پایگاه اطلاع رسانی هیات رزمندگان اسلام هیات رزمندگان اسلام , سایت هیات رزمندگان اسلام , پایگاه اطلاع رسانی هیات رزمندگان اسلام , هیات , سایت هیات , هیئت رزمندگان , هیئت رزمندگان اسلام
جاودانه بودن اسلام
اسلام، آيين سمحه و سهله
قراين و شواهد فراواني از آيات و روايات وجود دارد كه بر سمحه و سهله بودن آيين اسلام، دلالت مي كنند. در اين مقاله، ابتدا معناي لغوي اين دو واژه و سپس مفهوم اصطلاحي آنها، دردين اسلام تبيين مي گردد.
1. سمحه و سهله در لغت
واژه سمحه از ماده “سَمْح” يا “سَماحَه”، به اين معاني آمده است: جود، گذشت، بخشش،بردباري، اغماض، چشم پوشي، اجازه، رخصت، مضيّق نبودن، حرجي نبودن و رنج و زحمت نداشتن، روشن و قابل فهم بودن.
واژه سهله نيز از ماده “سَهْل” به معاني: آسان، راحت، غيرمشكل، قابل اجرا و عملي بودن و دور بودن از تكلّف و مشقّتِ طاقت فرسا، به كار رفته است.
چنان كه ديده مي شود، اين دو واژه در برخي تعابير مفهومي با يكدير تفاوت دارند، ولي در اصل معنا و واقعيت، تفاوت ماهوي و جوهري ندارند. از همين رو، لغت دانان واژه هاي “تسامح” و “تساهل” را مترادف گرفته، هر دو را به مدارا، چشم پوشي، آسان گيري و پرهيز ازسخت گيري غيرمنطقي معنا كرده اند.
2. سمحه و سهله در اصطلاح ديني و متون اسلامي
مفهوم واژه هاي سمحه و سهله در اصطلاح اسلامي نيز تفاوت چنداني با معناي لغوي آن ندارد. براي آگاهي بيشتر، موارد استعمال اين دو واژه را در آيات و روايات بررسي مي كنيم.
2-1. آيات قرآن كريم
برخي از آيات شريف قرآن، با تعابير گوناگون، بر سمحه و سهله بودن دين اسلام دلالت دارند، از جمله:«لاَ يُكَلِّفُ اللّهُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَهَا… رَبَّنَا وَلاَ تَحْمِلْ عَلَيْنَا إِصْراً كَمَا حَمَلْتَهُ عَلَي الَّذِينَ مِنْ قَبْلِنَا رَبَّنَاوَلاَ تُحَمِّلْنَا مَا لاَ طَاقَةَ لَنَا بِهِ…؛ خداوند هيچ كس را جز به مقدار توانايي اش تكليف نمي كند… مؤمنان مي گويند:پروردگارا تكليف سنگيني بر ما قرار مده، آن چنان كه به خاطر گناه و طغيان بر كساني كه پيش از ما بودند، قرار دادي! پروردگارا آن چه طاقت تحمّل آن را نداريم، بر ما مقرر مدار!» (بقره،آیه 286)
“وُسْع” در اين آيه به معناي طاقت، توان و ظرفيت جسمي و روحي انسان است. از سنن الهي در ميان بندگانش آن است كه بر هيچ كس بيش از توان بدني و فكري او تكليف نمي كند.واژه “اِصْرا” نيز به معناي بار سنگين و تكليف طاقت فرسا و بيش از توان است.آيه مزبور با سه تعبير، اين پيام را مي رساند كه در احكام تشريعي اسلام، هرگز تكاليفي طاقت فرسا و خارج از توان معمول و طبيعي انسان ها تشريع نشده است. «وَمَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ؛ و (خداوند) در دين (اسلام) تكليف سخت و سنگيني بر شما قرار نداد.» (حج،آیه 78) ، «مَا يُرِيدُ اللّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُم مِنْ حَرَجٍ؛ خداوند نمي خواهد شما را دچار زحمت و مشكل كند.» (مائده:،آیه 6) و «يُرِيدُ اللّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلاَ يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ؛ خداوند راحتي شما را مي خواهد نه زحمت و سختي شما را.» (بقره،آیه 185)
اين آيات نيز به صراحت بر اين نكته دلالت دارند كه خداوند متعال در تشريع احكام اسلامي، هرگونه احكام حرجي و مشقّت بار – به معناي منافي طبع و فطرت انسان و خارج از توان طبيعي و عادي او – را از مؤمنان برداشته است. به همين دليل، آيات سه گانه ياد شده، حجت شرعي معتبري بر “سمحه و سهله” بودن اسلام مي باشند؛ به طوري كه فقها، “قاعده نفي حرج” را براساس آن تأسيس كرده اند كه از قواعد مهم فقهي به شمار مي آيد و گره گشاي بسياري از مسائل و معضلات فقهي مي باشد.
2-2. روايات شريف
پيامبر اكرم((صلی الله علیه و اله و سلم)) مي فرمايد:«بُعِثْتُ بِالْحَنَفِيَّةِ السَّمْحَةِ السَّهْلَةِ؛ من بر دين حقِ خالص، با گذشت و آسان مبعوث و برانگيخته شدم.» آن حضرت در يك نمونه عيني، “سمحه و سهله” بودن آيين خود را به رخ جهانيان كشيد؛ آن جا كه به او خبر دادند صحابي بلند آوازه اش، عثمان بن مظعون، آن چنان غرق در تهجّد و بندگي خدا شده كه غافل از خانواده و همسر، پيوسته به روزه داري و عبادات شبانه روزي، مشغول شده و رياضت هاي سخت و سنگيني را بر نفس خود تحميل مي كند. در اين جا آن حضرت به سراغش مي رود و به او مي گويد: «اي عثمان! من براي رهبانيّت زهدگرايي افراطي برگزيده نشده ام، بلكه بر دين پاكِ آسانِ با گذشت، مبعوث شده ام، نماز مي خوانم، روزه مي گيرم و در عين حال با خانواده ام حشر و نشر دارم؛ يعني براساس عقل و منطق و به اقتضاي فطرت، طبيعت و توانم، عمل مي كنم. از اين رو، هر كس مرا دوست دارد و بر آيين فطري – منطقي ام پايبند مي باشد به سيره و روش من رفتار كند؛ و از سيره من، ازدواج است.»
اميرمؤمنان علي(علیه السلام) نيز مي فرمايد:«اَلْحَمْدُللَّهِ الَّذي شَرَعَ الاِسْلامَ فَسَهَّلَ شَرائِعَهُ لِمَنْ وَرَدَهُ وَ اَعَزَّ اَرْكانَهُ عَلي مَنْ غالَبَهُ؛ سپاس از آنِ خدايي است كه شريعت اسلام را آشكار كرد و قوانين آن را براي كسي كه وارد آن مي شود، آسان ساخت و اركان اسلام را در برابر كسي كه در صدد غلبه بر آن برآيد، عزيز شكست ناپذير ساخت.»
امام محمدباقر(علیه السلام) از جدّش رسول گرامي اسلام(صل الله علیه و اله و سلم) نقل كرده، فرمود:«اِنَّ هذَا الدّينَ مَتينٌ فَاَوْغِلُوا فيهِ بِرِفْقٍ وَ لاتُكِرَّهُوا عِبادَةَاللَّهِ اِلي عِبادِاللَّهِ؛ اين دين (اسلام)، متين و استوار است، پس با نرمي و مدارا در آن درآييد و عبادت خدا را به بندگان خدا به زور تحميل نكنيد.»
امام جعفرصادق(علیه السلام) نيز مي فرمايد:«لاتُكِرَّهُوا اِلي اَنْفُسِكُمُ الْعِبادَةَ؛ عبادت خدا را براي نفس خود مكروه و ناپسند نسازيد.» (يعني تا شوق، رغبت و توان كافي داريد به عبادت هاي مستحبّي بپردازيد و چون كسل و بي رغبت شديد، از آن دست بكشيد، تا از آن دل سرد و متنفر نشويد).
آن حضرت در ذيل روايت ديگري، ماجرايي را به عنوان نمونه عيني ذكر مي كنند، كه روشنگر روايات ياد شده نيز مي باشد. آن ماجرا، داستان مرد تازه مسلماني است كه نصراني بوده و اكنون توسط همسايه مسلمانش براي عبادت و نماز به مسجد مي رود و آن مرد مسلمان مدتي طولاني و به طور متوالي او را در مسجد به عبادت وا مي دارد. همين كار، موجب دل سردي و سرخوردگي او از اسلام شده، مي گويد اين ديني كه تو نشان دادي به درد خودت مي خورد و از اسلام خارج مي گردد!
آيات و روايات بيان مي دارند كه خداوند متعال، شرايط زماني و مكاني، توان جسمي و عقلي بندگان و حتي وضعيت زندگي آنان را مد نظر قرار داده است؛ و به موازات آن شرايط احكام و تكاليف را معين كرده، انجام آن را از آنان خواسته است. به عنوان نمونه، در شرايطي، از مكلف غسل و وضو را خواسته، در شرايط ديگري، به غسل و وضوي جبيره و در شرايطي ديگر، به تيمم بدل از اين دو، رضايت داده است. در نماز هم در شرايط سفر يا بيماري و يا اضطرار، به جاي نمازِ تمام و ايستاده، نماز شكسته و يا نشسته و گاهي حتي خوابيده را پذيرفته است! در روزه نيز با همه اهميت اش كه براي خوردن عمدي يك روز آن، علاوه بر يك روز قضا، دو ماه كفّاره با آن شرايط سخت گيرانه قرار داده است، باز رعايت حال مكلّفان را به تمام و كمال كرده، براي بيماران، مسافران و افرادي كه پيري آنان را ضعيف كرده، و مانند آن، روزه گرفتن را منع كرده و حتي در جايي كه احتمال عقلايي بر ضرري بودن روزه باشد، روزه گرفتن را حرام نموده است. همين طور در ساير اعمال عبادي و غيرعبادي نيز اسلام شيوه آسان گيري و گذشت را مدنظر قرار داده است، كه نشانگر انعطاف پذيري همراه با عقل و منطق اين آيين آسماني است.
فلسفه سمحه و سهله بودن اسلام
اسلام، به دليل داشتن اهداف روشن و والا و برخورداري از اصول و مباني مسلم و پايدار، براي پياده كردن آن اصول و مباني ثابت و رسيدن به آن اهداف مقدس و روشن، كه همگي در جهت خير و صلاح انسان و هدايت و رستگاري حقيقي او مي باشد، به شيوه سمحه و سهله روي آورده، تا از اين طريق، همه احكام و تكاليف شرعي اش اجرا شوند؛ به ديگر تعبير همه انسان ها به تناسب حالت هاي گوناگون جسمي و روحي و شرايط مختلف زماني و مكاني خود بتوانند آن احكام و تكاليف شرعي را به اجرا بگذارند و به آن هدف اصلي و اساس اسلام نسبت به انسان، كه همان هدايت و رستگاري است، نايل آيند. چه اين كه اگر احكام و تكاليف ديني، انعطاف پذير، آسان و قابل عمل در حالت ها و شرايط گوناگون و قابل انعطاف نبود، ناگزير بخشي از احكام و تكاليف آن از گردونه عمل مكلّفان خارج مي شد و در نتيجه، تحقق اهداف بلند اسلام در رسيدن انسان ها به كمال و رستگاري، دچار مشكل جدي مي گشت و نقض غرض تشريع احكام اسلامي پيش مي آمد، كه اين،خلاف حكمت، لطف و عدل الهي است و خداوند متعال هرگز كار خلاف حكمت، و عدل،انجام نمي دهد. بنابراين، هدف و فلسفه اصلي سمحه و سهله بودن اسلام و احكام اسلامي، اجرايي و كاربردي كردن آن براي تحقق هدف فلسفه تشريع آن است، كه همان هدايت، رستگاري و كمال انسان است و اين امر هيچ گاه به مفهوم بي برنامگي و بي هدفي و يا بي معياري و بي ملاكي برنامه هاي دين مبين اسلام نيست. نشانه هاي فراواني بر اين مسئله وجود دارد كه در اينجا به برخي از مهم ترين آنها اشاره كوتاهي مي شود:
1. پافشاري اسلام بر اصول مسلم و ثابت و كوتاه نيامدن در آن:
در سوره كافرون خداوند به پيامبرش دستور مي دهد كه با تأكيد و با تكرار به كفار بگو: «هرگز خدايي را كه شما مي پرستيد من نمي پرستم». بر اين اساس، پيامبر اكرم (صلی الله علیه و اله و سلم) نيز در برابر پافشاري كفار و مشركان قريش مبني بر كوتاه آمدن از آيين توحيدي اش، فرمود: «اگر آفتاب رادر دست راست من و ماه را در دست چپم قرار دهيد، هرگز از اهداف توحيدي ام كوتاه نمي آيم.»
2. ثبات احكام و ارزشهاي اسلامي:
حلال و حرام ديني – الهي ثابت و تغيير ناپذيرند. چنان كه از امام صادق(علیه السلام) در روايت مشهور آمده:«حلال محمد(صلي الله عليه وآله)، تا روز قيامت حلال و حرامش تا قيامت حرام باقي خواهد ماند.» ؛ و به همين دليل، تفاوت يك حكم در شرايط گوناگون، تفاوت در مراتب طولي زياد و كم است، نه تفاوت در ماهيت. از اين رو، احكام اسلامي در جوهره خود از ثبات و دوام برخوردارند.
3. اصالت مرز ميان حق و باطل:
در نگاه ديني – اسلامي، نزاع ميان حق و باطل، نزاعي اصيل و حقيقي است و برهمين اساس، مرز ميان ايمان و كفر، توحيد و شرك، ظلم و عدل، خوب و بد نيز حقيقي و اصيل است؛ چون خاستگاه حق، خداوند متعال و باطل، شيطان است؛ و باطل چون حقيقت ندارد در ماهيت خود، گمراهي محض بوده و مسيري است كه سرانجامش آتش دوزخ و جهنم است. به همين دليل، سمحه و سهله بودن اسلام، هرگز نمي تواند به مرزهاي حق و باطل خللي وارد كند.
4. نفي اباحي گري و مداهنه در اسلام:
اباحي گري به معناي آسان گيري و آسان انگاري افراطي، بدون حد و مرز و خارج از چارچوب هاي تعيين شده ديني، بي تفاوتي در حلال و حرام الهي و كوتاه آمدن از اصول و ارزش هاي مسلم ديني است كه موجب مي شود خط مرزهاي مقرر ناديده گرفته بشود. دراسلام اباحي گري ممنوع و حرام و مصداق مداهنه اي است كه در اين دين و آيين مورد نفي و نهي،(110) قرار گرفته است. تسامح و تساهلِ غربي (تولِرانس) معادل اباحي گري و مداهنه در اسلام است كه چه بسا كه موجب شرك و كفر هم بشود.
جمع بندي و نتيجه گيري
– احكام و تكاليف اسلامي آسان و قابل اجرا بوده و در شرايط خاص انعطاف پذيري لازم را دارند. به اين ويژگي احكام و تكاليف سمحه و سهله بودن آنها گفته مي شود.
– در آيات و روايات زيادي بر سمحه و سهله بودن اسلام تصريح شده است. از جمله، درحديث نبوي مشهور آمده كه من بر دين سمحه و سهله برگزيده شده ام.
– سمحه و سهله بودن اسلام و احكام اسلامي، به معناي دست كشيدن از اصول و مباني و چشم پوشي از اجراي احكام اسلامي و كوتاه آمدن در آنها نيست؛ چرا كه اين كار مداهنه برابر با تسامح و تساهل تولرانسي وارداتي غربي بوده، خداوند آن را ممنوع و حرام كرده است.
خداوند متعال، در آخرين و كامل ترين ديني كه براي انسان ها فرستاده، ويژگي سمحه و سهله بودن را براي اجرايي كردن همه احكام اسلامي به دست همه انسان هايي كه به اين دين مي گروند، قرار داده است، تا هدف مقدس هدايت و رستگاري انسان ها دست يافتني شود و كسي از آن محروم نگردد.
منبع:سراج
