شرایط حضور بانوان در مسجد

1 رعایت عفت، حجاب و شئون اسلامی

از روایات بسیاری که درباره وظایف و چگونگی روابط اجتماعی زنان از حضرات معصومان(علیه السلام) صادر شده است، به خوبی استفاده می شود که یکی از مسایل مهمّی که زنان در هنگام حضور در صحنه های اجتماعی باید رعایت کنند، حفظ حجاب و عفت و به طور کلی حفظ جامعه از ایجاد فساد و فحشا و منکرات است.

وجوب رعایت حجاب(پوشش) در زنان، حکم ضروری دین و از امور بدیهی قرآن کریم است. چنانکه قرآن کریم می فرماید: به زنان با ایمان بگو: چشمهای خود را (از نگاه هوس آلود) فروگیرند و دامان خویش را حفظ کنند و زینت خویش را جز آن مقدار که قهرا نمایان می شود بر بیگانه آشکار نسازند جز برای شوهران، و گوشه های روسری خویش را بر سینه افکنند (تا گردن و سینه با آن پوشانده شود).(1)

آیه شریفه بیانگر این است که مسلمانان، چه مرد و چه زن، باید از چشم چرانی و نگاه های هوس آلود اجتناب کند و شخصی پاکدامن و منزه باشد. این آیه شریفه نه تنها زنان را به نحوه رفتارشان آشنا می کند، بلکه مردان را نیز به وظایفی که در برخورد با بانوان دارند تنبه می دهد.

قرآن کریم، از اهل ایمان می خواهد که برای حفظ عفت و پاکدامنی خود و جامعه، نگاهشان را مهار سازند: قُل لِّلْمُؤْمِنِینَ یَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَیَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذَلِکَ أَزْکَی لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ بِمَا یَصْنَعُونَ.(2)

در روایات اسلامی، جملاتی مشاهده می شود که بیانگر عقوبت و آثار مخرب نگاه حرام (3) در دنیا و آخرت است.

امام صادق(علیه السلام) می فرماید النظرةُ بعد النظرةُ تزرعُ فی القلب الشهوةَ و کفی بها لصاحبها فتنةً(4) نگاه پیاپی، بذر شهوت را در دل می افشاند و همین امر برای هلاکت بیننده اش کافی است.

نگاه حرام، قدرت تصمیم گیری صحیح و استفاده از عقل را از انسان سلب می کند، و بیشتر انحرافات جنسی و خلاف اخلاق اسلامی، از یک نگاه آغاز شده است.

ز دست دیده و دل هر دو فریاد

که هر چه دیده بیند، دل کند یاد

شایان ذکر است آنچه گذشت، ویژه نگاه مرد به زن نیست؛ بلکه نگاه معنادار (حرام) زن به مرد نیز همین آثار را در پی دارد. از این که می بینیم در آموزه های دینی در خصوص زنان درباره رعایت حجاب و پوشش اهتمام بیشتری شده، به این دلیل است که در زنان زمینه بیشتری برای خودنمایی وجود دارد.

پس زنان باید پوشش مناسبی داشته باشند و آرایش و زیور خود را آشکار نسازند و در صدد تحریک و جلب توجه مردان برنیایند. بنابراین، پوشش اسلامی برای زنان در همه حال امری واجب است و باید به دستور قرآن و حضرات معصومان(علیه السلام) رفتار کنند. اصولاً زیبایی انسانها به ویژه زنان، برای خود آنان یا شوهرانشان است و اگر در رفت و آمدها به نمایش درآید، موجب خشم خدا می شود و کارهایی هم که سبب جلب توجّه نامحرم می گردد پسندیده نیست.اگر نحوه راه رفتن و یا سخن گفتن، توجّه دیگران را جلب نماید، سبب می شود که از فضیلتهائی که برای رفتن به مسجد ذکر شده است به گناه تبدیل شود و گاه ممکن است با بی توجهی به جای خشنودی خداوند، خشم و غضب خداوند برای او ثبت شود.

2 عدم تعطّر و تزیّن

در منابع اسلامی، برای حفظ حرمت مسجد، آدابی ذکر شده است که رعایت آنها مستحب و ترک آنها با جایگاه مساجد منافات دارد. یکی از آن آداب زینت کردن به هنگام رفتن به مسجد است.

خداوند متعال به عنوان یک قانون همیشگی که شامل تمام اعصار و قرون می شود دستور می دهد: یَا بَنِی آدَمَ خُذُواْ زِینَتَکُمْ عِندَ کُلِّ مَسْجِدٍ(5) ای فرزند آدم! زینت خود را هنگام رفتن به مسجد با خود داشته باشید.

این جمله در آیه شریفه هم شامل زینتهای جسمانی است که عبارت از پوشیدن لباسهای مرتّب و پاک و تمیز، و شانه زدن موها، و بکار بردن عطر و مانند آن می شود، و هم شامل زینتهای معنوی یعنی صفات انسانی و ملکات اخلاقی و پاکی نیّت و اخلاص.(6)

طبق احادیث و کتابهای تفسیری مقصود از زینت در آیه شریفه، پوشیدن لباس پاکیزه و فاخر، شانه زدن موی، در دست کردن انگشتر فاخر، عطر زدن و….(7)

در روایات رسیده، استفاده از بوی خوش از اخلاق پیامبران و سیره آنان شمرده شده و تأکید

گردیده است که: مردان نباید از استعمال بوی خوش غافل باشند. صاحب کتاب عروه می گوید: مستحب است به هنگام رفتن به مسجد از بوی خوش و لباسهای تازه استفاده کند.(8)

در سیره پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) آمده است: پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) در زندگی خویش، برای خرید عطر بیشتر از خوراک هزینه می کرد(9) آن حضرت به پیروان خویش توصیه می فرماید: از شایسته گی مرد آن است که در هر روز به خویش عطر بزند و اگر ممکن نیست، هر دو روز یکبار و اگر این هم ممکن نیست، پس در هر جمعه آن را ترک نکند.(10)

در سیره امام حسن(علیه السلام) آمده است: وقتی به نماز بر می خاست بهترین لباسهای خود را می پوشید.

علت را پرسیدند، آن حضرت فرمودند: ان الله جمیل، و یحبُ الجمال فاتجمل لربی و هو یقول: خذوا زینتکم عند کل مسجد.

فأحب أن البس أجود ثیابی(11) خدا زیباست و زیبایی را دوست دارد. من برای خدایم خود را آراسته می کنم، چون می فرماید: زینت خود را هنگام هر نمازی به تن کنید و من دوست دارم که بهترین لباسم را بپوشم.

بنابر مطالب یادشده در می یابیم که استفاده از لباسهای تازه و بوی خوش و زینت دادن سر و صورت به هنگام مسجد رفتن یکی از مصادیق زینت در آیه شریفه است که امری مطلوب و نیکو شمرده شده است. امّا همین امر مستحب که این قدر تأکید شده است در مورد زنان روا نیست؛ زیرا تزیّن (آرایش) زنان باید برای شوهرانشان باشد و بیرون از خانه سبب تحریک دیگران می گردد که از نظر شرع مقدس ممنوع است. براین اساس، در منابع روایی اسلام تأکید شده است که حضور زنان در مسجد باید بدون استفاده از عطر و بوی خوش باشد؛ چنانکه رسول خدا(صلی الله علیه و آله وسلم) می فرماید: إذا شهدت احداکنّ المسجد فلا تمس طیب(12) زنان هنگام حضور در مسجد، از بوی خوش استفاده نکنند.

و در روایت دیگر نبوی(صلی الله علیه و آله وسلم) آمده است: أیّما امرأة تطیبت، ثم خرجت إلی المسجد، لم تقبل لها صلاة، حتّی تغتسل(13) هرگاه زنی خود را خوشبو کند، سپس به مسجد برود، نمازش قبول نمی شود، تا آن که آن بوی خوش را از خود برطرف کند.

و همچنین آن حضرت در روایتی دیگر چنین می فرمایند: لاتمنعوا إماء الله مساجد الله، و لایخرجن إلاّ و هُنَّ تفلات؛ و قال علی (علیه السلام): فإذا خرجن متزیّنات أو متطیّبات، فَهُنَّ عاصیات لله تعالی، خارجات بخلاف ما أمرن، فلا یحل إرسالهن حینئذ أصل(14) زنان

را ازمسجد منع نکنید و آنها نیز نباید باخوشبویی از خانه خارج شوند و به مسجد روند؛ و همچنین امام علی (علیه السلام) می فرمایند: وقتی زنان با بوی خوش و زینت کرده بیرون روند، خداوند را نافرمانی(معصیت) می کنند ؛ زیرا بر خلاف دستورات او عمل کرده اند، در این صورت جایز نیست که اجازه داده شود.

از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله وسلم) نقل شده که فرمود: اگر زنی خود را معطر کند و بر گروهی (مردانی) بگذرد که بوی او را در یابند، زناکار است.(15) در حدیث دیگر از آن حضرت آمده است: هرگاه زنی برای غیر شوهرش خود را معطر نماید، سپس از خانه اش بیرون رود، تا زمانی که به منزلش بر می گردد، مورد لعنت خداوند است.(16) بر این اساس آن حضرت درباره شرط خروج بانوان از منزل و حضور در مسجد می فرماید: هنگامی که یکی از شما (زنان) قصد مسجد کرد، نباید از بوی خوش استفاده نماید.(17)

همانگونه که عطر زدن و استعمال بوی خوش در مقابل نامحرم مفسده دارد. تزیّن و آرایش نیز به لحاظ فساد انگیز بودن، به شدّت منع شده است.

پیامبر اسلام در این باره فرمود: حکایت زنی که دامن کشان و آمیخته به زینت در بیرون خانه راه می رود، چون ظلمتی است در روز قیامت که نور ندارد.(18)

فلسفه این امر نیز روشن است و آن این که شریعت اسلام برای عفّت و پاکزیستی اهمیت فوق العاده قائل است، به هیچ وجه از بی عفتی و بدحجابی که مقدمه آلوده شدن و ارتکاب حرام و فرورفتن در محرمات جنسی است، چشم پوشی نمی کند. بنابراین، درباره حضور زنان برای عبادت در مسجد چون در انظار مردان نامحرم قرار می گیرند و معطّر بودن آنان، موجب التهاب مردان و تحریک غریزه جنسی آنان می شود، عبادتی که باید سازنده باشد و آثار مفیدی برای پاکی و پرهیزگاری داشته باشد، منشأ گناه و ارتکاب حرام می گردد. برای این که از چنین پیامدهای ناسالم جلوگیری شود، اسلام دستور می دهد که زنان بدون زینت و خوشبوئی به مسجد بروند.

افزون براین، ممکن است تعطّر و تزیّن زنان برای رفتن به مسجد، در مسیر راه مورد آزار و اذیت افراد هرزه و بی بندوبار قرار گیرند. ازاین رو، ضرورت ایجاب می کند که زنان خداجو حضورشان برای عبادات در بهترین مکانها بدون زینت وخوشبوئی باشد؛ زیرا این کار به تقوی و پاکزیستی نزدیکتر و ارزنده تر است. در روایتی از رسول خدا(صلی الله علیه و آله وسلم) آمده است: استعنوا علی النساء بالعری فانّ احداهنّ إذا کثرت ثیابها و احسنت زینتها اعجبها الخروج(19) زنان را با ساده پوشی عادت و یاری دهید، زیرا اگر یکی از آنان بالباس تجملی وزیورهای نیکو بیرون رود، در نظر بینندگان خوش آید (باعث هیجان شهوت و فتنه می شود).

نکته در خور توجه این که گفته شد شایسته نیست زنان از بوی خوش استفاده کنند یا خود را بیارایند، بدین منظور است که اسباب وسوسه نامحرمان و مورد ملعبه بیمار دلان قرار نگیرند و گرنه اگر در مکانی تنها زنان باشند و یا مسجدی فقط برای زنان باشد و راه رفت و آمدشان ویژه زنان در نظر گرفته شده باشد، روشن است که کسی آن را ناروا نخواهد دانست و یا اگر زن در خانه تنها برای خرسندی شوهرش خود را بیاراید، نه تنها منعی ندارد، بلکه مستحب است. چنان که فقها گفته اند: …استعمال بوی خوش، پوشیدن لباسهای زیبا و اظهار زیور (برای شوهر) ظاهرا از مستحبات مؤکّد است.(20)

3 اجازه شوهر

بر اساس اصل برائت و اباحه اعمال در راستای آزادی و کرامت زن و برابری انسانها، خروج زن از منزل برای حضور عرصه های اجتماعی و معاشرت وی بدون آنکه مقارن با مفسده ای باشد، باید عملی روا و جائز تلّقی شود؛ امّا با توجّه به حقوق شوهر و تکالیف متقابل زن، به خصوص تمکین او در برابر استمتاع شوهر و نیز با در نظر گرفتن مصالح خانواده و مسئولیت شوهر در حفظ و صیانت زن، این حقّ زن با اشکالات و ابهاماتی مواجه شده است. که در اینجا با توجه به تناسب مطلب به اختصار به تشریح آن می پردازیم.

در منابع روایی اصیل اسلامی، احادیث و روایات متعددی بر این مطلب تصریح دارد و فقهای عظام نیز بدان فتوا داده اند. به جهت اختصار، به ذکر چند روایت (به عنوان نمونه) بسنده می کنیم:

1 علی بن جعفر فی کتابه عن اخیه قال: سألته عن المرأةِ لها ان تخرج بغیر اذن زوجها؟ قال (علیه السلام): لا…(21) علی بن جعفر می گوید: از برادرم، موسی بن جعفر(علیه السلام)، پرسیدم، آیا زن می تواند بدون اذن شوهر از خانه خارج شود؟ حضرت فرمود: خیر.

2 عن جعفر عن ابیه… و أیما امرأة خرجت من بیتها بغیر اذن زوجها فلا نفقة لها حتی ترجع.(22) و روی بسند آخر عن ابی عبدالله (علیه السلام)؛ امام صادق (علیه السلام) فرمود: هرزنی که بدون اذن شوهر از خانه خارج شود، حق نفقه

ندارد تا برگردد.(23)

3 در روایتی از امام صادق(علیه السلام) نقل شده است که: زنی نزد پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) رسید و عرض کرد: ای رسول خدا! حق شوهر چیست؟ حضرت فرمودند: بیش از آن است که تصور شود. گفت: برخی از آن را بیان فرما. حضرت(صلی الله علیه و آله وسلم) فرمود: زن نمی تواند بدون اذن شوهر روزه مستحبی بگیرد و نمی نتواند بدون اذن از خانه خارج شود…(24)

4 در روایتی معتبر از امام باقر(علیه السلام) نقل شده است که فرمود: زنی نزد پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) عرض کرد: ای رسول خدا! حق شوهر بر زنش چیست؟ حضرت فرمود: این که از شوهر اطاعت کند و نافرمانی نکند… و بدون اذن او از خانه خارج نشود و اگر بدون رضایت شوهر از خانه بیرون رود، فرشتگان آسمان و زمین و ملائکه غضب و رحمت او را لعنت و نفرین می کنند، تا زمانی که برگردد.(25)

در فقه پویای امامیه، نظریه مشهور فقهای عظام بر این است که زن برای خروج از منزل شوهر، لازم است رضایت شوهر را جلب نماید. فقهای عظام شوهر را محق می دانند که از بیرون رفتن زن منع کند. جهت تبیین مطلب به کلام برخی از فقیهان اشاره می کنیم:

شیخ طوسی(ره) فرمود: مرد حق دارد زن را از بیرون رفتن منع کند؛ زیرا، شوهر در تمام شبانه روز مستحق استمتاع و بهره وری از زن است؛ و چون این حق را دارد، می تواند از همراهی جنازه پدر، مادر و فرزندش جلوگیری کند و …؛ زیرا اطاعت شوهر واجب است و حضور در این مراسم مباح است یا استحباب دارد و امر واجب (امر شوهر) بر آنها مقدّم است.(26) همچنین شهید ثانی(ره) در مسالک الافهام می نویسد: از جمله تکالیف زن در برابر شوهر این است که از منزل بدون اذن او خارج نشود؛ حتّی اگر برای دیدن بیماران و حضور در مراسم فوت یکی از اقوامش باشد.(27) و مرحوم محمد باقر سبزواری(28) و مرحوم صاحب جواهر(29) نیز چنین عقیده ای داشته اند.

همچنین امام خمینی(ره) در تحریرالوسیله فرموده است: هر یک از زن و شوهر حقّی بر دیگری دارد که باید بدان قیام کند؛ گرچه حق شوهر عظیمتر است؛ از جمله حقوق مرد آن است که زن از وی اطاعت کرده و نافرمانی ننماید، از خانه اش بدون اجازه او خارج نشود، اگرچه برای ملاقات یا عیادت پدر و بستگانش؛ حتّی در مراسم عزای آنان بدون اذن شرکت نکند.(30)

آیت ا… خوئی (ره) نیز دراین باره فرمود: زن نمی تواند بدون اذن شوهر از خانه بیرون رود؛ در صورتی که بیرون رفتن وی با حق استمتاع شوهر منافات داشته باشد؛ البته احتیاط مستحب آن است

که مطلقا بدون اذن نرود. خروج بدون اذن، سبب نشوز است. انجام سائر کارها بدون اذن شوهر بر زن حرام نیست؛ مگر این که با حق استمتاع شوهر منافی باشد.(31)

بعضی از حقوقدانان نیز متأثر از چنین باور غالبی، گفته اند: از نظر فقهی، اصولاً خروج از خانه به هر منظور که باشد باید با موافقت شوهر انجام پذیرد.(32)

به هر حال، مبانی این باور می تواند از یک سو، اعتقاد به لزوم اطاعت زن از شوهر به صورت مطلق باشد. (33) و از سوی دیگر می توان اساس نظریه ذکر شده را بر این ادعا قرار داد که حق کامجویی شوهر مطلق است و هیچ قید و شرطی آن را محدود نمی سازد. ازاین رو، زن باید برای خروج از منزل که زمینه بهره جویی مرد را از میان می برد، اجازه بگیرد.(34) البته در اثبات این نظریه برخی به آیه 33 سوره احزاب استناد کرده اند که: وَقَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَّ وَلا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِیَّةِ الاُولَی.(35)

با ملاحظه مطالب ذکر شده درمی یابیم که نظریه منع خروج زن از منزل بدون اذن شوهر هم از جهت ادلّه و هم از جهت قائل از وجاهت به ظاهر مناسبی برخوردار است؛ اما با این وجود، جمعی از فقها و اندیشمندان به مخالفت با این نظریه و ردّ مبانی آن اهتمام ورزیده اند و حق منع شوهر برای خروج زن را به حق کامجویی وی که حق مسلم و اصلی شوهر در زندگی خانوادگی است، مربوط دانسته اند.(36)

آیت ا… خوئی(ره) نیز به رغم آن که در نهایت از باب احتیاط، مطابق نظر مشهور فتوا داده است، خروج زن از منزل را از توابع حق استمتاع شوهر دانسته اند.(37)

به نظر نگارنده، با توجّه به در نظر گرفتن اصل اولی و اباحه اعمال و ملاحظه نظام حقوق و تکالیف متقابل ناشی از زندگی خانوادگی زناشوئی و با بررسی و امعان نظر در ادلّه قول مشهور، پذیرش و تأیید دیدگاه اخیر از ارجحیت ویژه ای برخوردار است.

اما درباره استناد به آیه 33 احزاب، باید گفت: که این آیه شریفه در خطاب به همسران پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) و اصولاً در مقام توصیه و سفارش به حفظ عفت و حجاب نازل شده است، که به زنان پیامبر(صلی الله علیه و آله وسلم) و دیگر زنان مؤمنه دستور می دهد که در خانه های خود بمانند و همچون جاهلیت نخستین ظاهر نشوند و خودنمائی نکنند؛ چون واژه تبرّج که در آیه شریفه آمده، به معنای خودنمائی و خودآرائی و نمودن زیبائیها در مقابل دیگران است.(38) پس روشن است که این آیه شریفه، به ممنوعیت خروج زن از منزل بدون اذن شوهر، هیچ ارتباطی ندارد.

نکته شایان توجّه درباره روایات این است که این روایات، در مقام منع خروج زنی است که از انجام وظیفه اش سر باز زده و با بی اعتنائی به حق مسلم شوهر (حق استمتاع)، خانه و خانواده را رها کرده است. بدین سان، روایات ذکر شده هیچگونه منافاتی با بیرون رفتن متعارف و معقول بانوی خانه به گونه ای که با حقوق شوهر موافق باشد، ندارد؛ مؤیّد این تحلیل، هماهنگی میان عمل ناپسند ترک شوهر و بیرون رفتن زن از خانه، با کیفری که در روایات آمده (نفرین فرشتگان و لعن جن و انس) است که بدون تردید باید گفت: این کیفر برای زنان سازگار نیکوکاری که برای اموری چون، حضور در مسجد برای انجام عبادت و یادگیری احکام اسلامی و صله رحم از خانه خارج می شوند، پنداشتی است که با انبوه آموزه های دینی و اخلاقی و نظر علمای اسلام ناهماهنگ و در تضاد است. بنابراین، روایات ذکر شده هیچگاه در مقام ممنوعیت بی قید و شرط بیرون رفتن زن از خانه شوهر نیست؛ بلکه تنها به ملاحظه حق شوهر در کامجوئی از همسرش، خروج زن محدود می شود.

ناگفته نماند که منع خروج زن از منزل، تنها در صورت منافات با حق استمتاع شوهر، خلاصه نمی شود؛ بلکه معیار مهم دیگری نیز وجود دارد که کمتر مورد توجه فقهای عظام واقع شده است؛ این معیار که در مورد رفت و آمدها و معاشرتهای زن بسیار تعیین کننده می باشد، موقعیت ریاست شوهر و مدیریت وی در خانواده است.

بر اساس ریاست شوهر و مقام سرپرستی او بر خانواده و اعضای آن که مسئولیتی برای حفظ و رعایت مصالح خانواده و پاسداری از حرمت و حیثیت آن است، این اختیار برای او وجود دارد که برای حفظ نظام خانواده و حراست از ناموس و عفت آن، معاشرتها و رفت و آمدهای زن را تحت کنترل و نظارت خویش قرار داده و حتی در صورت اقتضای اوضاع و احوال محیطی و…، محدودیتهایی را برای وی در نظر بگیرد؛ چنان که متفکر شهید استاد مطهری با درک همین واقعیت، گفته است: مصلحت خانواده ایجاب می کند که خارج شدن زن از خانه توأم با حلّیت رضایت شوهر و مصلحت اندیشی باشد؛ البته مرد هم باید در حدود مصالح زندگی نظر بدهد و نه بیشتر. (39)

پس شوهر به عنوان رئیس خانواده می تواند با تشخیص مصلحت و صلاح دید، رفت و آمد و معاشرتهای همسرش، حتی رفتن او به

مسجد را با محدودیت مواجه سازد، مثلاً در مواقعی که خوف تعرض یا اختلاطهای ناشایست و معاشرتهای بی بند و بار می رود و یا زمانی که شوهر بیرون رفتن زن را خطر و آسیبی برای کانون گرم خانواده می بیند، حق دارد از خروج او ممانعت نماید؛ البته در مواردی که مفسده و منع شرعی وجود نداشته باشد، محدودیت شوهر مستندی ندارد. به عنوان مثال هنگامی که زن برای استیفای حقوق قانونی خویش مانند، شرکت در انتخابات، اقامه دعوی در دادگاه و…، یا انجام فرائض دینی (انجام حج، ادای خمس و …)،نیازی به موافقت شوهر ندارد و او نیز نمی تواند مانع شود.

با توجه به این مطالب، اگر زن برای رفتن به مسجد اجازه خواست و شوهر مفسده ای در این حضور وی نمی بیند؛ شایسته است که منع نکند. رسول اکرم(صلی الله علیه و آله وسلم) دراین باره فرمودند: هنگامی که زنان از شما اجازه رفتن به مسجد می خواهند، آنان را از بهره و نصیبشان از مسجد محروم نکنید و اجازه دهید.(40)

ادامه دارد

پی نوشت ها:

1. سوره نور، آیه 30.

2. همان، آیه 31.

3. درباره آثار و پیامدهای نگاه حرام ر.ک: مجله پیام زن، عسکری اسلامپور کریمی، نگاه آلوده و پیامدهای ناگوار آن، ش 142 ص 68؛ مجله پاسدار اسلام، عسکری اسلامپور، نقش عفاف و پاکدامنی در زندگی انسان، ش 279 و 280 اسفند و فروردین 1383و ش 281، سال 1384.

4. وسائل الشیعه، ج 14،ص 139؛مستدرک الوسائل، کتاب النکاح، باب 104، ح 6.

5. سوره اعراف، آیه 31.

6. برگزیده تفسیر نمونه، ح 2، ص 40.

7. وسائل الشیعه، ج 1، ص 426؛ تفسیر البیان، ج 5، ص 306.

8. عروه الوثقی، ج 1، ص 426.

9. رضی الدین ابونصر الحسن الفضل الطبرسی، مکارم الاخلاق، ص 43، چاپ مؤسسه انتشارات فراهانی؛ علامه مجلسی، بحارالانوار، ج 16، ص 248.

10. همان.

11. تفسیر مجمع البیان، ج 1، ص 412.

12. محی الدین بن شرف النووی، المجموع، ج 4، ص 199، بیروت ، دارالفکر، 1407ق ؛ صحیح مسلم، ج 2،ص 33.

13. محمد بن یزید قزوینی، سنن ابن ماجه، ج 2، ص 1326، ح 4002، دارالفکر، بیروت.

14. علی بن احمد بن حزم اندلسی، المحلی، ج4 ،ص 198،بیروت، دارالفکر.

15. نهج الفصاحه، ص 34، ح 177.

16. وسائل الشیعه، ج 14، ص 114.

17. صحیح مسلم، ج 4، ص 162.

18. نهج الفصاحه، ص 562، ح 272.

19. شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 12، ص 69.

20. یوسف بن احمد بحرانی، حدائق الناضره، ج 23، ص 119، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، بی تا.

21. وسائل الشیعه، ج 14، باب 79، ص 113،ح 5.

22. همان، ص524،باب 24، ح 4.

23. وسائل الشیعه، ج 15، ص 230،باب 6، ح 1.

24. همان، ج 14،باب 79، ص 112، ح 2.

25. همان، ج 14، ص 112 – 111.

26. محمد بن حسن الطوسی، المبسوط فی فقه الامامیة، ج 4،ص 331، تهران، مکتبة مرتضویة، 1388ق.

27. شهید ثانی، مسالک الافهام الی تنقیح الشراع الاسلام، مؤسسة المعارف الاسلامیة، 1416، ج 8،ص 308.

28. محمد باقر سبزواری، کفایة الاحکام، ص 186،اصفهان، مدرسه مهدوی، بی تا.

29. جواهر الکلام، ج31، ص 306.

30. تحریر الوسیله، ج 2، ص 303.

31. سید ابوالقاسم موسوی خوئی، منهاج الصالحین)المعاملات(، ج 2، ص 289، قم، نشر مدینة العلم، ک: 1410 28 ق.

32. سید علی حائری )شاهباغ(، شرح قانون مدنی ایران، ص 964، تهران، کتابخانه گنج دانش، 1379 ش؛ سید مصطفی محقق داماد، بررسی فقهی حقوق خانواده نکاح و انحلال آن، ص 316، تهران، نشر علوم اسلامی،1372 ش.

33. جواهر الکلام، ج 31، ص 147.

34. همان، ج 17، ص 333.

35. علی مشکینی، الزواج فی اسلام، ص 226، قم، نشر مولف، بی تا.

36. شمس الدین، محمد مهدی، مسائل حرجة فی فقه المرأة حقوق الزوجة، بیروت، موسسة الدولته للدراسات و النشر، 1996 م؛ علامه سید محمد حسین فضل الله، تأملات اسلامیة حول المرأة، ص112، بیروت، دارالملاک، 1421 ق.

37. منهاج الصالحین، ص 289.

38. محمد بن مرتضی الزبیدی، تاج العروس من جواهر القاموس، ج 5، صص 417 و 418، بیروت، المکتبة الحیاة.

39. استاد شهید مرتضی مطهری، مسئله حجاب، ص 88، انتشارات جامعه مدرسین، 1361ش.

40. صحیح مسلم، ج 2، ص 33.

منبع : حوزه