پایگاه اطلاع رسانی هیات رزمندگان اسلام هیات رزمندگان اسلام , سایت هیات رزمندگان اسلام , پایگاه اطلاع رسانی هیات رزمندگان اسلام , هیات , سایت هیات , هیئت رزمندگان , هیئت رزمندگان اسلام
يَسْئَلُونَكَ عَنِ الاَهِلَّةِ قُلْ هِي مَوقِيتُ لِلنَّاسِ وَالحَجِّ وَلَيْسَ الْبِرُّ بِأَن تَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ ظُهُورِهَا وَلَكِنَّ الْبِرَ مَنِ اتَّقَي وَأْتُوا الْبُيُوتَ مِن أَبْوبِهَا وَاتَّقُوا اللهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ (189)
گزيده تفسير
اصل نظر در نظام آسمانها و زمين براي پي‌جويي اسرار آفرينش و اسباب آيتها و عبرتهايي كه در آن است بجاست و خداوند انسانها را به آن ارشاد و ترغيب فرموده و در قرآن حكيم زمينه پژوهش عميق در مسائل طبيعي و فراطبيعي را فراهم كرده و قلمرو پژوهش را از عقل تجربي تا عقل تجريدي بازكرده، هرچند در موردي كه سؤال كننده امّي و مطلب مورد سؤال وي عميق بود جواب اقناعي به او داده است.
درباره حكمت و فايده ظهور قمر در آغاز هر ماه به صورت هلال و تغيير آن به حالات و اشكال گوناگون (هلال، بدر و محاق) و نيز از راز و رمز و نحوه تدبير خداوند نسبت به آن، مكرر از رسول اكرم(صلّي الله عليه وآله وسلّم) سؤال مي‌شد.
محور اصلي قرآن حكيم، خواه در بيان ارتجالي يا در پاسخ محقّق يا
526
مقدّر، تعليم كتاب و حكمت براي تعميق انديشه صائب و تزكيه نفوس براي تحقّق انگيزه صالح است، بر همين اساس به پيامبر گرامي(صلّي الله عليه وآله وسلّم) فرمود تا چنين پاسخ گويد كه غرض از تشكلات گوناگون ماه كه تقويمي طبيعي و عمومي است، شناخت كامل مردم به اوقات (اول، وسط و پايان ماه) و آشنايي آنها به شمار ماهها و سالها و تنظيم اوقات عبادات و معاملات و ديگر امور است تا آنان بتوانند به كارها و حسابهاي خود رسيدگي و برنامه حجّ خويش را منظم كنند. البته ممكن است علت غايي و كيفيت نضد و نظم اجرام آسماني چيز ديگر باشد؛ ليكن منفعت آن كه قابل تبيين عمومي است همان بهره‌وري جامعه بشري از آن در محاسبات زندگي است.
جواب، به روشني عهده‌دار حكمت، منفعت و غايت پيدايش هلالهاست؛ ليكن شايد سؤال مردم از مبدأ و سبب طبيعي و رياضي آن حالات بوده است كه در اين صورت، چون پاسخ آن نيازمند طرح مسائل رياضي و نجومي است و ادراك اين مسائل براي همه ميسور و سودمند و ضروري نيست خداوند حكيم به جاي آن در پاسخ، مطلبي فرموده كه درخور فهم آنها باشد و برايشان سودمند افتد. مؤيد اين احتمال، افزون بر آياتي كه به انديشيدن در اسرار نظام آفرينش فرامي‌خواند، ذيل آيه است كه گويا خداي متعالي به آنها مي‌فرمايد اين‌گونه سؤال، بيراهه رفتن است و چنين سؤالي از سوي سائلي امّي از پيامبر بجا نيست. گرچه پرسش، هم حق و هم مورد تكليف است؛ ليكن نژاد امّي مبتلا به جاهليت مزمن و ديرپا نه از بيت علم آگاه بود و نه از در ورودي آن باخبر و نه از كليد آن مستحضر.
راز اينكه فقط از حجّ ياد شده است، اهميت ويژه آن نزد مردم حجاز، بستگي خاص آن به اهلّه، يعني مشروعيت آن در سه ماه خاص و انجام آن در
527
وقت خاص، همچنين براي بيان ثبات و تخلف ناپذيري موسم آن بوده است، زيرا مشركان گاه ماههاي حرام را تغيير مي‌دادند و دو ماه از ماههاي حجّ نيز از آنها بود. ذكر حجّ همچنين براي زمينه‌سازي ذكر آيات مربوط به آن است.
خداوند نيكي را با معرفي سيره و سيماي نيكان تعريف مي‌كند و مي‌فرمايد كه برّ، انسانهاي با تقوايند و محور نيكي در مسائل اعتقادي، اخلاقي، عملي، اجتماعي و اقتصادي تقواست. راز تعريف نيكي بدين روش، آن است كه شناخت نيكي از سيره و سيماي نيكان، هدايت و ارشاد به نيك شدن است كه از اهداف قرآن است؛ اما صرف فهم معناي نيكي، كاري علمي محض و كم سود است.
از بدعتها و سنتهاي جاهلي اين بود كه در حال احرامِ حجّ از پشت خانه به آن وارد مي‌شدند. خداي سبحان براي ابطال آن فرمود: نيكي آن نيست كه از پشت خانه وارد شويد، بلكه فضيلت و راه پسنديده و شايسته، ورود به خانه از در آن است و ورود از بيراهه و پشت خانه، رذيلت است.
تقوا نسبت به بعضي از امور مقصد است؛ ليكن نسبت به كمال آينده وسيله است و فلاح و رستگاري هدف آن است. سالك در راه بايد با سپر تقوا خود را صيانت كند تا به هدف و مقصد (رستگاري) برسد.
امر به تقوا برپايه سياق آيه، بدين معناست كه از خدا پروا كنيد و از چيزي كه براي شما سودي ندارد نپرسيد. احكام الهي را تغيير ندهيد و هر عبادتي را در موسم خاص آن انجام دهيد. هر كاري را از مسير اصلي آن پي‌بجوييد و از بيراهه رفتن و ورود از پشت خانه بپرهيزيد. موفقيت فقط بهره متقيان است و كسي كه از غير در وارد خانه مي‌شود اهل تقوا نيست.
528
تفسير
مفردات
يسئلونك: سؤال در اينجا استفهامي است؛ نظير ﴿يَسَلونَكَ عَنِ الشَّهرِ الحَرامِ قِتالٍ فيه) 1 سؤال استفهامي با حرف «عن» استعمال مي‌شود، بر خلاف سؤال استعطائي كه يا بدون حرف جر استعمال مي‌شود، مانند ﴿ اَسَلُكُم عَلَيهِ مالًا) 2 يا با حرف «من» استعمال مي‌شود، نظير ﴿ما اَسَلُكُم عَلَيهِ مِن اَجر) 3 البته گاهي پرسش استفهامي بدون حرف به كار مي‌رود، مانند ﴿يَسَلُ اَيّانَ يَومُ القِيمَة) 4 زيرا در اين آيه واژه ﴿اَيّان﴾ خود توضيحي از سؤال است، وگرنه در همين معنا آيه ﴿يَسَلونَكَ عَنِ السّاعَة) 5 مطرح است كه با حرف «عن» استعمال شده است.
الأهلّة: اهلّه جمع هلال به معناي ماه در شب اول و دوم است 6. بعضي افزون بر شب اول و دوم، شب سوم را نيز هلال گفته‌اند و بعضي تا وقتي كه ماه با خط باريك نوراني به شكل قوسي از دايره آشكار مي‌شود و بعضي تا شب هفتم را كه نور ماه بر سياهي شب غلبه مي‌كند هلال و پس از آن را قمر ناميده‌اند 7. فيومي ماه شب 26 و27 را نيز هلال خوانده است 8.
^ 1 – ـ سوره بقره، آيه 217.
^ 2 – ـ سوره هود، آيه 29.
^ 3 – ـ سوره فرقان، آيه 57.
^ 4 – ـ سوره قيامت، آيه 6.
^ 5 – ـ سوره نازعات، آيه 42.
^ 6 – ـ مفردات، ص843، «ه ل ل».
^ 7 – ـ مجمع البيان، ج1 2، ص507 508.
^ 8 – ـ المصباح، ص639، «ا ه ل ل».
529
سرّ نامگذاري آن به هلال اين است كه هلال به معناي رفع صوت است و چون آنان با ديدن ماهْ صدا را بلند مي‌كردند و آن را به يكديگر نشان مي‌دادند، آن را هلال گفتند، چنان‌كه تلبيه محرم را اهلال مي‌گويند، زيرا صدا را در لبيك گفتن بلند مي‌كردند. به اولين صداي نوزاد نيز استهلال گفته مي‌شود 1.
تذكّر: قمر، موجود واحد شخصي است و تعدّد آن (اهلّه) به لحاظ ظهور آن در آغاز ماههاي متعدد از يك سو و به صورتهاي گونه‌گون در هر ماه از سويديگر است. نام قمر «زِبْرِقان» و اسم دايره آن «هاله» و نام نور آن «فَخْت» و اسم سايه آن «سمر» است 2.
مواقيت: جمع ميقات و از ريشه وقت است. بسياري از واژه‌شناسان ميقات را مصدر و به معناي وقت دانسته‌اند كه گاه به معناي موضع و مكان بهكار مي‌رود 3 ؛ ولي برخي واژه پژوهان مي‌گويند: ميقات نه مصدر است و نه بر زمان و مكان دلالتي دارد، بلكه اسم آلت و به معناي وسيله تحقق خارجي وقت معين و زمان محدود است 4 ، بر اين اساس ﴿الاَهِلَّة… مَوقيتُ لِلنّاسِ والحَجّ﴾ يعني ماههاي نو ابزاري است كه مردم اوقات شرعي و اعمال عرفي زماندار خود را با آن تنظيم مي‌كنند و زمان پرداخت زكات، وقت انجام صوم، موسم مناسك حجّ، مدت زمان بارداري مادران و شيردادن نوزادان، عده وفات
^ 1 – ـ المصباح، ص639؛ التبيان، ج2، ص140؛ الجامع لاَحكام القرآن، مج1، ج2، ص318.
^ 2 – ـ التبيان، ج2، ص140؛ مجمع البيان، ج1 2، ص508.
^ 3 – ـ ترتيب كتاب العين، ج3، ص1972؛ المصباح، ص667؛ مفردات، ص879، «وقت»؛ الميزان، ج2، ص55.
^ 4 – ـ التحقيق، ج13، ص170، «و ق ت».
530
يا طلاق زنان و هنگام پرداخت ديون را با رؤيت هلال و آمد و شد ماه محاسبه مي‌كنند، بنابراين، ميقات بودن اهلّه براي مردم: ﴿هِي مَوقيتُ لِلنّاس﴾، به معناي ميقات بودن براي شئون زندگي آنهاست وگرنه خود مردم و ذوات آنان داراي ميقات نخواهند بود.
تناسب آيات
آيه مورد بحث تكمله‌اي براي احكام روزه و ماه مبارك رمضان است و راز ذكر سؤال از حال هلال در آن اين است كه روزه و افطار مقرون و منوط به ديدن ماه است 1.
انگيزه اين پرسش، ذكر ماه (شهر) و كامل كردن عدد آن، در آيات قبل است. البته بسياري از احكام، به ويژه حج كه از اركان اسلام و همتاي روزه است بر مدار و محور هلال است. هلالها همچون حاكمان، اموري را واجب و اموري ديگر را نفي مي‌كنند 2 ، چنان كه زمان وجوب روزه، ماه مبارك رمضان است، حجّ در بخشي از ماههاي حرام انجام مي‌شود و جهاد در ماههاي حرام ممنوع است، مگر آنكه به مسلمانان تعدي شود كه در اين صورت حتي در ماههاي حرام نيز جنگِ دفاعي مشروع است و به همين مناسبت پس از ذكر احكام روزه و جريان اموال كه وسيله‌اي براي عبادت حجّ است، از قتال سخن به ميان مي‌آيد 3.
از زاويه‌اي ديگر و با توجّه به اينكه سياق عمومي آيات پيشين سوره «بقره»،
^ 1 – ـ تفسير غرائب القرآن، ج1، ص523؛ تفسير التحرير و التنوير، ج2، ص170.
^ 2 – ـ نظم الدرر، ج1، ص359.
^ 3 – ـ تفسير المنار، ج2، ص201.
531
شرح تقوا، بيان راه رسيدن به آن و تبيين آثار تقوا بود، آيه مورد بحث نيز در ادامه همان سياق، به نظر برخي مفسران، در صدد تصحيح دو برداشت خطا و خلاف تقوا و دو لغزشگاه براي انسان است: يكي خلط بين شناخت حكمت و شناخت قانون عالَم (طبيعت) و خلط ميان رسالت دين و رسالت علوم تجربي است. آيه تبيين مي‌كند كه شناخت حكمت آفرينش اشيا جزئي از دين است؛ اما شناخت امور حسّي راهي ديگر دارد. دوم، كاري پيچيده و نامعقول كه برخي از مردم به خطا آن را دين مي‌پندارند. آيه مورد بحث با تصفيه مسئله تقوا از اين گونه خطاها و افراطاگريها مي‌گويد: تقوا در اينجا دو رهنمود دارد: يكي اينكه به حكمت اشيا معرفت پيدا كنيد كه راه آن دين است. ديگر اينكه حقيقت اشياي حسّي را از راه آن بشناسيد كه از رهگذر درس خواندن و تأمل و علم به طبيعت و پديده‌ها حاصل مي‌شود 1.
در آيه مورد بحث دو موضوع مطرح است؛ يكي هلالها و ديگري داخل خانه شدن از دَرِ آن. دو وجه براي پيوند اين دو، احتمال داده شده است: يكي اينكه پس از سؤال آنان از هلالها گويا چنين جواب آمده كه معلوم است خداي متعالي جز براساس حكمت كاري نمي‌كند، پس شما از سببِ [طبيعي] نپرسيد، بلكه در حكمت كار و نيز آنچه براي شما سزاوارتر است بنگريد تا چونان آن كارتان نباشد كه آن را برّ مي‌پنداريد با اينكه هرگز برّ نيست 2 ، بنابراين ﴿لَيسَ البِرُّ بِاَن تَأتوا البُيوتَ مِن ظُهورِها﴾ به آنان تذكّر مي‌دهد كه در پرسشگري خويش به خطا رفته‌اند، چنان كه در كارهاي خود خطا كرده و به عكسْ عمل كرده‌اند. آنها پرسش از آنچه را كه به حال ايشان سودمند است وانهاده و درباره
^ 1 – ـ . الاَساس في التفسير، ج1، ص436 438.
^ 2 – ـ همان.
532
آنچه براي ايشان فايده‌اي ندارد سؤال كردند 1.
دوم اينكه شما از سبب دگرگونيهاي ماه پرسيديد، حال اينكه هدف از نزول دين اين نيست. راه علم به پديده‌هاي هستي، آزمايش و تجربه و شناخت اسباب است. اين سؤال نابجاي شما به كار ديگرتان (ورود به خانه از پشت آن) شبيه است 2 ، بنابراين ﴿لَيسَ البِرُّ بِاَن تَأتوا… ﴾ تعريض به اين نكته است كه كسي كه از پيامبر اموري را بپرسد كه پيامبر براي بيان آن مبعوث نشده و شناخت آن بر وحي متوقف نيست، مانند كسي است كه چيزي را از غير راه آن طلب كند، چونان كسي كه از پشت خانه داخل شود؛ نه از درِ آن 3.
تذكّر: 1- برخي از اين وجوه كه تعليم مسائل جهاني را خارج از حوزه رسالت دين مي‌پندارد ناتمام است و توضيح آن در ثناياي بحث روشن مي‌شود.
2- هر آيه‌اي كه نازل مي‌شد حتماً با اوضاع و شرايط آن جامعه مناسب بود. آن آيه، يا پاسخ به سؤال ملفوظ يا اجابت به پرسش ملحوظ يا هشدار به رخداد در پيش يا چاره حادثه رخداده و مانند آن بود.
3- در باره تناسب و پيوند داخلي آيه مورد بحث دو نظر وجود دارد؛ يكي آنكه دو مطلب آن با هم تناسب دارند و ارتباط آنها به يكي از وجوه مذكور يا مانند آن خواهد بود. ديگري آنكه هر يك از ايندو در جاي خاص خود قرار دارد و با زمينه نزول خود يقيناً مناسب است؛ اما اين دو مطلب با هم تناسبي ندارد و يكي نسبت به ديگري استطرادي است؛ مانند ﴿وما يَستَوِي البَحرانِ هذا عَذبٌ فُراتٌ سائِغٌ شَرابُهُ وهذا مِلحٌ اُجاجٌ ومِن كُلٍّ تَأكُلونَ لَحمًا طَريًّا
^ 1 – ـ نظم الدرر، ج1، ص360.
^ 2 – ـ الاَساس في التفسير، ج1، ص436.
^ 3 – ـ تفسير المنار، ج2، ص206.
533
وتَستَخرِجونَ حِليَةً تَلبَسونَها وتَرَي الفُلكَ فيهِ مَواخِر) 1 كه صدر آن ناظر به نفي تساوي دو درياي مزبور است؛ ولي در ذيل آن از تساوي آنها در برخي از امور سخن به ميان آمده است 2 ، پس لازم نيست تناسبي بين دو مطلب مذكور در آيه باشد.
4- گاهي ممكن است هر دو مطلب مورد سؤال واقع شده باشد، بنابراين، گذشته از تناسب هر كدام با ظرف نزول خاص خود، با ديگري هم در اين جهت تناسب دارد كه مورد سؤال واقع شده است، هرچند بين دو سؤال تناسبي نبود، چنان‌كه بين دو جواب ترابطي نيست.
٭ ٭ ٭
دو احتمال درباره متعلق سؤال
از مسائل مربوط به شناخت موضوعات احكام، آشنايي با اَشكال گوناگون ماه است. در صدر آيه مي‌فرمايد كه مكرر 3 از تو درباره هلالها مي‌پرسند: ﴿يَسَلونَكَ عَنِ الاَهِلَّة﴾. گرچه از پاسخ به خوبي برمي‌آيد كه محور سؤال چيست؛ ولي چون حقيقتِ خواسته سائلان در پرسش نيامده است، مفسّران درباره آن دو احتمال داده‌اند 4 :
1- سؤال از علّت غايي، يعني از حكمت و فايده حالات و اَشكال ماه
^ 1 – ـ سوره فاطر، آيه 12.
^ 2 – ـ الكشاف، ج1، ص234؛ تفسير البحر المحيط، ج2، ص71.
^ 3 – ـ فعل مضارع نشان استمرار است.
^ 4 – ـ ر.ك: مجمع البيان، ج1 2، ص508؛ التفسير الكبير، مج3، ج5، ص125 126؛ الميزان، ج2، ص55 56.
534
است، زيرا ماه گاهي به صورت «هلال» و زماني به شكل «بدر» و گاهي هم در «محاق» است.
2- سؤال از علّت و سبب طبيعي اين اَشكال است.
برپايه قراين و شواهد داخلي و خارجي، احتمال نخست ترجيح دارد.
شواهد احتمال نخست
شواهد داخلي احتمال نخست، يعني اينكه سؤال از حكمت اَشكال گوناگون ماه بوده، چنين است:
1- هماهنگي سؤال و جواب: خداوند در پاسخ سؤال مي‌فرمايد: ﴿هِي مَوقيتُ لِلنّاسِ والحَجّ﴾؛ يعني غرض از اَشكال گوناگون ماه اين است كه مردم اوقات (اوّل، وسط و پايان ماه) را كاملاً بشناسند تا بتوانند به كارها و حسابهايشان رسيدگي و برنامه حجّ خود را منظم كنند. از اين پاسخ، محور سؤال كه حكمت تغيير ماه به شكلهاي گوناگون است به خوبي روشن مي‌شود.
چنانچه محورِ سؤال، احتمال دوم باشد، جواب با سؤال مناسب نبوده و هماهنگ نيست، بلكه مي‌توان گفت كه خداوند پاسخ سؤال آنان را نداده است، چون مي‌بايست پاسخي علمي و فني مي‌داد.
2- جمع آوردن «أهلّه»: «أهلّه» به صورت جمع آمده است، پس سؤال از ماهيّت قمر و سبب به وجود آمدن آن نبوده است، چون در آن صورت، آوردن «يسئلونك عن القمر» مناسب بود. نيز سؤال از حقيقت هلال و سبب تشكل خاص آن هم نمي‌تواند باشد، زيرا در آن صورت نيز آوردن «يسئلونك عن‌الهلال» مناسب بود، پس سؤال از حكمت و فايده تشكلهاي قمر است كه
535
هر ماه به صورت هلال ظهور مي‌كند 1. جمع آوردن آن نيز يا به همين جهت يا به لحاظ هلالهاي متعددي است كه در آغاز هر ماه ديده مي‌شود، وگرنه ماه موجود، واحد شخصي است كه حالات و اَشكالِ گوناگون دارد.
شواهد خارجي بر اينكه سؤال از حكمت اَشكال و حالات ماه بوده نيز بدين قرار است:
1. بررسي آيات مشابه: يكي از راههاي تفسير قرآن، استفاده از آيات همگون و هم‌واست. با دقّت در آيات هم محتوا با اين آيه به خوبي مي‌توان دريافت كه محور پرسش در اين آيه، همان حكمت و غرض از پيدايش حالتهاي هلالي قمر است:
أ. ﴿هُوَ الَّذي جَعَلَ الشَّمسَ ضِياءً والقَمَرَ نوراً وقَدَّرَهُ مَنازِلَ لِتَعلَموا عَدَدَ السِّنينَ والحِسابَ) 2 يعني خورشيد و ماه هر دو روشن‌اند؛ ولي خداوند براي ماه منزلهاي گوناگوني مقدّر كرد تا مردم شمارش سالها و حساب زندگي را بدانند، پس مهتاب با اشكال گوناگون آن تقويمي طبيعي و عمومي است و بهخوبي مي‌توان با آن اوقات را تشخيص داد، زيرا وقتي انسان در شب ماه را مي‌بيند، كاملاً مي‌تواند تشخيص دهد كه آغاز، وسط يا پايان ماه است.
اين «منازل» براي خورشيد هم هست، چون خورشيد در هر روز يك درجه و در سال 365 درجه مدار خاص خود حركت مي‌كند؛ ولي تنظيم حساب و شماره سالها براساس درجات خورشيد كاري بس دشوار است و تنها از عهده منجّم خبير كه از قرب و بُعد خورشيد آگاه است برمي‌آيد؛ نه افراد عادي، زيرا خورشيد همانند ماه داراي تشكلات گوناگون نيست و مردم همواره آن را به يك
^ 1 – ـ الميزان، ج2، ص55 56.
^ 2 – ـ سوره يونس، آيه 5.
536
شكل مي‌بينند، پس فقط تشكّلات و منزلگاههاي گوناگون قمر است كه فوايد حسابرسي را دارد؛ نه اصل نظم و سير نجومي آن و نه حركت كردن و دائببودن آن، زيرا نظم و حركتِ مستمرّ را خورشيد نيز دارد و در اين دو، ماه و خورشيد مشترك‌اند: ﴿والشَّمسُ تَجري لِمُستَقَرٍّ لَها) 1 ﴿وسَخَّرَ لَكُمُ الشَّمسَ والقَمَرَ دائِبَينِ) 2
ب. ﴿وجَعَلنَا الَّيلَ والنَّهارَ ءايَتَينِ فَمَحَونا ءايَةَ الَّيلِ وجَعَلنا ءايَةَ النَّهارِ مُبصِرَةً لِتَبتَغوا فَضلًا مِن رَبِّكُم ولِتَعلَموا عَدَدَ السِّنينَ والحِسابَ) 3 در اين آيه نيز كه تعبيري مشابه آيه قبل دارد، قمر و تشكّلات‌ن را نشانه‌اي از نشانه‌هاي خدا مي‌شمرد و همان فوايد را بر آن مترتب مي‌سازد. برپايه اين آيه، هر موجودي در جهان هستي، نشانه خداست. روز روشن و شب تاريك هر كدام نشانه اوست، زيرا نظم شب مانند نظم روز، نشانه ناظم و حكمت خداوند است. نشانه بودنِ روز كه آفتاب عهده‌دار آن است براي آن است كه مردم فضل الهي و روزي را طلب كنند و نشانه بودن شب كه ماه عهده‌دار آن است براي آن است كه شماره سالها و حساب و برنامه زندگي خود را بدانند. غرض آنكه اين فايده براي شب، از آن روست كه ماه در شب ظهور مي‌كند و مردم به وسيله حالات گوناگون آن شمار سالها و حساب را تشخيص مي‌دهند، وگرنه شب به خودي خود اين اثر و فايده را ندارد.
ج. ﴿والشَّمسُ تَجري لِمُستَقَرٍّ لَها ذلِكَ تَقديرُ العَزيزِ العَليم ٭ والقَمَرَ
^ 1 – ـ سوره يس، آيه 38.
^ 2 – ـ سوره ابراهيم، آيه 33.
^ 3 – ـ سوره اسراء، آيه 12.
537
قَدَّرنهُ مَنازِلَ حَتّي عادَ كالعُرجونِ القَديم) 1 در اين آيات نيز پس از تصريح به نشانه بودن شب و روز، با تعبيري ديگر به منزلگاههاي ماه چنين اشاره مي‌كند: براي ماه منازلي مقدّر كرديم كه به سير خود پايان مي‌بخشد و سرانجام نظير شاخه پژمرده خرما هلال و باريك مي‌شود و اين حالت، نشانه پايان ماه است و سپس به صورت هلال بازمي‌گردد تا نشانه آغاز ماه باشد.
2- شأن نزول: از شأن نزولهاي اين آيه برمي‌آيد كه محور سؤال، سبب فاعلي و طبيعي تشكّلات ماه نبوده، بلكه پرسش از علّت غايي و نحوهتدبير خداوند نسبت به ماه و حالات آن بوده است، بنابر همين مبنا خداوند هدف و غايت اَشكال گوناگون ماه را آشنايي انسانها به شماره سالها و حساب زندگي قرار داده است 2.
تذكّر: 1- ممكن است علت غايي منظومه شمسي و كيفيّت نضد و نظم اجرام آسماني چيز ديگري باشد؛ ولي منفعت آن كه قابل تبيين عمومي است همانا بهره‌وري جامعه بشري از آن در محاسبات زندگي است.
2- اگر ضعفي در روايت شأن نزول باشد و نتواند به عنوان دليل معتبر مطرح شود صلاحيت تأييد مطلب را خواهد داشت.
رفع استبعاد از احتمال دوم
برخي مفسّران، ناهماهنگي پاسخ با پرسش را در اين آيه بنابر احتمال دوم كه طبق آن سؤال از علت و سبب طبيعي اَهلّه است، توجيه كرده‌اند كه عوضكردن پاسخِ سؤال، بر اساس اين نكته است كه گاهي سائل از مطلبي
^ 1 – ـ سوره يس، آيات 3938.
^ 2 – ـ ر.ك: اسباب نزول القرآن، ص55 56؛ مجمع البيان، ج1 2، ص508.
538
مي‌پرسد كه پاسخ آن برايش سودمند نبوده يا ادراك آن براي او آسان نيست، ازاين‌رو جوابدهنده حكيم پاسخ را عوض مي‌كند و مطلبي را مي‌گويد كه به حال او نافع است 1. در اينجا نيز چون پاسخ فنّي، نياز به طرح مسائل نجومي و رياضي داشت و از طرفي ادراك آن براي همگان ميسور و سودمند نبود، خداوند آن را عوض كرد و مطلبي سودمند و قابل ادراك آورد.
مفسّران مزبور، اين احتمال را از جمله ﴿وَ أتُوا البُيوتَ مِن اَبوبِها﴾ استفاده كرده‌اند 2 ؛ گويا خداوند با اين بيان به آن سؤال كنندگان مي‌گويد از چيز غيرسودمند نپرسيد، زيرا اگر از سبب فاعلي و طبيعي سؤال كنيد، مانند آن است كه بيراهه رفته باشيد؛ از دَرِ خانه وارد شويد كه همان سؤال از حكمت و نكات اَشكال قمر است.
به هر روي، جواب، به روشني عهده‌دار حكمت، منفعت و غايت پيدايش هلالهاست و در آن هيچ ابهامي نيست. عمده آن است كه آيا سؤال هم ناظر به حكمت و علت غايي بود، يا ناظر به مبدأ و سبب طبيعي و رياضي آن؛ ليكن چون چنين سؤالي مناسب نبود، جواب حكيمانه خداي حكيم متوجّه حكمت و سبب غايي آن شد. اين معنا در كتابهاي ادبي از صنايع معاني و بيان و بديع محسوب مي‌شود و همين احتمال دوم كه اديبانِ ماهر آن را در صنايع ويژه ادب مطرح كرده و آيه مورد بحث را به عنوان شاهد آن ذكر كرده‌اند به برخي از تفسيرها راه يافته است 3.
^ 1 – ـ اين نكته در كتابهاي ادبي و معاني و بيان گفته شده است.
^ 2 – ـ التفسير الكبير، مج3، ج5، ص126؛ الاَساس في التفسير، ج1، ص436؛ الميزان، ج2، ص56.
^ 3 – ـ ر.ك: مختصر المعاني، ص80 81.
539
صاحب تفسيرالمنار از استاد خود محمّد عبده چنين نقل كرده است: گويا خداوند فرمود: بر شماست كه از حكمت و فايده اختلاف هلال (اگر نمي‌دانيد) بپرسيد و از شارع چيزي كه از شرع نيست نپرسيد، پس در اين كلام تعريضي است به اينكه سؤال آنان بجا نيست و اگر اين سؤال را پژوهشگر فن نجوم از استاد كيهانشناس خود مي‌پرسيد بجا بود؛ ولي اگر سائل امّي باشد، نه كارشناسِ نجوم، و مجيب پيامبر باشد، نه استاد فن نجوم، چنين پرسشي بجا نخواهد بود، وگرنه اصل نظر در نظام آسمانها و زمين براي پي‌جويي اسرار آفرينش و اسباب آيتها و عبرتهايي كه در آن است بجاست و خداوند ما را به آن ارشاد و ترغيب فرموده است: ﴿اَفَلَم يَنظُروا اِلَي السَّماءِ فَوقَهُم كَيفَ بَنَينها وزَيَّنّها وما لَها مِن فُروج) 1
آنچه درباره رهنمود مجيب حكيم به كيفيت سؤال گفته شد، مي‌توان نظير آن را در موارد ديگر يافت؛ مانند اين آيه كه مي‌فرمايد: از تو مي‌پرسند چه چيز را انفاق كنيم: ﴿يَسَلونَكَ ماذا يُنفِقونَ) 2 ولي پاسخ متناسب با اين سؤال نيست؛ گويا مي‌خواهد بفرمايد كه آنچه مورد پرسش شما واقع شد مهم نيست، بلكه مهمّ آن است كه بپرسيد: به چه كسي و با چه نيّتي انفاق كنيم كه در جواب گفته مي‌شود: آنچه را انفاق مي‌كنيد، بايد «براي خدا» باشد و به پدر و مادر، بستگان، ايتام، مستمندان و در راه ماندگان پرداخت كنيد: ﴿قُل ما اَنفَقتُم مِن خَيرٍ فَلِلولِدَينِ والاَقرَبينَ واليَتمي والمَسكينِ وابنِ السَّبيل) 3 اين‌گونه آيات، ضمن بيان مسائل ضروري، چگونگي سؤال كردن را نيز به
^ 1 – ـ سوره ق، آيه 6؛ تفسير المنار، ج2، ص202.
^ 2 – ـ سوره بقره، آيه 215.
^ 3 – ـ همان.
540
مخاطبان خود مي‌آموزد كه فرموده‌اند: «حسن السؤال نصف العلم» 1
لازم است عنايت شود كه در احتمال دوم نيز استبعادي نيست و محور سؤال در آيه مي‌تواند سبب فاعلي و طبيعي شكلهاي مختلف ماه باشد، زيرا اين آيه در سوره‌اي «مدني» آمده است و خداوند قبلاً در سوره‌هاي «مكي» به انديشيدن درباره اسرار نظام آفرينش، به ويژه آسمانها دعوت كرده بود تا از راه نظم، به توحيد ناظم و حكمت او پي ببرند؛ مانند ﴿اَولَم يَنظُروا في مَلَكوتِ السَّموتِ والاَرضِ وما خَلَقَ اللّهُ مِن شيءٍٍ) 2
اين‌گونه از آيات افزون بر دعوت به تفكر در ظاهر آسمانها و زمين، همه را به سير و نظر و انديشه در ملكوت آسمانها و زمين نيز فرا مي‌خواند، پس استبعادي ندارد كه در امت اسلامي كساني باشد كه از سبب فاعلي و طبيعي تشكلات قمر بپرسند و نمي‌توان گفت اين سؤالي رياضي و نجومي است و براي آنان سودمند يا قابل ادراك نيست.
خلاصه اينكه احتمال دوم ثبوتاً بعيد نيست و نمونه‌هايي از آن در قرآن هست؛ ولي از نحوه پاسخ و هماهنگي سؤال و جواب مي‌توان اثباتاً تشخيص داد كه محور سؤال، همان فايده و حكمت تشكلات قمر است.
اهميّت اين مطلب كه از يك نظر به علوم قرآني باز مي‌گردد ايجاب مي‌كند كه در مبحث اشارات و لطايف به آن عنايت شود.
تقويم طبيعي
در پاسخ سؤالي كه از «أهلّه» شد، پيامبرص مأموريت يافت به آنان بگويد:
^ 1 – ـ بحار الاَنوار، ج1، ص224.
^ 2 – ـ سوره اعراف، آيه 185.
541
﴿هِي مَوقيتُ لِلنّاسِ والحَجِّّ﴾.
تشكلات و حالات گوناگون ماه، تقويمي طبيعي و عمومي براي مردم است كه با آن اوقات عبادتها (مانند نماز، روزه و حج)، معامله‌ها، پرداخت ديون، عدّه طلاق و وفات، ايام عادت ماهانه بانوان، مدت بارداري، آبياري زراعات و… را تنظيم مي‌كنند و در زندگي روزانه از آن بهره مي‌گيرند و به حساب وبرنامه‌هاي زندگي خود مي‌رسند. اين مسئله در روزگاري كه از تقويم رايج خبري نبود اهميت فراواني داشت.
از كلمه ﴿لِلنّاس﴾ نيز استفاده مي‌شود كه فوايد تشكلهاي ماه عموميت دارد و به استفاده وقتهاي عبادت از آن منحصر نيست.
نكته: كلمه ﴿قُل﴾ در جمله ﴿قُل هِي مَوقيتُ لِلنّاسِ والحَجِّّ﴾ نشانه رسالت داشتن پيامبر اكرم(صلّي الله عليه وآله وسلّم) در انجام اين مسئوليت است و ﴿قُل﴾ يعني با اين پاسخ، رسالت خود را ايفا كن و نظر دين و مكتب را در اين زمينه به مردم بگو. موارد ديگر نيز كه با كلمه ﴿قُل﴾ آغاز مي‌شود ناظر به رسالت رسول اكرم(صلّي الله عليه وآله وسلّم) و ابلاغ پيام ويژه الهي است.
تذكّر: 1- قرطبي مانند عدّه‌اي ديگر از اهل تفسير و فقه، كوچكي و بزرگي هلال را دليل يك شبه يا دو شبه بودن ماه ندانسته، بلكه هلال در هر شب كه ديده شود دليل اول ماه بودن همان شب است، هرچند بعضي بين كوچكي و بزرگي قوس ماه فرق نهاده‌اند 1.
2. ابوحيان اندلسي تغيّر قمر و پيدايش هلالهاي گونه‌گون را نقد مبناي فلاسفه قرار داده كه قائل بودند افلاك و اجرام فلكي از تغيّر مصون‌اند 2.
^ 1 – ـ الجامع لاَحكام القرآن، مج1، ج2، ص320.
^ 2 – ـ تفسير البحر المحيط، ج2، ص71.
542
لازم است عنايت شود اولاً مسئله مصونيت جرم سپهري از تغيّر، از فن طبيعي است؛ نه فلسفي، و طبيعي‌دانانِ گذشته باور آنها صيانت اجرام فلكي از خرق و التيام و كون و فساد بود؛ نه فلاسفه. ثانياً پيدايش اهلّه محصول دگرگوني حركت زمين و كره ماه است؛ نه بر اثر تغيّر قرص قمر يا فلك بر فرض وجود آن.
راز ذكر خصوص حجّ
رؤيت هِلال براي روزه‌گرفتن اثر دارد، چنان‌كه در روايت است: «صُمْ للرّؤية و أفْطِر للرّؤية» 1
تناسب اين آيه با آيات قبل كه درباره روزه بود، اقتضا مي‌كرد كه به جاي حج از ساير احكام صوم ياد شود؛ ولي برپايه برخي ادله كه ذيلاً برخي از آنها بازگو مي‌شود، خصوص حج ذكر شده است:
1- حج نزد مردم حجاز و مشركان، سنّت ابراهيمي شناخته مي‌شد و از اهميت ويژه‌اي برخوردار بود و براي آنها محور درآمد مهمي به شمار مي‌رفت، از اينرو پس از عنوان عامِ ﴿لِلنّاس﴾ فقط از حج ياد شد.
2- روزه در جاهليت رايج نبود و به همراه اسلام آمد؛ ولي حج بود، ازاين‌رو آيه ضمن بيان حكمت تشكلات ماه، براي بيان ثبات و تخلف ناپذيري موسم حج، آن را جدا ذكر كرد، چون مشركان گاه براي اينكه بتوانند بجنگند، دو ماه ذيقعده و ذيحجه را كه هم از ماههاي حج و هم از ماههاي حرام بود، تغيير مي‌دادند و قرآن براي بيان اين مسئله كه ماههاي حج را كه معلوم است:
^ 1 – ـ تهذيب الاَحكام، ج4، ص159.
543
﴿الحَجُّ اَشهُرٌ مَعلومتٌ) 1 نبايد تغيير داد، ميقات حج را جداگانه ذكر كرد 2.
3- براي زمينه سازي آيات حج كه بعداً مي‌آيد، از ميان عبادات داراي وقت خاص، حج را جدا آورد.
4- هيچ عبادتي مشروعيت آن به ماه خاص وابسته نيست، حتي روزه‌گرفتن، زيرا گرچه ماه رمضان صوم خاص خود را دارد؛ ولي اصل صوم در تمام ايام سال به استثناي عيد فطر و اضحي مشروع است، چنان‌كه عمره مفرده در تمام ايام سال مشروع است، بر خلاف حج كه فقط در سه ماه شوال و ذيقعده و ذيحجه مشروع است، پس حج عبادت ويژه‌اي است كه بستگي خاص به اهلّه دارد.
تذكّر: ابوحنيفه و مالك بر خلاف ساير فقها احرام حج را در تمام ايام سال صحيح پنداشته‌اند، در حالي كه فقيهان ديگر بين حج و عمره فرق نهاده و احرام عمره را در طول سال درست دانسته‌اند؛ ليكن احرام حج را به شهادت نصوص خاص، مخصوص سه ماه شوال، ذيقعدةالحرام و ذيحجة الحرام دانسته‌اند.
منشأ برداشت ناصواب ابوحنيفه و مالك اين بود كه كلمه «اهلّه» در اين آيه مطلق است و شامل همه هلالهاي ايّام سال خواهد شد 3 ، در حالي كه عنوانِ اشهر حج در آيه ديگر 4 و نيز نصوص خاص، آن را به سه ماه ياد شده تخصيص مي‌دهد.
^ 1 – ـ سوره بقره، آيه 197.
^ 2 – ـ ر.ك: مجمع البيان، ج5 6، ص41 46.
^ 3 – ـ ر.ك: تفسير البحر المحيط، ج2، ص70؛ الجامع لاَحكام القرآن، مج1، ج2، ص320319.
^ 4 – ـ سوره بقره، آيه 197.
544
بيان نيكي با معرّفي سيماي نيكان٭
خداوند قرآن كريم را نازل كرد تا نور و هدايتي براي تربيت انسانها باشد. قرآن هرگز كتاب علمي محض نيست تا صرفاً درصدد تعليم و تعريف مفاهيم خشك علمي باشد، زيرا اين كار، هرچند در بخش تعليم نافع است؛ ولي در بخش تزكيه سودمند نيست و با هدف قرآن سازگاري ندارد، از اين رو خداوند در اين آيه نيكي را با معرّفي سيره و سيماي نيكان شناساند و فرمود: نيكي آن نيست كه از پشت خانه‌ها وارد شويد، بلكه نيكي، كسي است كه پرهيزگار باشد: ﴿ولَيسَ البِرُّ بِاَن تَأتوا البُيوتَ مِن ظُهورِها ولكِنَّ البِرَّ مَنِ اتَّقي﴾.
غرض آنكه فهم معناي نيكي، كاري علمي است و چندان سودي ندارد؛ ولي فهميدن نيكي در سيره و سيماي نيكان، عامل هدايت و ارشاد و از اهداف قرآن است. با اين بيان، ديگر نيازي به تكلّفات و تركيبات ادبي محتملِ در كتابهاي تفسيري نيست 1 ، زيرا خداوند مي‌خواهد اخلاق و نيكي را با تشريح سيره نيكان معرّفي كند. البته براي تصحيح ادبي مبتدأ و خبر يا اسم و خبر بايد تناسب لازم را بازگو كرد.
نيكي در محور تقواست
از مقايسه اين آيه و آيه ﴿لَيسَ البِرَّ اَن تُوَلّوا وُجوهَكُم… ) 2 مي‌توان استفاده كرد كه جمله ﴿ولكِنَّ البِرَّ مَنِ اتَّقي﴾ جامع همه خصوصيات مطرح شده در آن آيه
^ 1 – ـ در اين باره و اينكه «بِرّ» چيست و «بارّ» كدام است، در تفسير آيه 177 به طور مبسوط بحث شد.
^ 2 – ـ ر.ك: التبيان، ج2، ص141 142؛ التفسير الكبير، مج3، ج5، ص126.
^ 3 – ـ سوره بقره، آيه 177.
545
است و درحقيقت، اين آيه اجمالي است بعد از تفصيل. خصوصياتِ آن آيه بدين شرح است:
1- مسائل اعتقادي؛ مانند ايمان به خدا، قيامت، فرشتگان، كتاب خدا و پيامبران الهي.
2- مسائل عبادي و معنوي؛ چون نماز، روزه و جهاد.
3- مسائل اقتصادي؛ نظير معاملات، پرداخت زكات، انفاق به خويشان و درماندگان.
4- مسائل اخلاقي و اجتماعي؛ بسان صبر در برابر سختيها و محروميتها، وفاي به عهد و حضور در خط مقدّم جبهه.
جمله ﴿اُولئِكَ الَّذينَ صَدَقوا واُولئِكَ هُمُ المُتَّقون) 1 در آن آيه نشان مي‌دهد كه ابرار همان راستگويان و متّقيان هستند و برّ و نيكي در محور تقواست، چنان كه در اين آيه نيز بيان شده است.
مبارزه با سنّتهاي جاهلي
مبارزه با سنّت و بدعتهاي غلط جاهلي رايج در ميان مشركان، از برنامه‌هاي اصلي قرآن كريم است. برخي از اين سنتهاي غلط در مراسم حجّ ظهور و بروز داشت؛ مانند: طواف با بدن برهنه 2 ، آويختن گوشت قرباني و ماليدن خون آن به ديوار كعبه 3 ، صدقه دادن لباسي كه در آن براي حجّ مُحرم مي‌شدند 4 و
^ 1 – ـ سوره بقره، آيه 177.
^ 2 – ـ تفسير القمي، ج1، ص281؛ بحار الاَنوار، ج35، ص291.
^ 3 – ـ تفسير جوامع الجامع، ج2، ص85؛ بحار الاَنوار، ج67، ص275.
^ 4 – ـ تفسير القمي، ج1، ص281؛ بحار الاَنوار، ج35، ص291.
546
احرامنبستن در لباسي كه در آن معصيت كرده بودند 1.
يكي ديگر از بدعتها و سنتهاي غلط جاهلي رايج كه در تفسيرهاي كهن نيز آمده است اين بود كه در حال احرام حج از پشت خانه به آن وارد مي‌شدند. آنان كه خانه گِلي داشتند، پشت اتاق را سوراخ مي‌كردند و از آنجا رفت و آمد مي‌كردند، يا با نردبان از پشت بام وارد خانه مي‌شدند. چادرنشينان نيز لايه پشت خيمه را بالا مي‌زدند و از آنجا مخفيانه رفت و آمد مي‌كردند 2. آيه مورد بحث بر آن سنّت غلط، خط بطلان كشيد.
جمله ﴿ولَيسَ البِرُّ بِاَن تَأتوا البُيوتَ مِن ظُهورِها﴾ نفي فضيلت است؛ نه اثبات رذيلت، زيرا فقط بيان مي‌كند كه از پشت خانه وارد شدن كاري شايسته و فضيلت نيست؛ ولي رذيلت بودن يا نبودن آن را افاده نمي‌كند. آري جمله ﴿وَ أتُوا البُيوتَ مِن اَبوبِها﴾ به قرينه تقابل مي‌فهماند فضيلت در اين است كه انسان از در خانه وارد آن شود، در نتيجه طرف مقابلش رذيلت خواهد بود.
امر در ﴿وَ أتُوا البُيوت﴾ مولوي نيست، بلكه ارشاد به خوب بودن كاري است كه متعارف بين مردم و موافق با غرض عقلايي در ساختن خانه‌ها و قراردادن در براي ورود و خروج است. اين جمله براي نهي از عادت بد و غيرموجّه و غيرعقلايي اعراب جاهلي و ارشاد به اين است كه راه پسنديده، ورود از در خانه است 3.
در جاهليت همان‌گونه كه نقل معتبرْ حاكم نبود، عقل برهاني هم معزول بود. اين آيه ضمن شكوفا كردن عقل برهاني، جامعه را به رهنمود عقل دعوت
^ 1 – ـ بحار الاَنوار، ج35، ص290.
^ 2 – ـ الدر المنثور، ج1، ص491 492.
^ 3 – ـ الميزان، ج2، ص57.
547
كرده و فتواي آن را امضا مي‌كند.
راه و بيراهه
جمله ﴿وَ أتُوا البُيوتَ مِن اَبوبِها﴾، بيان اين اصل جامع و كلي است كه هر كاري را بايد از راه خاصّ آن وارد شد و بيراهه نرفت.
راه ورود انسان به كارها خصوص مسير مشروع آن است و راه نامشروع، هرچند به حسب ظاهر سهل و سريع باشد، بيراهه است و بايد از آن پرهيز شود، چون هرگز هدف وسيله را توجيه نمي‌كند و انسان از راه گناه به مقصد نمي‌رسد. گناه، دالان ورودي به كارها نيست، بلكه بيراهه رفتن و از پشت خانه وارد آن شدن است. آنان كه مي‌خواهند از راههاي باطل، مانند رياضتهاي غير شرعي و توسلهاي بيجا، به مقصد برسند، سخت در اشتباه‌اند، زيرا بيراهه به مقصد نمي‌رسد.
تذكّر: استنباط اين‌گونه از مطالب از آيه مورد بحث مبني است بر آنكه پيام آيه اصل كلي و جامع باشد؛ نه خصوص حال حج و ورود به خانه از پشت آن و چون قرآن حكيم بهترين مصداق «جوامع الكلم» است كه به رسول اكرم(صلّي الله عليه وآله وسلّم) اعطا شده: «اُعْطيتُ جوامع الكلم» 1 مادامي كه محذور عقلي يا نقلي نباشد مي‌توان از آيات آن چنين استفاده‌هايي را برد، و گستره آن در پيش است.
بيت ظاهري و بيت معنوي
واژه «بيت» در اين آيه، به بيت ظاهري اختصاصي ندارد، بلكه بيت معنوي را
^ 1 – ـ من لايحضره الفقيه، ج1، ص241.
548
نيز شامل مي‌شود. بيت ظاهري، خانه معمولي است كه طبق دستور آيه بايد از دَرِ آن وارد شد؛ نه از پشت آن، چنان‌كه رسم مشركان حجاز بود. بيت معنوي، بيت نبوت، امامت و ايمان است كه در آياتي از قرآن به آن اشاره شده است؛ مثلاً حضرت نوح(عليه‌السلام) از خدا چنين مي‌طلبد: ﴿رَبِّ اغفِر لي ولِولِدَي ولِمَن دَخَلَ بَيتِي مُؤمِنًاً) 1 مقصود از ﴿بَيتِي﴾ بيت نبوت و ايمان است؛ نه خانه شخصي حضرت نوح(عليه‌السلام). هر كس كه داخل آن خانه شود، مشمول دعاي مخصوص حضرت نوح(عليه‌السلام) خواهد شد 2.
نيز ﴿بُيوت﴾ در آيه ﴿في بُيوتٍ اَذِنَ اللّهُ اَن تُرفَعَ ويُذكَرَ فيهَا اسمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ فيها بِالغُدُوِّ والاءصال) 3 به مساجد و مشاهد مشرّفه اختصاصي ندارد، بلكه ذوات نوراني معصومان(عليهم‌السلام) نيز از مصاديق بارز اين بيوت رفيع هستند، چنان كه در بحث روايي خواهد آمد، پس مقام رسالت، امامت و ولايت نيز بيت رفيع حق است. براي رسيدن به اين بيوت معنوي هم بايد از راه آنها وارد شد؛ نظير «أنا مدينة العلم و عليّ بابها فمن أراد مدينة العلم فليأتها من بابها» 4
تقوا، زمينه رستگاري
تقوا مقدمه و زمينه رستگاري است: ﴿واتَّقوا اللّهَ لَعَلَّكُم تُفلِحون﴾. درحقيقت، تقوا نسبت به بعضي از امور مقصد است؛ ولي نسبت به كمال آينده وسيله، و فلاح هدف آن است. تقوا براي مصونيت داشتن در راه است.
^ 1 – ـ سوره نوح، آيه 28.
^ 2 – ـ الميزان، ج20، ص37.
^ 3 – ـ سوره نور، آيه 36.
^ 4 – ـ كنز العمال، ج11، ص600 و614؛ تحف العقول، ص430.
549
انسان براي حفظ جان خود از دشمنان و راهزنان سپر برمي‌گيرد و رهزن همواره انسان سالك را تهديد مي‌كند و آنگاه كه سالك به مقصد رسيد، راهزني نيست.
امر به تقوا نشان مي‌دهد كه سالك هنوز در راه است و بايد خود را حفظ كند تا به رستگاري كه مقصد است، دست يابد، بنابراين، جمله «واتَّقوا اللّه»، بنابر احتمال دومي كه درباره سؤال مطرح در اين آيه گذشت، به اين معناست كه از خدا پروا كنيد و از چيز بي‌فايده نپرسيد و احكام الهي را تغيير ندهيد و هر عبادتي را در موسم خاص خود انجام دهيد و همواره از در خانه وارد شويد و هر كاري را از مسير اصلي آن طي كنيد و از بيراهه رفتن و ورود از پشت خانه بپرهيزيد. غرض آنكه تقوا را در همه شئون زندگي پيشه خود سازيد.
اشارات و لطايف
1- سؤال در قرآن
قرآن كريم سؤالهاي فراواني را كه مردم از پيامبر گرامي(صلّي الله عليه وآله وسلّم) كرده‌اند بازگو كرده است. اين پرسشها همان‌طور كه قبلاً بيان شد گاهي راجع به قرب و بُعد مبدأ است كه به شناخت وصف مبدأ بازمي‌گردد؛ مانند ﴿واِذَا سَاَلَكَ عِبادي عَنّي فَاِنّي قَريبٌ) 1 زيرا از رسول اكرم(صلّي الله عليه وآله وسلّم) پرسيدند: آيا خداوند دور است كه او را با ندا بخوانيم يا نزديك است كه او را به نجوا بخوانيم؟ آنگاه خداوند دو مطلب را افاده فرمود؛ يكي جواب سؤال از قرب و بعد خدا كه به شناخت وصف او برمي‌گردد. ديگري اجابت خواسته‌هاي داعيان است. سؤال اول استفهامي است و سؤال دوم كه مستور است استعطايي است.
^ 1 – ـ سوره بقره، آيه 186.
550
زماني سؤال از راز و رمز تدبير خداوند نسبت به چيز معيني است؛ نظير آيه مورد بحث، و گاه سؤال از معاد، حقايق تاريخي، حقايق فلسفي و كلامي و احكام دين است؛ مانند ﴿يَسَلونَكَ عَنِ السّاعَةِ اَيّانَ مُرسها) 1 ﴿ويَسَلونَكَ عَنِ الجِبالِ) 2 ﴿ويَسَلونَكَ عَن ذِي‌القَرنَينِ) 3 ﴿ويَسَلونَكَ عَنِ الرّوحِ) 4 ﴿ويَسَلونَكَ عَنِ المَحيضِ) 5 و ﴿يَسَلونَكَ عَنِ الشَّهرِ الحَرامِ قِتالٍ فيهِ) 6
در آيه مورد بحث، از «أهلّه» يعني حالات و تغييرهاي گوناگون ماه (هلال ، بدر و محاق)سؤال شده است.
تذكّر: فخر رازي مي‌گويد: 1. سؤالهاي قرآني چهارده تاست كه هشت سؤال از آن در سوره بقره، نهم در مائده، دهم در انفال، يازدهم در بنياسرائيل (اسراء)، دوازدهم در كهف، سيزدهم در طه و چهاردهم در نازعات است.
2. اين سؤالها ترتيب عجيبي دارند. دو سؤال در شرح مبدأ است و دو سؤال در شرح معاد. نظير اين ترتيب آن است كه در قرآن دو سوره، آغاز آن ﴿ياَيها النّاس﴾ است. اين دو سوره، يعني سوره نساء و سوره حج، يكي در نصف اول قرآن و ديگري در نصف دوم آن است. آنچه در نصف اول است راجع به شرح مبدأ است و آنچه در نصف دوم است راجع به شرح معاد است،
^ 1 – ـ سوره اعراف، آيه 187.
^ 2 – ـ سوره طه، آيه 105.
^ 3 – ـ سوره كهف، آيه 83.
^ 4 – ـ سوره اسراء، آيه 85.
^ 5 – ـ سوره بقره، آيه 222.
^ 6 – ـ سوره بقره، آيه 217.
551
… فسبحان من له في هذا القرآن أسرار خفيّة و حِكَمٌ مطويّة لا يعرفها إلاّ الخواص من عبيده 1.
2- فراريانِ از درِ شهر شهود و علم
نژاد امّي كه مبتلا به جاهليت مزمن و دير پا شده است، نه از بيت علم آگاه، نه از در ورودي آن باخبر و نه از كليد آن مستحضر است. ابن عباس مي‌گويد: قوم رسول اكرم(صلّي الله عليه وآله وسلّم) كمترين سؤال را از آن حضرت داشتند 2 ؛ يعني اگر اقوام ديگر از پيامبران خود پرسش چنداني نداشتند قوم رسول گرامي از ديگر اقوام عقب افتاده‌تر بودند.
اگر در صدر اسلام در ميان صحابه خِردورزان بسياري بودند و مسائل فراواني از پيامبر اكرم(صلّي الله عليه وآله وسلّم) مي‌پرسيدند، امروز گرفتار بسياري از مشكلات علمي و عملي نبوديم. متأسفانه در بين صحابه پيامبر(صلّي الله عليه وآله وسلّم) كمتر افرادي داراي لسان سَئول و قلب عَقول بوده‌اند.
علامه طباطبايي مي‌فرمودند: حدود دوازده هزار نفر محضر پيامبر اكرم(صلّي الله عليه وآله وسلّم) را ادراك كردند؛ ولي هيچيك نتوانستند به اندازه اميرمؤمنان، علي(عليه‌السلام) از رسول اكرم(صلّي الله عليه وآله وسلّم) مطالبي را بپرسند و سخنان آن حضرت را ضبط كنند، چون حضرت علي(عليه‌السلام) داراي لساني سَئول و قلبي عَقول بود: «إنّ ربّي وهب لي قلباً عقولاً و لِساناً سؤولاً» 3
پرسش بجا و به شكل مطلوب، سؤال از مسائل سودمند عقلي و نقلي و
^ 1 – ـ التفسير الكبير، مج3، ج5، ص129.
^ 2 – ـ همان.
^ 3 – ـ بحار الاَنوار، ج40، ص157.
552
پرسش همراه با تفكر، در تعالي دانش بسيار مؤثر است، از اينرو اسلام به اصل پرسشگري و خوب پرسيدن: «حُسْن السؤال نصف العلم» 1 و از مسائل علمي و سودمند سؤال كردن، بسيار سفارش كرده و فرموده است كه در مجالس خود مسائل علمي و مباحث مفيد را مطرح كنيد تا با اين برنامه عملي گروهي بهره‌مند و مأجور شوند: «العلم خزائن و المفاتيح السؤال، فاسألوا يرحمكم الله فإنّه يؤجر في العلم أربعة: السائل والمتكلّم والمستمع والمحبّ لهم» 2
تحول عظيمي كه با طلوع اسلام در فرهنگ و تمدن آن عصر پديد آمد زمينه صدها سؤال علمي را فراهم كرد، هرچند آنان كه اهل پرسش بودند به پيامبر اكرم(صلّي الله عليه وآله وسلّم) دسترسي نداشتند و آنانكه دسترسي داشتند اهل سؤال نبودند و گاهي با شنيدن صداي طبل تجاري، مسجد را رها كرده و رسول گرامي(صلّي الله عليه وآله وسلّم) را در حال خطبه نماز جمعه ايستاده تنها مي‌گذاشتند 3. پرسشهاي محدود حجازيها همان بود كه قرآن ياد كرده و فخر رازي، چنان‌كه گذشت، رقم آنها را طبق استخراج، به چهارده عدد ثبت كرده است.
لازم است عنايت شود در موردي كه عنوان سؤال به صيغه جمع ياد شده است، مانند ﴿ويَسَلونَكَ عَنِ الرّوح) 4 و…، گاهي پرسش كنندگان متعدد بوده‌اند و زماني بيش از يك نفر نبوده؛ ولي اصل مطلبْ مورد نياز عدّه‌اي بوده و مايل به پرسش بوده‌اند، هرچند به آن توفيق نيافته‌اند.
^ 1 – ـ بحار الاَنوار، ج1، ص224.
^ 2 – ـ كتاب الخصال، ص244 245.
^ 3 – ـ ر.ك: مجمع البيان، ج9 10، ص436؛ البرهان، ج8، ص14.
^ 4 – ـ سوره اسراء، آيه 85.
553
حسّاس‌ترين مطلبي كه حاكي از تحجّر و جمود فراريان از دَرِ شهر شهود و بينش و باب مدينه علم و دانش است اينكه حضرت علي بن ابي طالب، اميرمؤمنان(عليه‌السلام) رسماً اعلام فرمود: «سلوني قبل أن تفقدوني فلأنا بطرق السماء أعلم منّي بطرق الأرض» 1 ولي پرسش شايسته‌اي از آن حضرت كه درخور اهتمام باشد صورت نگرفت.
3- اثاره و شكوفايي دفائن عقول و نقول
گستره سؤال تا روز قيامت كه اوضاع دنيا برچيده مي‌شود ادامه دارد. اگر مردم عصر رسالت قصور يا تقصيري در پرسيدن داشتند مردم عصر كنوني كه از فرهيختگان‌اند هم حق سؤال دارند و هم پرسشْ مورد تكليف آنهاست؛ يعني در احقاق حقْ مكلّف و در استيفاي حقوقْ موظّف‌اند.
كيفيت سؤال به اين است كه هر مطلب جديدي كه درباره جهان‌بيني، انسان‌شناسي، رابطه انسان با جهان، آغاز و انجام جهان و مانند آن ارائه شده بايد اوّلاً به طور كامل تحليل شود تا بدون سنجش كامل مورد ارزيابي قرار نگيرد. ثانياً بعد از آنكه پژوهش درباره آن به نصاب لازم رسيد بر قرآن كريم عرضه شود تا حق و باطل آن معلوم گردد. همين تعامل متقابل بين علم و وحي مايه اثاره دفائن عقول از يكسو و سبب شكوفايي دفائن نقول از سوي ديگر است.
با اين دو اثاره و دو داد و ستد بين فراورده‌هاي عقلي و نقلي، حقايق ديني به خوبي استنباط مي‌شود، زيرا دين مجموعه عقايد، اخلاق و احكام فقهي و
^ 1 – ـ نهج البلاغه، خطبه 93 و خطبه 189.
554
حقوقي است كه از لحاظ هستي‌شناسي منبع آن اراده و علم ازلي خداست و پذيرش آنها به عنوان تدين و ايمان وظيفه انسان است كه در واقع بيانگر حق اوست و معرفت آنها از لحاظ معرفت‌شناسي برعهده عقل برهاني و نقلي معتبر است كه هر دو كاشف دين‌اند و هيچيك به تنهايي كافل آن نخواهند بود و هرگز عقل در برابر دين نيست، بلكه در مقابل نقل و معامل با آن است.
همان‌طور كه قرآن ناطق صلاي «سلوني قبل أن تفقدوني» 1 سر داد قرآن صامت كه ناطق حقيقي است، نداي «سلوني و لا تهجروني» سرمي‌دهد و از بهترين راههاي سؤال از آن عَرْض مكتبهاي علمي جهان درباره معرفت‌شناسي، جهان‌بيني، انسان‌شناسي و ساير فنون مربوط به آن بر قرآن حكيم و دريافت فتواي آن درباره اين مكتبهاست، زيرا معناي همگاني و هميشگي بودن قرآن و پيام خاتميّت آن نيز همين است.
4- سهم دين در علوم
قرآن حكيم زمينه پژوهش عميق در مسائل طبيعي و فراطبيعي را فراهم كرد و برخي از اصول و مبادي آن را بازگو كرد و حلّ بعضي از اصول ديگر را برعهده عقل برهاني، اعم از تجربي و تجريدي گذاشت و محصول عقل را مانند ثمره نقل، وسيله رهيابي به معارف دين قرار داد. به عنوان نمونه مي‌توان آيه ﴿اَوَ لَم يَرَ الَّذينَ كَفَروا اَنَّ السَّموتِ والاَرضَ كانَتا رَتقًا فَفَتَقنهُما وجَعَلنا مِنَ الماءِ كُلَّ شيءٍ حَي) 2 و آيه ﴿قُلسيروا فِي الاَرضِ فَانظُروا كَيفَ بَدَاَ الخَلقَ ثُمَّ اللّهُ يُنشِيءُ
^ 1 – ـ نهج البلاغه، خطبه 93 و خطبه 189.
^ 2 – ـ سوره انبياء، آيه 30.
555
النَّشاَةَ الاءاخِرَةَ اِنَّ اللّهَ عَلي كُلِّ شيءٍ قَدير) 1 را ياد كرد، زيرا آيه نخست مي‌تواند ناظر به مسائل طبيعي باشد، زيرا بيان مي‌كند كه از تطوّر شيء رتق و بسته، شيء فتق و باز پديد مي‌آيد؛ نظير تولّد جرم كيهاني از جرم كيهاني ديگر كه قبلاً رتق و بسته بودند و بعداً فتق و گشوده شدند و آيه دوم مي‌تواند ناظر به مسائل فراطبيعي باشد، زيرا از پديد آمدن اصل هستي مخلوق، نه تحوّل آن، و از ظهور اصل وجود شيء، نه تطوّر آن، سخن به ميان مي‌آورد و آن‌قدر متقن و با طمأنينه دعوت مي‌كند كه هيچ ترديدي به حريم امن خود راه نمي‌دهد و با بررسي حكيمانه معلوم مي‌شود كه خداوند تنها مبدأ و تنها معاد است.
از اينجا مي‌توان به حقيقت ديگر پي برد و آن اينكه نه وحي الهي دانش را محدود، و نه انسان كاملِ وحيياب، نظير رسول اكرم(صلّي الله عليه وآله وسلّم) قلمرو آن را تحجير كرده است. وقتي قرآن مجيد قلمرو پژوهش را از عقل تجربي تا عقل تجريدي بازكرد و چنين ميداني هر لحظه پرسش آفرين است، حتماً فكر صحيحي براي آن پيش‌بيني كرده است.
اگر در موردي سؤال كننده امّي و مطلب مورد سؤال عميق بود و از اينرو جواب اقناعي به او داده شد، نبايد آن را محور پرسش و پاسخ قرآن حكيم دانست، زيرا همين كتاب الهي درباره همين قمر و حالات آن مطالب عميق ديگري را در آيات جداگانه ارائه فرموده است؛ ليكن همان‌طور كه فطاحل و فحول علمي حوزه‌هاي ديني از جمله ﴿وما كُنّا مُعَذِّبينَ حَتّي نَبعَثَ رَسولا) 2 مطالب عميق اصول فقه را استنباط مي‌كنند و با اثاره دفائن عقلي آنها را از متن
^ 1 – ـ سوره عنكبوت، آيه 20.
^ 2 – ـ سوره اسراء، آيه 15.
556
آيه استخراج مي‌كنند، از آيات كيهان‌شناسي، دريا شناسي، زمين شناسي و… نيز مي‌توان با اِثاره دفائن عقلي، مطالب عميقِ فنون ياد شده را استنباط كرد و سؤالهاي توليد شده را بر آيات ديگري يا روايات معتبر معروض داشت و پاسخ طمأنينه بخش را از مجموع آنها استظهار كرد و سهم دين را در علوم انساني خلاصه نكرد و علم و دين را مقابل هم قرار نداد.
در اينجا تذكر اين نكته سودمند است كه رسول اكرم(صلّي الله عليه وآله وسلّم) چون «مزكّي» و «معلّم كتاب و حكمت» است: ﴿ويُزَكّيهِم ويُعَلِّمُهُمُ الكِتبَ والحِكمَةَ) 1 ازاين‌رو هرگونه سؤال علمي، تاريخي، سياسي و شرعي را كه در تزكيه نفوس و تعليم كتاب و حكمت نقش داشت براساس همان رسالت تزكيه و تعليم پاسخ مي‌داد.
توضيح آنكه محور اصلي قرآنِ حكيمْ تعليم كتاب و حكمت براي تعميق انديشه صائب و تزكيه نفوس براي تحقق انگيزه صالح است، از اينرو هم آنچه را خود ارتجالاً طرح مي‌كند و هم آنچه را به عنوان پاسخ پرسش محقّق يا مقدّر ارائه مي‌كند، در همين محور و مدار است. از طرف ديگر چون قرآن، تنها كتاب موعظه و اخلاق نيست، بسياري از مسائل علمي و طبيعي را نيز با شكوفا كردن گنجينه‌هاي عقلي جامعه: «يثيروا لهم دفائن العقول» 2 پاسخگوست؛ اما در مقام عمل، كه مطلب جداي از مبحث كنوني است، براي اينكه راه ابتكار و نوآوري بشر بسته نگردد و استعدادهاي نهفته از بين نرود، به درخواست معجزه‌گونه و سؤالهايي كه داراي راههاي طبيعي است پاسخ نداده است؛ مثلاً گاهي از پيامبر(صلّي الله عليه وآله وسلّم) مي‌خواستند كه كوههاي اطراف مكه
^ 1 – ـ سوره آل‌عمران،آيه 164.
^ 2 – ـ نهج البلاغه، خطبه 1، بند 37.
557
را از جا بركَنَد و دشت وسيعي را براي آنان فراهم كند تا كشاورزي كنند و زماني تقاضاي پديد آمدن چشمه، باغ با نهرهاي جاري و… مي‌كردند 1 ؛ ولي پيامبر اكرم(صلّي الله عليه وآله وسلّم) براي اينكه قدرت فكري و عملي آنان شكوفا شود، جز در موارد ضروري، استنكاف مي‌فرمود و از تعليم مسائل علمي و فني و طبيعي كه قادر به فراگيري آن بودند، دريغ مي‌داشت، زيرا عالم شدن به مسائل طبيعي و اجراي آن مقدور و ميسور انسان، و گواه آن كشفيات فراوان بشر است.
آنچه براي انبيا(عليهم‌السلام) اولويت داشت، تزكيه و تربيت بشر بود؛ به اين‌گونه كه هم استعداد علمي آنان را شكوفا سازند و هم توان عملي آنان را اثبات كنند و هم به آنان بگويند كه علم و عمل ابزار و وسيله‌اند؛ نه هدف. هدف اصلي همان خليفه خدا شدن و تعالي روح عبوديت است.
بحث روايي
1- شأن نزول
عن ابن عبّاس في قوله: ﴿يَسَلونَكَ عَنِ الاَهِلَّة﴾، قال: نزلت في معاذ بنجبل و ثعلبة بن غنمة و هما رجلان من الأنصار؛ قالا: يا رسول الله! ما بال الهلال يبدو و يطلع دقيقاً مثل الخيط، ثمّ يزيد حتّي يعظم و يستوي و يستدير، ثمّ لايزال ينقص و يدق حتّي يعود كما كان لايكون علي حال واحد؟ فنزلت: ﴿يَسَلونَكَ عَنِ الاَهِلَّةِ قُل هِي مَوقيتُ لِلنّاسِ﴾ في محلّ دينهم و لصومهم و لفطرهم و عدّة نسائهم و الشروط الّتي تنتهي إلي أجل معلوم 2.
قال معاذ بن جبل: يا رسول الله! إنّ اليهود تغشانا و يكثرون مسألتنا
^ 1 – ـ سوره اسراء، آيات 9290؛ سوره رعد، آيه 31. ر.ك: الدر المنثور، ج4، ص651 652.
^ 2 – ـ الدر المنثور، ج1، ص490.
558
عن‌الأهلة. فأنزل الله تعالي هذه الاية 1.
قال قتادة: ذكر لنا أنّهم سألوا نبي الله(صلّي الله عليه وآله وسلّم): لم خلقت هذه الأهلّة؟ فأنزل الله تعالي: ﴿قُل هِي مَوقيتُ لِلنّاسِ والحَجِّّ) 2
قال المفسرون: كان الناس في الجاهلية و في أول الإسلام إذا أحرم الرجل منهم بالحجّ أو العمرة، لم يدخل حائطاً و لا بيتاً و لا داراً من بابه، فإن كان من‌هل المدن نَقَب نَقْباً في ظهر بيته، منه يدخل و يخرج أو يتّخذ سُلّماً فيصعد فيه و إن كان من أهل الوبر، خرج من خلف الخيمة و الفسطاط و لايدخل من الباب حتي يُحلّ من إحرامه و يرون ذلك ديناً إلاّ أن يكون من الحُمْس و هم قريش و كنانة و خزاعة و ثقيف و خثعم و بنو عامر بن صعصعة و بنوالنضر بن معاوية. سُمّوا حمساً لشدّتهم في دينهم. قالوا: فدخل رسول الله(صلّي الله عليه وآله وسلّم) ذات يوم بيتاً لبعض الأنصار، فدخل رجل من الأنصار علي أثره من الباب و هو محرم فأنكروا عليه، فقال له رسول الله(صلّي الله عليه وآله وسلّم): «لم دخلت من الباب و أنت محرم؟» فقال: رأيتك دخلت من الباب فدخلت علي أثرك، فقال رسول الله(صلّي الله عليه وآله وسلّم): «إنّي أحمسي». قال الرجل: إن كنت أحمسياً فإنّي أحمسي ديننا واحد، رضيت بهُديك و سمتك و دينك. فأنزل الله تعالي هذه الاية 3.
و أما قوله: ﴿لَيسَ البِرُّ بِاَن تَأتوا البُيوتَ مِن ظُهورِها ولكِنَّ البِرَّ مَنِ اتَّقي وَ أتُوا البُيوتَ مِن اَبوبِها﴾، قال: نزلت في أميرالمؤمنين(عليه‌السلام) لقول رسول الله(صلّي الله عليه وآله وسلّم): «أنا مدينة العلم و علي(عليه‌السلام) بابها و لاتدخلوا المدينة إلاّ من بابها» 4
اشاره: أ. برخي مفسران، روايت نقل شده از معاذ را ضعيف دانسته‌اند 5 ؛
^ 1 – ـ اسباب نزول القرآن، ص55.
^ 2 – ـ همان.
^ 3 – ـ همان، ص57.
^ 4 – ـ تفسير القمي، ج1، ص68.
^ 5 – ـ روح المعاني، ج2، ص107؛ تفسير المنار، ج2، ص202.
559
ليكن با اغماض از سند، دسيسه يهود و فتنه آنان در اين‌گونه پرسشها مشهود است.
ب. قبل از نازل شدن جواب، روش مردم در زندگي روزانه و ماهانه براساس هلال محوري بود، چنان‌كه حج جاهلي خود را بر محور اهلّه تنظيم مي‌كردند، بنابراين، چيز جديدي از جواب بهره آنان نشد كه قبلاً از آن آگاه نبوده‌اند، مگر آنكه گفته شود با آمدن جواب مطمئن شده‌اند برداشتي كه قبلاً از هلالها داشتند صحيح بود.
ج. تطبيق آيه مورد بحث بر بيت ولايت، امامت و مانند آن، همان‌طور كه در بحث تفسيري گذشت، از آيه‌اي كه مي‌تواند از بهترين مصداق «جوامع‌الكلم» باشد رواست.
2- مراد از «أهلّه»
عن الحلبي، عن أبي عبدالله(عليه‌السلام) قال: سألته عن الأهلّة؟ فقال: «هي أهلة الشهور؛ فإذا رأيت الهلال، فصُم و إذا رأيته فأفطر» 1
اشاره: آنچه در ذيل حديث ياد شده از باب تطبيق اصل جامع بر بعضي از مصاديق آن است و هيچ‌گونه حصري از آن بر نمي‌آيد، به ويژه آنكه در متن آيه جريان حج صريحاً بيان شده است.
3- حكمت اهلّه
عن أبي الجارود، قال: سمعت أبا جعفر محمّد بن علي(عليهما‌السلام) يقول: «صُم حين
^ 1 – ـ تهذيب الاَحكام، ج4، ص162؛ وسائل الشيعه، ج10، ص257.
560
يصوم النّاس و أفطر حين يفطر النّاس، فإنّ الله (عزّوجلّ) جعل الأهلّة مواقيت» 1
عن جعفر بن محمّد(عليهما‌السلام) في قوله عزّوجلّ: ﴿قُل هِي مَوقيتُ لِلنّاسِ والحَجِّّ﴾ قال: «لصومهم و فطرهم و حجّهم» 2
اشاره: حكم مزبور ناظر به غالب احوال و شرايط است كه اگر ماه را يك نفر ببيند ديگران كه در صدد استهلال‌اند خواهند ديد، هرچند ممكن است كسي به تنهايي ماه را ببيند آنگاه وضعيت افق دگرگون شود و ديگران آن را نبينند.
4- انتخاب راه مناسب
عن أبي جعفر(عليه‌السلام) في قول الله عزّوجلّ: ﴿وَ أتُوا البُيوتَ مِن اَبوبِها﴾، قال: «يعني أن يأتي الأمر منوجهه [ها] أيّ الاُمور كان» 3
اشاره: اين حديث، گوياي همان اصل كلي است كه از ذيل آيه مورد بحث استفاده شد و آن اينكه بايد به هر كاري از راه مناسب آن وارد شد. كليّت اين اصل، امور اعتقادي، اخلاقي، اجتماعي، فرهنگي و… را شامل مي‌شود؛ مثلاً راه فراگيري دين و معنويات، قرآن و ائمّه اطهار(عليهم‌السلام) و عقل برهاني است «أين السبيل بعد السبيل… » 4 «انّ الصراط صراطان… »، يكي
^ 1 – ـ تهذيب الاَحكام، ج4، ص164؛ وسائل الشيعه، ج10، ص293.
^ 2 – ـ تهذيب الاَحكام، ج4، ص166؛ وسائل الشيعه، ج10، ص258.
^ 3 – ـ تفسير العياشي، ج1، ص86.
^ 4 – ـ اقبال الاعمال، ص606؛ بحار الاَنوار، ج99، ص107.
561
دين و ديگري امام 1 ، «إنّ لله علي النّاس حجّتين… » 2 و هر كس جز اين راه را برگزيند بيراهه رفته است.
5- اهل بيت(عليهم‌السلام)، درهاي الهي
عن علي(عليه‌السلام): «نحن الشِّعار والأصحاب والخزنة والأبواب و لاتؤتي البيوت إلاّ من‌بوابها؛ فمن أتاها من غير أبوابها سُمّي سارقاً» 3
عن سعد، عن أبي جعفر(عليه‌السلام) قال: سألته عن هذه الآية: ﴿ولَيسَ البِرُّ بِاَنتَأتوا البُيوتَ مِن ظُهورِها ولكِنَّ البِرَّ مَنِ اتَّقي وَ أتُوا البُيوتَ مِن اَبوبِها﴾، فقال: «آل محمد(صلّي الله عليه وآله وسلّم) أبواب الله و سبيله و الدّعاة إلي الجنّة و القادة إليها و الأدلّاء عليها إلي يوم القيامة» 4
قال الصادق(عليه‌السلام): «الأوصياء هم أبواب الله عزَّ وجلَّ الّتي يؤتي منها و لولا هم ما عرف الله (عزّ وجلّ) و بهم احتجّ الله (تبارك وتعالي) علي خلقه» 5
عن أبي جعفر(عليه‌السلام): من أتي آل محمّد أتي عيناً صافية تجري بعلم الله ليس لها نفاد و لا انقطاع، ذلك بأنّ الله لو شاء لاََراهم شخصه حتّي يأتوه من بابه؛ و لكن جعل آل محمد(صلّي الله عليه وآله وسلّم) أبوابه الّتي يؤتي منها و ذلك قول الله (عزّوجلّ): ﴿ولَيسَ البِرُّ بِاَن تَأتوا البُيوتَ مِن ظُهورِها ولكِنَّ البِرَّ مَنِ اتَّقي وَ أتُوا البُيوتَ مِن‌بوبِها) 6
^ 1 – ـ تأويل الآيات الظاهره، ص30.
^ 2 – ـ الكافي، ج1، ص16.
^ 3 – ـ نهج البلاغه، خطبه 154، بند 32.
^ 4 – ـ تفسير العياشي، ج1، ص86.
^ 5 – ـ الكافي، ج1، ص193.
^ 6 – ـ البرهان، ج1، ص416.
562
عن محمّد بن مسلم، عن أحدهما(عليهما‌السلام) قال: قلت له: إنّا نري الرجل من‌المخالفين عليكم له عبادة و اجتهاد و خشوع فهل ينفعه ذلك؟ فقال: «يا أبامحمّد! إنّما مثلهم كمثل أهل بيت في بني اسرائيل كان إذا اجتهد أحد منهم أربعين ليلة و دعا الله، أُجيب و إنّ رجلاً منهم اجتهد أربعين ليلة ثمّ دعا الله، فلم يستجب له، فأتي عيسي بن مريم(عليه‌السلام) يشكو إليه ما هو فيه و يسأله الدعاء له قال: فتطهّر عيسي(عليه‌السلام) ثمّ دعا الله، فأوحي الله إليه: يا عيسي! إنّه أتاني منغير الباب الّذي أوتيمنه؛ إنّه دعاني و فيقلبه شك منك، فلو دعاني حتي ينقطع عنقه و تنتشر أنامله ما استجبت له قال: فالتفت عيسي(عليه‌السلام) و قال: تدعو ربّك و في قلبك شك من نبيّه؟ فقال: يا روح الله و كلمته قد كان ما قلت، فاسأل الله أن يذهب به عنّي، فدعا له عيسي(عليه‌السلام)، فتقبل الله فيه و صار الرجل منجملة أهل بيته و كذلك نحن أهل البيت لايقبل الله عمل عبد و هو يشك فينا» 1
عن أصبغ بن نباتة، قال: كنت جالساً عند أميرالمؤمنين(عليه‌السلام) فجاءه ابن‌الكوّا، فقال: يا أميرالمؤمنين! من البيوت في قول الله (عزّوجلّ): ﴿ولَيسَ البِرُّ بِاَن تَأتوا البُيوتَ مِن ظُهورِها ولكِنَّ البِرَّ مَنِ اتَّقي وَ أتُوا البُيوتَ مِن اَبوبِها﴾؟ قال علي(عليه‌السلام): «نحن البيوت الّتي أمر الله بها أن تؤتي من أبوابها. نحن باب الله و بيوته الّتي يُؤتي منه، فمن بايعنا و أقرّ بولايتنا، فقد أتي البيوت من أبوابها و من خالفنا و فضّل علينا غيرنا، فقد أتي البيوت من ظهورها. … إنّ الله (عزّ وجلّ) لو شاء، عرّف الناس نفسه حتي يعرفوه و يأتونه من بابه و لكنه جعلنا أبوابه و صراطه و سبيله و بابه الّذي يؤتي منه فقال: فيمن عدل عن ولايتنا و فضّل
^ 1 – ـ تفسير كنز الدقائق، ج1، ص451.
563
علينا غيرنا، فانّهم «عن الصراط لناكبون» 1
اشاره: در جوامع روايي اماميه، احاديث فراواني آمده است كه اوصياي پيامبرص، ابواب الهي هستند و اگر سخنان، تبليغ و كوششهاي آنان نبود، مردم هدايت نمي‌شدند. اين روايات، از باب «جري» و بيان مصداقي از مصاديق آيه مورد بحث است و اين آيه هرچند در مورد خاصي نازل شده باشد، معنايي عام و فراگير دارد 2.
همان‌طور كه قرآن حبل متين الهي است و انزال آن به معناي آويختن آن است، نه انداختن، از اينرو صدر و ساقه نشئه علم را زير پوشش دارد، انسان كامل معصوم(عليه‌السلام) كه داراي مقام منيع نبوت، رسالت يا امامت است، ارسال يا اعزام وي به معناي آويختن چنين مقام فراگيري است كه آغاز و انجام قلمرو عين را دربر مي‌گيرد.
آنچه از حديث مأثور و مشهور ثقلين برمي‌آيد اين است كه انفكاك هيچيك از ايندو از ديگري در هيچ حدّي از حدود طبيعت، مثال و عقل محض ممكن نيست؛ يعني نه در علوم ادبي مي‌توان بهره صحيح از قرآنِ بدون حديث اهل بيت(عليهم‌السلام) برد، زيرا اين دو در قلمرو الفاظ و ادب و فنون آن هماهنگ‌اند، و نه در دانشهاي فقهي و حقوقي چنين بهره‌اي ممكن است و نه در معارف حِكَمي و كلامي ميسور و نه در مشاهد عرفاني مقدور است.
راز مطلب آن است كه هرچند قرآن به مثابه بيتْ و اَصل بوده و حديث اهلبيت(عليهم‌السلام) به منزله دَر و فرع محسوب مي‌شود و از اينرو بايد بر قرآن عرضه شود تا اصل اعتبار آن احراز گردد؛ ليكن تماميت حجّت و به نصاب رسيدن
^ 1 – ـ ر.ك: الاحتجاج، ج1، ص540؛ تفسير نور الثقلين، ج1، ص177.
^ 2 – ـ الميزان، ج2، ص59.
564
هدايت، مرهون انضمام اين دو وزنه وزين است و اين دو حبل متين به هم كاملاً گره خورده‌اند و ثمره تلخِ تفكيك يكي از ديگري كه به عنوان «سرقت» مطرح شده، جز خسران چيز ديگري نخواهد بود، هرچند ممكن است اين خسارتِ غمبار در دنيا ظاهر نگردد، زيرا آن انسان كامل معصوم(عليه‌السلام) كه امروز دَرِ مدينه علم و حكمت نبوي(صلّي الله عليه وآله وسلّم) است، فردا دَرِ بهشت رضوان الهي است. آيا ممكن است كسي از غير دَرِ بهشت بتواند وارد شود؟ آيا در روز عدل محض كه حاكمي جز خداوند نيست و اراده احدي غير از عزم الهي نافذ نيست مي‌توان بر خلاف مشيئت خدا كار كرد؟
6- شهر علم و حكمت و درِ آن
قال النّبيّ(صلّي الله عليه وآله وسلّم): «أنا مدينة العلم و عليٌّ بابها، فمن أراد العلم فليأت الباب»، «أنا مدينة العلم و عليٌّ بابها فلاتؤتي البيوت إلاّ من أبوابها»، «… كذب من زعم أنّه يصل إلي المدينة إلاّ من الباب» 1 «أنا مدينة الحكمة و هي الجنّة و أنت يا عليُّ بابها، فكيف يهتدي المهتدي إلي الجنّة و لايُهتدي‌اليها إلاّ منبابها»، «أنا مدينة الجنّة و أنت بابها يا عليّ! كَذِب من زعم أنّه يدخلها من غير بابها» 2 «أنا مدينة الجنّة و عليٌّ بابها؛ فمن أراد الجنّة فليأتها من بابها» 3
اشاره: براي فراگيري دين و معنويات بايد از راه خاص آن وارد شد و راه ورودي به مدينه دين و معنوياتْ انسانهاي كامل معصوم(عليهم‌السلام) هستند، از اينرو
^ 1 – ـ كنز العمال، ج11، ص600 و614؛ تحف العقول، ص430؛ بحار الاَنوار، ج40، ص206.
^ 2 – ـ بحار الاَنوار، ج40، ص200 201.
^ 3 – ـ همان، ص207.
565
از آنان كه هم در مسائل تكويني باب الله‌ند و هم در مسائل تشريعي، در جوامع روايي با تعبير «أبواب الله» و «باب العلم» ياد شده است.
براي راه‌يافتن و نيل به حقيقت قرآن و معارف بلند آن راهي جز مدد گرفتن از عترت پيامبر اكرم(صلّي الله عليه وآله وسلّم) نيست و جز اين، بيراهه است و آن كسي كه به بيراههرفتن تن مي‌دهد فرجامي جز سرگرداني ندارد.
تذكّر: آنچه از اين‌گونه احاديث بر مي‌آيد اين است كه ورود به مدينه حكمت يا بيت علم از غير دَرِ رسمي آن ممكن نيست و آنچه از بعضي روايات ديگر استظهار مي‌شود اين است كه ورود به مدينه يا بيت از غير دَرِ آن ممكن است؛ ليكن چنين كاري سرقت است. جمع اين دو طايفه به اين است كه اولاً در محدوده تشريع چنين كاري مشروع نيست و ثانياً پايان خوب نخواهد داشت، زيرا در هر بخشي از شئون حيات بشري موفقيّت فقط بهره متقيان است: ﴿والعقِبَةُ لِلمُتَّقين) 1 و كسي كه از غير در وارد خانه مي‌شود اهل تقوا نيست.
7- خانه‌هاي علم و درهاي آن
عن أميرالمؤمنين(عليه‌السلام): «و قد جعل الله للعلم أهلاً و فرض علي العباد طاعتهم بقوله: «وَ أتُوا البُيوتَ مِن اَبوبِها» و البيوت هي بيوت العلم الّذي استودعته الأنبياءو أبوابها أوصياؤهم» 2
اشاره: در هر عصر و مصري وحي الهي ساطع و انسانهايي مخصوص
^ 1 – ـ سوره اعراف، آيه 128.
^ 2 – ـ تفسير نور الثقلين، ج1، ص177.
566
رسالت آن را برعهده دارند و معصومان ديگري وصايت آنان را متعهّدند و اين مطلب از شئون نبوّت عام است؛ نه از مناصب نبوت خاص؛ نظير عصمت، وحي‌يابي، اعجاز، ولايت و ساير شئون انبياي الهي كه مخصوص به پيامبر خاص نيست.
همان‌طور كه شخص رسول(صلّي الله عليه وآله وسلّم) و حديث بي‌واسطه يا باواسطه وي به منزله دَري است به سوي وحي الهي و كتاب نازل از طرف خدا، شخص وصي معصوم(عليه‌السلام) و حديث بي‌واسطه يا باواسطه او نيز دَري است به سوي كلام خدا كه علم ويژه خود را به انبيا(عليهم‌السلام) عطا كرد و اوصياي معصوم آنان را دَرهاي آن بيوت قرار داد.
٭ ٭ ٭
567
