزه طلب در انسان ایجاد شده، از خواب غفلت بیدار گردد و فضیلت این شب را از دست ندهد.

در کلمات بزرگان اخلاق، از جمله مرحوم آیت الله میرزا جواد آقا ملکی تبریزی در مراقبه های ماه مبارک رمضان چنین رسیده است:

از مهم ترین دعاها در ماه رمضان، دعای زیاد برای توفیق عبادت شب قدر و شب عید فطر است.16

زمینه سازی برای احیای شب قدر

استراحت کردن در روز قبل، کم خوردن غذا در شب قدر برای آمادگی شب زنده داری، زمینة بهره برداری از شب قدر را در انسان فراهم می کند. همچنین بنا بر توصیه برخی بزرگان، ادعیه و اعمال عبادی متناسب با حال و نشاط انسان از قبل، برای انجام در شب قدر، انتخاب شود.

اعمال شب قدر

در بیان اهل بیت علیهم السلام اعمال عبادی زیادی برای شب قدر سفارش شده است که انسان باید متناسب با مقتضای حال و توان خود، این شب را به این اعمال سپری کند. طبق فرموده قرآن کریم، عمل صالح، باعث تقویت و رفعت ایمان انسان می شود.17 حتی پنهان بودن شب قدر میان چند شب، بنا بر مصلحت هایی بوده که شاید یکی از این مصلحت ها ترغیب مردم بر اعمال صالح بیشتر باشد. شایسته است نگذاریم این شب از دستمان برود و در انجام اعمال، همه سعی و تلاشمان را به کار گیریم.

از جمله اعمالی که در این شب مورد سفارش قرار گرفته اند، عبارتند از:

1. غسل شب قدر؛

2. احیا و شب زنده داری؛

3. قرائت قرآن و بر سرگرفتن آن؛

4. نماز و دعا؛

5. استغفار و توبه؛

فهرست تفصیلی اعمال این شب در کتب مربوطه از جمله اقبال الأعمال سیدبن طاووس، المراقبات آیت الله ملکی تبریزی و مفاتیح الجنان مرحوم حاج شیخ عباس قمی آمده است.

احیای شب قدر

احیا و شب زنده داری، مورد سفارش اهل بیت علیهم السلام بوده است که درک آن مانند دیگر عبادات، مراحل و مراتبی دارد. حداقل آن مرتبه، بیداری چشم و گوش است. حضرت صدیقه کبرا علیها السلام ظرف آبی را کنار خود قرار می دادند و به صورت فرزندان خود آب می پاشیدند تا به خواب نروند و شب را به احیا سپری کنند. البته مرحله کامل تر، این است که علاوه بر بیداری چشم و گوش، دل انسان هم بیدار و دور از غفلت حقیقت شب قدر و صاحب شب قدر باشد.

قرائت قرآن

در شب قدر به صورت خاص، قرائت سوره هایی مورد سفارش قرار گرفته است؛ از جمله سوره های دخان، روم، عنکبوت و هزار بار سورة قدر که خیلی سفارش می شده است. اگر کسی نمی تواند هزار بار این سوره را بخواند، حداقل صد مرتبه بخواند. سورة قدر، یعنی توجه به همان زاویة حقیقی لیلة القدر که با قرائت این سوره، توجه انسان به آن حقیقت جلب شده، زمینه استفاده از آن فراهم می شود.

برخی بزرگان، گاهی از اول تا آخر ماه مبارک رمضان، شبی هزار بار سورة قدر را می خوانده اند.

قرائت قرآن

در شب قدر به صورت خاص، قرائت سوره هایی مورد سفارش قرار گرفته است؛ از جمله سوره های دخان، روم، عنکبوت و هزار بار سورة قدر که خیلی سفارش می شده است. اگر کسی نمی تواند هزار بار این سوره را بخواند، حداقل صد مرتبه بخواند. سورة قدر، یعنی توجه به همان زاویة حقیقی لیلة القدر که با قرائت این سوره، توجه انسان به آن حقیقت جلب شده، زمینه استفاده از آن فراهم می شود.

برخی بزرگان، گاهی از اول تا آخر ماه مبارک رمضان، شبی هزار بار سورة قدر را می خوانده اند.

توسل به اهل بیت علیهم السلام به ویژه امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف

شب قدر، شب قرآن و امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف است؛ زیرا این دو با هم مربوطند. طبق فرموده پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم در حدیث ثقلین، این دو از هم جدا شدنی نیستند و بنابر فرموده امام صادق علیه السلام سوره قدر، سوره اهل بیت علیهم السلام است. شب امضای پرونده و مقدرات سال آینده توسط حضرت بقیة الله عجل الله تعالی فرجه الشریف است؛ لذا شب ارتباط با قرآن همراه با توسل به حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف است. در روایات، خواندن دعای سلامتی امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف در همه وقت، مورد سفارش قرار گرفته است؛ یعنی باید در همه حالات، متوجه و متذکر امام بود.

حکیمانه

راه فهم قرآن

آیت الله بهاء الدینی رحمه الله: اگر کسی بخواهد با کتاب الهی و با قرآن آشنا شود، باید مرد خدا شود. کسی که مرد خدا نشده، ممکن است با ترجمه و مفاهیمی آشنا شود، ولی مادامی که انسان حرکت الی الله نداشته باشد با آن حقیقتی که حقیقت مطلوب است آشنا، نمی شود. خدا همه را موفق کند که لااقل، مراحل اولیه فهم کتاب را پیدا کنیم و این ممکن نیست مگر با تقوا. باید از محرمات الهی پرهیز و واجبات الهی را ادا کرد. رذائل نفسانی را از خود دور کرده و به اخلاق فاضله انسانی از علم و عدالت و عفت و. .. متخلق شد.18

پی نوشت ها

1. در تنظیم این نوشتار از سخنان استاد گرانقدر، جناب حجت الاسلام والمسلمین جعفر ناصری -دامت برکاته- بهره گرفته ایم.

2. بدیهی است این تقسیم بندی، با اندکی تسامح قابل طرح است.

3. مجمع البیان، ج10، ص 518.

4. سوره قدر: 4.

5. سوره دخان: 6.

6. کافی، ج 1، ص 532.

7. سوره دخان: 3.

8. کمال الدین، ج 1، ص 281؛ وسائل الشیعه، ج 7، ص 381.

9. قال النبی صلی الله علیه وآله وسلم: «من طلب شیئاً و جدَّ وجد» نهج الفصاحه، ص 77.

10.مراقبات، ص 224.

11. سوره قدر: 1-3.

12. ترجمه المراقبات، ص 276.

13. از دست دادن اصل سرمایه را خسران می گویند. (مفردات راغب، ص 281).

14. کافی، ج 1، ص 196؛ آمال شیخ صدوق، ص520.

15. إقبال الاعمال، ج 1، ص149.

16. ترجمه المراقبات، ص 276.

17. سوره فاطر: 10 «…إِلَیهِ یصْعَدُ الْکلِمُ الطَّیبُ وَالْعَمَلُ الصَّالِحُ یرْفَعُهُ..».

18. نردبان آسمان، ص 57.

پایگاه اطلاع رسانی هیات رزمندگان اسلام