معرفی آثار استاد معلم شهید مرتضی مطهری

 داستان راستان (۲-۱)
این کتاب یک مجموعه دو جلدی است.جلد اول شامل 75 داستان برگرفته از کتب حدیث ،  کتب رجال ،  تراجم ، تواریخ و سـِیر است. قهرمان داستانها  ،غالباً پیشوایان بزرگ دین ، یا شخصیتهای بزرگوار علمی و فقهی می باشند. به همین دلیل این کتاب ” داستان راستان ” نام گرفته است. این داستانها علاوه بر آنکه عملاً می تواند راهنمای اخلاقی و اجتماعی سودمندی باشد، خواننده را نیز از این رهگذر با حقیقت و روح تعلیمات اسلامی آشنا می کند.

جلد دوم مجموعه ” داستان راستان ” شامل 50 داستان است که  مانند جلد اول غالباً از کتب حدیث و تاریخ اقتباس شده است، و همانند جلد اول، نویسنده از خود چیزی بر اصل داستان نیفزوده ولی در حدود قرائن احوال ، داستان را پرورش داده است.

حکمتها و اندرزها (۲-۱)
این کتاب ، مجموعه ای است مشتمل بر مقالاتی از استاد شهید که در سالهای 1339 تا 1341 هجری شمسی برای یک برنامه ی عمومی آشنایی با فرهنگ اسلامی و جهت ایراد به صورت گفتار و خطابه به رشته تحریر درآمده است و بیشتر مطالب آن پیرامون راه و رسم زندگی و دستورات اسلام در این باب است. از نظر مقایسه با سایر آثار استاد می توان گفت ، این اثر از یک سو شبیه به کتاب بیست گفتار است و از سوی دیگر با کتاب داستان راستان شباهت دارد.
برخی از عناوین و مباحث طرح شده در جلد اول کتاب عبارتند از : بردگان و آزادگان، ارکان سعادت بشر، ایمان و عمل صالح، خواری معصیت و عزت طاعت، محاسبه ی نفس، حق و تکلیف، روش سیاسی علی (علیه السلام)، دشمنان عقل، تقوا و روشن بینی، لزوم همگامی کار و دانش، فقر معنوی.

برخی از عناوین و مباحث طرح شده در جلد دوم کتاب عبارتند از :راه نیل به آسایش،صبر،حسد،فریضه علم،نماز،روزه،و…..

حماسه ی حسینی (۲-۱)
حماسه ی حسینی مجموعه ای است مشتمل بر کلیه ی سخنرانیها و یادداشتهای استاد شهید آیت الله مطهری درباره حادثه کربلا. جلد اول این مجموعه شامل سخنرانیهاست.
این کتاب  شامل هفت فصل است. فصل اول تحت عنوان «حماسه ی حسینی» مجموعه ی سه سخنرانی استاد شهید تحت همین عنوان است که در حدود سال 1347 هجری شمسی در حسینیه ی ارشاد ایراد شده است.
فصل دوم را سخنرانیهای استاد ، تحت عنوان «تحریفات در واقعه ی تاریخی کربلا» تشکیل می دهد. این سخنرانی ها در فروردین ماه 1348 هجری شمسی ، برابر با محرم 1389 هجری قمری در حسینیه ی ارشاد ایراد شده است .
«ماهیت قیام حسینی» ، فصل سوم این کتاب را تشکیل می دهد. توضیح اینکه در سال 1356 هجری شمسی ، استاد سخنرانیهایی تحت عنوان «مسئله ی شناخت» در کانون توحید (تهران) ایراد کردند. از آنجا که زمان آن سخنرانی ها مقارن با دهه اول محرم بود، در سه جلسه ای که مصادف با شبهای تاسوعا و عاشورا بود، نیمی از وقت به بحث درباره حادثه کربلا اختصاص داده شد. مجموعه آن سه نیم جلسه این فصل را تشکیل می دهد و عنوان آن نیز از یادداشتهای استاد اخذ شده است .
فصل چهارم را یک سخنرانی آن شهید بزرگوار تحت عنوان «تحلیل واقعه ی عاشورا» تشکیل می دهد. این سخنرانی در سال 1356 در یکی از جلساتی که به طور هفتگی در برخی منازل برقرار و موسوم به «جلسه یزدیها» بود ایراد شده است .
«شعارهای عاشورا» (سخنرانی معروف استاد که توأم با گریه شدید ایشان است) فصل پنجم این کتاب را تشکیل می دهد. این سخنرانی در روز عاشورا و در حدود سال 1352 در مسجد جامع نارمک تهران ، ایراد گردیده است.
فصل ششم این کتاب ، مجموع هفت جلسه سخنرانی استاد شهید تحت عنوان «عنصر امر به معروف و نهی از منکر در نهضت حسینی» است که در محرم 1390 هجری قمری برابر با اسفند 1348 و فروردین 1349 هجری شمسی در حسینیه ی ارشاد ایراد شده است. در این فصل ، علاوه بر موضوع مذکور، به طور کلی اصل «امر به معروف و نهی از منکر» مورد بحث واقع شده که در خلال آن، مسائل اجتماعی و سیاسی روز ،  از جمله کارنامه مسلمین در مسئله فلسطین بررسی شده است.
«عنصر تبلیغ در نهضت حسینی»  فصل هفتم این کتاب را تشکیل می دهد. این فصل مجموع هفت سخنرانی استاد ، تحت همین عنوان است که در سال 1350 شمسی و در ماه محرم در مسجد «جاوید» تهران ایراد شده است . در این فصل به طور کلی «تبلیغ در اسلام» نیز مورد بحث واقع شده است.

جلد دوم این کتاب شامل نوشته ها و یادداشتهایی از استاد شهید آیت الله مرتضی مطهری در این باب است . این کتاب ، حاوی مطلبی است که استاد شهید به مرور ایام نگاشته اند و هدف از این نگارش، یادداشت مطالب قابل توجه ، جهت مراجعه ی بعدی و یا آمادگی برای سخنرانی بوده است. این مطالب از نظر اجمال و تفصیل متفاوت می باشند ، به طوری که برخی از آنها به صورت یک مقاله است و برخی دیگر چند سطری بیش نیست و در موارد اندکی مطلب با اشاره ، بیان شده است.
کتاب حاضر ، شامل هشت فصل است که موضوع برخی از آنها همان موضوع سخنرانی هایی است که در جلد اول این مجموعه به چاپ رسیده ، تفاوت اصلی  در گفتار و نوشتار بودن آنها و برخی مطالب اختصاصی است و به تعبیر دیگر این فصول در جلد اول و دوم مکمل یکدیگرند.

آزادی معنوی

 مجموعه ای است مشتمل بر پانزدهسخنرانی از استاد شهید آیت الله مطهری که در زمان ها و مکانهای مختلف ایراد شده اند و وجه مشترک همه ی آنها این است که موضوع آنها مسائل معنوی و مربوط به خود سازی و تزکیه نفس است ، اگر چه در خلال سخنرانی ها گاه به مسائل اجتماعی نیز اشاره شده است. مطالعه ی این کتاب ، گذشته از اینکه خواننده را با بُعد معنوی شخصیت استاد شهید مطهری آشنا می سازد ، وی را گام به گام به سوی خود سازی و تقوا حرکت می دهد و در واقع نوعی سلوک معنوی است. برخی از موضوعات طرح شده در این کتاب عبارتند از: آزادی معنوی ، عبادت و دعا ، هجرت و جهاد ، بزرگی و بزرگواری روح ، مکتب انسانیت.

ده گفتار
این کتاب ، مشتمل بر نُه سخنرانی و یک مقاله است. گفتار اول تا گفتار هفتم  ، شامل سخنرانی هایی است که در فاصله ی مهر ماه 1339 تا مهر ماه 1341 شمسی ، در محفلی ماهانه به نام «انجمن ماهانه ی دینی» در تهران ایراد شده است . عناوین این جلسات از این قرار است : تقوا (دوجلسه)، امر به معروف و نهی از منکر، اصل اجتهاد در اسلام، احیای فکر دینی، فرضیه ی علم، رهبری نسل جوان . گفتارهای هشتم و نهم تحت عنوان «خطابه و منبر» در حدود سالهای 39-41 شمسی در انجمن اسلامی مهندسین ایراد شده و در کتابی به نام گفتار عاشورا در همان سالها چاپ و منتشر گردیده است. بخش آخر کتاب نیزبه مقاله ی «مشکل اساسی در سازمان روحانیت» اختصاص یافته است. این مقاله در سال 1341 شمسی در کتابی به نام ” بحثی درباره ی مرجعیت و روحانیت ” چاپ و منتشر شد.
پانزده گفتار
این کتاب مجموعه ای است مشتمل بر پانزده سخنرانی استاد شهید آیت الله مطهری در زمان ها و مکانهای مختلف و از سنخ کتابهای ” ده گفتار”  و ” بیست گفتار”  از آن متفکر شهید می باشد که در زمان حیات ایشان منتشر شده است. مطالب این کتاب بسیار متنوع و جالب توجه و مورد نیاز امروز ماست و همچون سایر آثار استاد از اتقان ، استقامت رأی و ابتنا بر کتاب و سنت برخوردار است. برخی از اهم موضوعات طرح شده در این کتاب عبارتند از: مسئله نفاق ، روابط بین الملل اسلامی، لزوم تعظیم شعائر اسلامی ،نهضت آزادیبخش اسلام ، واسلام و نیازهای جهان امروز.

بیست گفتار
این کتاب مجموعه ای است مشتمل بر بیست سخنرانی متفکر شهید استاد مرتضی مطهری که بین سالهای 1387 تا 1382 قمری برابر با 1338 تا 1341 شمسی برای عموم ایراد شده و در زمان حیات استاد به چاپ رسیده است.
این کتاب نیز همچون دیگر آثار آن متفکر گرانقدر از بیانی روان و محتوایی غنی همراه با نکات بدیع برخوردار است، ضمن اینکه مسائل مورد بحث، مسائلی است که همواره برای جامعه ی اسلامی مطرح می باشد و اذهان جستجوگر به دنبال پاسخهای مناسب برای آن مسائل هستند.
عناوين این بيست سخنراني عبارتند از: 1-عدالت از نظر علي عليه السلام 2-اصل عدل در اسلام 3-مباني اوليه حقوق از نظر اسلام 4-احترام حقوق و تحقير دنيا 5-تفاوتهاي بجا و تفاوتهاي بيجا 6-رزاقيت الهي 7-امام صادق عليه السلام: به اصول ثابت و متغير طرز زندگي امام، فلسفة زهد و اوضاع سياسي و اجتماعي آن عصر پرداخته است. 8-امام موسي بن جعفر: شخصيت امام و رفتارش در زندان 9-شدائد و گرفتاريها: شدائد، و امتحان الهي 10-فوائد و آثار ايمان 11-نظر دين درباره دنيا 12-نظر اسلام درباره دنيا 13-پرسشهاي ديني: غريزه پرسش، سوال كننده هاي حرفه اي 14-عقل و دل 15-درسي كه از فصل بهار بايد آموخت 16-قرآن و مسأله تفكر 17-استدلال قرآن به مسأله حيات بر توحيد 18-دعا 19-دستگاه ادراكي بشر 20-انكارهاي بيجا: غرور و علم ناقص، دو پيمان خدا از بشر، حد خود را شناختن.

سیری در سیره نبوی
این کتاب دارای سه بخش است. بخش اول که « دیباچه» نام گرفته است شامل دو مقاله تحت عنوانهای «دعوتهای سه بعدی» و «موج اسلامی» به قلم متفکر شهید استاد مرتضی مطهری است. این دو مقاله در اصل ، مقدمه های جلد اول و دوم کتاب ” محمد خاتم پیامبران ”  است که این کتاب مجموعه مقالاتی از چند تن از نویسندگان اسلامی است و در سال 1364 هجری شمسی برابر با 1387 هجری قمری به مناسبت آغاز پانزدهمین قرن بعثت از سوی مؤسسه ی حسینیه ی ارشاد منتشر گردیده است .
بخش دوم که قسمت اصلی کتاب می باشد مشتمل بر هشت سخنرانی استاد شهید تحت عنوان «سیره نبوی» است که در ایام فاطمیه سال 1396 هجری قمری ، مطابق با فروردین 1354 هجری شمسی در مسجد جامع بازار تهران ایراد شده است . عنوان اولیه ی این بحث« منابع شناخت از نظر اسلام» بوده است که استاد پس از برشمردن چند منبع ، سیره اولیاء دین را نیز به عنوان یکی از منابع شناخت از نظر اسلام معرفی نموده و از آنجا وارد بحث « سیره ی نبوی» می شوند . قبل از ورود به این بحث ، استاد شهید بحث کوتاهی پیرامون این فکر انحرافی که «ما قادر به پیروی از اولیاء دین نیستیم» دارند . این بحث  مقدمه ی  آن هشت جلسه سخنرانی قرار داده شده است.
بخش سوم این کتاب که «ضمیمه» نام گرفته است متشکل از یک سخنرانی و ترجمه صد سخن از پیامبر (ص) می باشد. سخنرانی مذکور تاریخچه ای است از زندگی رسول اکرم (ص) و نیز تحلیل سخنانی چند از آن بزرگوار که در هفدهم ربیع الاول مصادف با زاد روز پیامبر (ص) و امام صادق (علیه السلام) ،  در حدود سال 1348 هجری شمسی در حسینیه ی ارشاد ایراد شده است .

سیری در سیره ی ائمه اطهار (علیهم السلام)
این کتاب ، مشتمل بر یک مقدمه و هشت فصل است . موضوع همه آنها سیره ی ائمه ی اطهار علیهم السلام- خصوصاً از نظر چگونگی برخورد با مسئله ی خلافت و حکومت- می باشد. فصل اول را یک سخنرانی تحت عنوان «مشکلات علی علیه السلام» تشکیل می دهد که در تاریخ 30/8/49 مطابق با 21 رمضان 1390 در حسینیه ی ارشاد ایراد گردیده است . فصل دوم متشکل از دو سخنرانی درباره «صلح امام حسن علیه السلام» در بهار 1350 ه.ق و در انجمن اسلامی پزشکان می باشد. فصل سوم، بحث کوتاهی است درباره امام زین العابدین علیه السلام که استاد شهید در ادامه ی سخنرانی «خرافه ی سیزده» که در تاریخ 13/1/1349 برابر با 25 محرم 1390 ه.ق  در حسینیه ی ارشاد انجام شده است ، به تناسب زمان ایراد نموده اند.
فصل چهارم، شامل بحثی درباره ی «امام صادق علیه السلام و مسئله خلافت» است که به دنبال بحث « صلح امام حسن علیه السلام» و بحث «مسئله ی ولایتعهدی امام رضا علیه السلام» طی دو سخنرانی در انجمن اسلامی پزشکان ایراد گردیده است. فصل پنجم را یک سخنرانی تحت عنوان «موجبات شهادت امام موسی کاظم علیه السلام» تشکیل می دهد که تاریخ ایراد آن 4/7/1349 مطابق با 24 رجب 1390 و محل آن حسینیه ارشاد بوده است.
فصل ششم مشتمل بر بحثی پیرامون «مسئله ی ولایتعهدی امام رضا علیه السلام» است که طی دو سخنرانی ،در انجمن اسلامی پزشکان ایراد شده است . بخش هفتم را «سخنی درباره ی امام حسن عسکری علیه السلام» تشکیل می دهد که استاد شهید ، آن را در ادامه یکی از سخنرانی های «سیره ی  ی نبوی» در سال 1354 و در مسجد جامع بازار تهران به مناسب سالگرد ولادت آن حضرت بیان کرده اند. فصل هشتم ، متشکل از دو سخنرانی پیرامون حضرت مهدی علیه السلام می باشد که اولی تحت عنوان «عدل کلی» در تاریخ 24/7/1349 مطابق با چهاردهم شعبان 1390 در حسینیه ی ارشاد ایراد شده، و دومی به فاصله یک هفته ، تحت عنوان «مهدی موعود» در همان مکان انجام گرفته است.

جاذبه و دافعه ی علی علیه السلام
این کتاب ، مجموعه ای است از چهار سخنرانی که در روزهای 18 تا 21 ماه مبارک رمضان سال  قمری 1388 در حسینیه ی ارشاد ایراد شده است . این کتاب ، مشتمل است بر یک مقدمه و دو بخش است . در مقدمه کلیاتی درباره ی جذب و دفع به طور عموم و جاذبه و دافعه ی انسانها به طور خصوصی بحث شده است. در بخش اول، جاذبه علی علیه السلام – که همواره دلهایی را به سوی خود کشیده و می کشد- ، و فلسفه ی آن و فایده و اثر آن، موضوع بحث قرار گرفته است. در بخش دوم، دافعه ی نیرومند آن حضرت که چگونه عناصری را به سختی طرد می کرد و دور می انداخت، توضیح و تشریح شده است؛ ثابت شده که علی علیه السلام دو نیرویی بوده است و هر کس که بخواهد در مکتب او پرورش یابد باید دو نیرویی باشد.

ولاءها و ولایتها

اين كتاب در اصل مقاله اي بوده است به قلم متفكر شهيد استاد مطهري كه در سال 1347 هجري شمسي در كتاب «محمد (ص) خاتم پيامبران» به چاپ رسيد و پس از آن در زمان حيات استاد نيز به صورت رساله اي كوچك منتشر گرديد كه از پنج گفتار به شرح ذيل تشكيل يافته است: 1-واژه «ولي» 2-ولاء منفي 3-ولاء اثباتي عام 4-ولاء اثباتي خاص 5-انواع ولاء اثباتي خاص كه به چهار قسمت اشاره شده است: 1-ولاء محبت يا ولاء قرابت 2-ولاء امامت و پيشوايي روحاني و ديني 3-ولاء زعامت و رهبري اجتماعي 4-ولاء تصرف يا ولاء غيبي و ملكوتي. اين مقاله در كتاب «شش مقاله» استاد مطهري نيز آورده شده است.

خاتمیت

اين كتاب مشتمل بر ده جلسه سخنراني استاد شهيد تحت عنوان “خاتميت” است كه در حدود سال 47 شمسی در حسینیه ارشاد ایراد شده است. عناوین مباحث مطرح شده به شرح ذيل مي باشد: 1-خاتميت در قرآن و حديث 2-علم و عقل، جانشين نبوت تبليغي 3-فلسفه ختم نبوت تشريعي 4-تعليمات اسلام و هدفهاي پايان ناپذير 5-جبر تاريخ و جاويدان ماندن اسلام 6-نقش علما در دين خاتم 7-صفات علماي جانشين انبياء غير مشرع 8-اركان خاتميت 9-استعداد پايان ناپذير قرآن و سنت 10-قابليت پايان ناپذير منابع اسلامي

ختم نبوت

اين كتاب در اصل مقاله اي بوده است كه به قلم استاد شهيد در كتاب محمد (ص) خاتم پيامبران انتشار يافته و همچنين در كتاب شش مقاله نيز مورد استفاده قرار گرفته است كه عناوین بحثهای آن به شرح ذيل مي باشد: راز ختم نبوت، جبر تاريخ، نيازمنديها، مقتضيات زمان، متحرك و انعطاف، اجتهاد

پیامبر امی

اين كتاب در اصل مقاله اي بوده است به قلم متفكر شهيد استاد مطهري كه در سال 1347 هجري شمسي در كتاب «محمد(ص) خاتم پيامبران» به چاپ رسيد و پس از آن از زمان حيات استاد نيز به صورت رساله اي كوچك منتشر گرديد كه شامل هفت گفتار مي شود: 1-رسول درس ناخوانده 2-دوره ماقبل رسالت 3-دبيران پيغمبر 4-جريان حديبيه 5-ادعاي عجيب 6-اتهام مخالفان 7-نتيجه

لازم به ذكر است اين مقاله در كتاب «شش مقاله» استاد مطهري نيز آورده شده است.

شش مقاله
این کتاب ، مشتمل بر شش مقاله از استاد شهید آیت الله مطهری است که در موضوعات مختلف نوشته شده است.  سه مقاله ی اول یعنی «ختم نبوت»، «پیامبر اُمی» و « ولاءها و ولایتها» به طور مجزا نیز منتشر شده و می شوند و قبلاً در کتاب محمد (ص) خاتم پیامبران که به کوشش استاد شهید به مناسبت آغاز پانزدهمین قرن بعثت در سال 1387 هجری قمری برابر با 1347 هجری شمسی از طرف مؤسسه حسینیه ی ارشاد منتشر شد به چاپ رسیده است.
مقاله ی « الغدیر و وحدت اسلامی » قبلاً در کتاب یاد نامه ی علامه ی امینی (ره) که در سال 1350 منتشرشد ، درج گردیده است.
مقاله ی «الهامی از شیخ الطائفه» قبلاً در کتاب هزاره ی شیخ طوسی که مجموعه ی مقالات کنگره ی بزرگداشت آن فقیه بزرگ در تاریخ 28 اسفند 1348 تا 3 فروردین 1349 در دانشگاه مشهد است منتشر شده است.
و سرانجام «مزایا و خدمات مرحوم آیت الله بروجردی» مقاله ای است که در سال 1340 پس از رحلت آن مرجع گرامی به رشته ی تحریر درآمده و در کتاب ” مرجعیت و روحانیت ”  به چاپ رسیده است .

اسلام و نیازهای زمان (۲-۱)
جلد اول این کتاب مشتمل بر بیست و شش سخنرانی که در زمستان 1345 شمسی و در شبهای ماه مبارک رمضان در مسجد اتفاق (تهران) و در یک جمع عمومی تحت عنوان «اسلام و مقتضيات زمان» و نيز نوشته كوتاهي به قلم ايشان در همين موضوع «به عنوان مقدمه» مي باشد.

 اين كتاب حاوي بخشهايي جالب و دلكش در موضوع خود بوده و حلال مسائل مبتلابه زيادي در باب «اسلام و مقتضيات زمان» مي باشد. خصوصاً‌ با توجه به موقعيت زماني حاضر كه به يمن انقلاب شكوهمند اسلامي،‌ حكومت به صالحان رسيده و در پي اجراي احكام مي باشيم و طبعاً‌ اين سوال پيش مي آيد كه آيا با توجه به تغييرات و تحولات زمان، اسلام كه در چهارده قرن پيش نازل شده مي تواند پاسخگوي مشكلات اين زمان و هر زمان ديگري باشد؟ اين كتاب پاسخگوي اينگونه سوالات است. ناگفته نماند كه استاد شهيد بحثهايي در همين زمينه در سال 1351 ايراد نموده اند. اين بحثها به همراه دو بحث ديگر و نيز نوشته هايي از استاد در اين باب، جلد دوم اين كتاب را تشكيل مي دهد.

جلد دوم اين كتاب مشتمل بر نه گفتار است كه از مباحث طرح شده در «انجمن اسلامي پزشكان» در موضوع مذكور درسال 1351 هجري شمسي، كه حالت مباحثه داشته است، تشكيل يافته. مباحث اين كتاب- خصوصاً نيمة اول آن كه در چگونگي انطباق قوانين اسلام با شرايط مختلف زماني مي باشد- تاحد زيادي ديد فقهي استاد شهيد را در اين خصوص و به ويژه هماهنگي آن با نظرات امام خميني(ره) در باب اختيارات وسيع حاكم شرعي يا ولي فقيه را آشكار مي سازد به شرح ذيل مي باشد. 1-طرح اشكال و پاسخ اجمالي 2-مقام عقل در استنباط احكام اسلامي 3-آيا اجتهاد نسبي است؟ 4-جبر تاريخ از دو ديدگاه 5-نيروي محرك تاريخ چيست؟ 6-نظريه جبر اقتصادي تاريخ و بررسي آن(1) 7-نظريه جبر اقتصادي تاريخ و بررسي آن(2) 8-جامعه و تاريخ از نظر قرآن

امدادهای غیبی در زندگی بشر
این کتاب مشتمل بر چهار گفتار و یک مقاله است. گفتار نخست تحت عنوان «خورشید دین هرگز غروب نمی کند» به نظرات گوناگون درباره علل پیدایش دین و به ویژه نظریه ی فطری بودن دین اختصاص یافته است . در گفتار دوم با عنوان «امدادهای غیبی در زندگی بشر» موضوع غیب و مددهای غیبی مورد بررسی قرار گرفته و تفاوت تفکر الهی و مادی در این زمینه نشان داده شده است . همچنین در این گفتار به مسئله مهم مهدویت در اسلام و خصوصاً در تشیع پرداخته شده و ظهور منجی و مصلح جهانی به مثابه یک ضرورت حتمی برای بشریت مورد بحث واقع شده است .  گفتار سوم عنوان « مدیریت و رهبری در اسلام » را بر خود دارد. در این گفتار ، نیاز انسان به مدیریت و رهبری ، با توجه به موضوع رشد فردی ، و اخلاقی و نیز رشد ملی مورد بررسی قرار گرفته و دستورات اسلامی در خصوص رهبری با ذکر مثالهایی از سیره ی پیشوایان دینی تشریح شده است. گفتار چهارم به « رشد اسلامی» اختصاص داده شده است. در این گفتار، تعریف رشد ، اقسام رشد ، شرایط و امکان رشد، وسعت میدان رشد انسانی و مسائلی از این قبیل با ذکر مثالها و نمونه های عینی در هر مورد تبیین گردیده است. مقاله «در پیرامون محلـّل» آخرین بخش کتاب را تشکیل می دهد که در انتقاد از فیلم « محلـّل » نمایش داده شده در سال 1350 شمسی ، در روزنامه ی کیهان به رشته تحریر در آمد. استاد شهید در این مقاله ، فیلم « محلـّل » را فیلمی سراسر قلب، مسخ و تحریف خوانده و آن را گذشته از جنبه ی اسلامی از جنبه ملی نیز یک خیانت دانسته اند. سپس ایشان برای اثابت این مدعا، سوژه فیلم یعنی محلـّل  را هم از نظر قانون اسلامی و هم از نظر تطابق آن با واقعیتها و جریانهای اجتماعی مورد تجزیه و تحلیل قرار داده اند و ضمن بیان اصل  محلـّل  در قانون اسلامی و لوازم و شرایط آن ، موارد مسخ و تحریف این اصل را در فیلم به روشنی توضیح داده اند.

پنج مقاله

اولین مقاله این کتاب ” دین و مذهب ” است که در سال 1350 شمسی درکتاب تعلیمات دینی دوره دبیرستان در اختیار دانش آموزان قرار گرفته بود. مقاله دوم با عنوان ” احتجاج های قرآن ” گوشه ای ازدرسهای استاد در دانشکده الهیات دانشگاه تهران را در بردارد. سومین مقاله، ” نقدی بر ترجمه ای ازقرآن مجید “، شامل بررسی ترجمه ابوالقاسم پاینده برقرآن کریم که در سال 1340 درنشریه یغما به چاپ رسیده بود.

مقاله ” نماز ” با عنوان اصلی حرکتی برضد مسیر آب، کنایه از نوشتن کتابی درباره نماز توسط یکی از دوستان قدیمی استاد در حدود سال 1356 و در جو مارکسیست زدگی و تاویل مفاهیم معنوی به مادی است.

آخرین مقاله، ” اسلام برتر است ” برگرفته از حدیث نبوی الاسلام یعلی و لایعلی علیه، درتبیین دلایل امتیاز اسلام برسایراندیشه ها و کیش های تاریخ است.

احیای تفکر اسلامی
احیای تفکر اسلامی ، مشتمل بر پنج سخنرانی استاد شهید آیت الله مطهری تحت همین عنوان است که در سال 1349 هجری شمسی در حسینیه ی ارشاد ایراد شده است. سخنرانی اول در تاریخ 7/2/1349 به مناسبت یادبود مصلح بزرگ اسلامی ، اقبال لاهوری ، درباره ی « اقبال و احیای فکر دینی » برگزار شده و سخنرانی های بعدی هر یک به فاصله یک هفته از سخنرانی قبلی انجام شده است که عنوان آنها به ترتیب از این قرار است : تفکر دیروز و امروز مسلمین درباره ی میزان تاثیر عمل در سعادت انسان ، تفکر زنده و تفکر مرده ، تفکر اسلامی درباره ی ترک دنیا ، فلسفه ی زهد در تفکر اسلامی.

انسان کامل
این کتاب مجموعه ای است مشتمل بر تنظیم شده ی سیزده جلسه سخنرانی متفکر شهید استاد مرتضی مطهری تحت عنوان«انسان کامل» که در سال 1353 و در ماه مبارک رمضان ایراد شده است. شش جلسه اول این سخنرانی ها در مسجد جاوید (تهران) و بقیه در محل دیگری ایراد شده است و اکثر قریب به اتفاق مستمعین را دانشجویان تشکیل می داده اند. انتخاب این موضوع برای بحث، از سوی استاد شهید، بی مناسبت نبوده است. در آن ایام، در جامعه ی اسلامی ما تفکری رواج یافته بود که بیشتر به دستورات اجتماعی اسلام نظر داشت و بُعد معنوی اسلام را کم اهمیت معرفی می کرد، چنانکه درگذشته ، بیشتر به دستورات عبادی و معنوی اسلام توجه می شد و بُعد اجتماعی این دین مقدس به دست فراموشی سپرده شده بود. استاد شهید برای آنکه آشکار سازند که اسلام یک دین جامع است و انسان اسلامی، انسانی است چند بُعدی که همه دستورات این مکتب الهی را به طور هماهنگ به مورد اجرا می گذارد ، و برای آنکه جوانان مسلمان را از نگرش یک بُعدی به اسلام مصون بدارند ، این بحث را مطرح کردند که البته نظر سایر مکاتب درباره ی « انسان کامل » نیز ، از جمله مکتب سوسیالیسم، مکتب اگزیستانسیالیسم ، مکتب عرفان ، مکتب عقل و … مورد بررسی قرار گرفته است.

تعلیم و تربیت در اسلام
این کتاب مجموعه ای است مشتمل بر کلیه ی سخنرانی های موجود از استاد شهید ، پیرامون «تعلیم و تربیت در اسلام» که از دو بخش تشکیل شده است. بخش اول شامل سیزده جلسه ی سخنرانی استاد در جمع دبیران تعلیمات دینی است. برخی از اهم موضوعات طرح شده در این بخش عبارتند از: پرورش عقل، تربیت عقلانی انسانی، مسئله ی عادت، فعل اخلاقی، کرامت نفس در قرآن و حدیث ، و ریشه ی الهامات اخلاقی.
بخش دوم ، شامل بحثهایی است که در انجمن اسلامی پزشکان در شش جلسه انجام شده است . برخی از عناوین این بحثها از این قرار است  : پرورش جسم و پرورش استعداد عقلانی، تاریخچه ی تعقل از نظر مسلمین، عوامل تربیت.

عرفان حافظ
این کتاب ، مجموعه ای است مشتمل بر پنج جلسه کنفرانس استاد شهید آیت الله مطهری در همین موضوع که در حدود سال 1350 هجری شمسی در دانشکده ی الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران ایراد شده است.
استاد شهید حاشیه هایی نیز به «دیوان حافظ» داشته اند که همراه دیوان به صورت کتابی با نام ” آیینه ی جام  ” منتشر شده است. در واقع این سخنرانی ها و آن حواشی ، مکمل یکدیگر محسوب می شوند ودر برخی موارد، مطالب این کتاب  تفصیل آن حواشی است.

همچنين استاد در بخشي از مقدمه كتاب ،علل گرايش به ماديگري تحت عنوان «ماترياليسم درايران» تحريف شخصيتها و مادي جلوه دادن آنها را يكي از تشبهات مضحك ماترياليسم دانسته و آنگاه به بحث جامعي دربارة حافظ پرداخته اند. شرح كتاب به ترتيب ذيل مي باشد: 1-راههاي شناخت حافظ 2-حافظ، گلي از بوستان معارف اسلامي 3- جهان بيني و ايدئولوژي حافظ مطابق ظاهر اشعار او 4-اصول جهان بيني عرفاني(1) 5- اصول جهان بيني عرفاني(2)
این کتاب ، همچون دیگر آثار استاد  نشان دهنده ی دقت ونکته سنجی ایشان در امر تحقیق است وبه سبب موضوعش ، از حال و هوای لطیف عرفانی برخوردار می باشد که بیانگر بُعد عرفانی شخصیت استاد نیز هست.

حق و باطل
این کتاب مشتمل بر دو بخش است . بخش اول با عنوان « نبرد حق و باطل » تلفیق شده از پنج گفتار استاد شهید است که دو گفتار آن در سال 1356 در یک مدرسه دینی واقع در دماوند ایراد شده و سه گفتار دیگر، قسمتی از بحثهای آن متفکر شهید ، تحت عنوان « فلسفه ی تاریخ » می باشد که در همان سالها در منزل ایشان تدریس می شد.
بخش دوم ، تنظمیم شده ی دو سخنرانی استاد تحت عنوان « تکامل اجتماعی انسان در تاریخ » است که در حدود سال 1350 در دانشگاه شیراز ایراد شده است .
در بخش اول ، با عنوان « نبرد حق و باطل » ابتدا حق و باطل در جهان هستی و نیز در جامعه و تاریخ با استناد به آیات قرآن کریم مورد بحث قرار گرفته اند . در این زمینه ، نظریات مختلفی از جمله نظریه ی ماتریالیسم تاریخی وجود دارد که اصول و مبانی این نظریه در این بخش از کتاب ، طرح و نقد شده است. نهایتاً نظریه ی اسلام درباره ی حق و باطل که مبتنی بر نمود داشتن و طفیلی بودن باطل از یک سو، و نیز اصالت داشتن و مستقل بودن از سوی دیگر است با ذکر نمونه هایی از کلام وحی ارائه گردیده است .
بخش دوم کتاب با عنوان « تکامل اجتماعی انسان در تاریخ » ، مشتمل بر دو فصل است . در فصل اول مطالبی همچون مفهوم تکامل، فرق تکامل و پیشرفت، تکامل اجتماعی در گذشته، نقش انبیا و دین در تکامل تاریخ به بوته بحث و بررسی نهاده شده است. در فصل دوم ، آینده بشر از دیدگاه های مختلف مورد توجه قرار گرفته است . ابتدا دیدگاه های مکتب سیانتیسم یا علم زدگی، مارکسیسم و اگزیستانسیالیسم طرح و نقد شده و سرانجام نظریه اسلام به طور مستدل و منطقی مورد تحلیل و ارزیابی قرار گرفته است.

مسئله ی حجاب

این کتاب در واقع حاصل سلسله بحثها و درسهایی بوده که توسط استاد شهید در جلسات انجمن اسلامی پزشکان القاء شده است. مؤلف در مقدمه ی  کتاب در خصوص ضرورت طرح چنین بحث هایی می نویسد:«هدف نویسنده وهمچنین هدف گروه روشنفکر و متدین انجمن اسلامی پزشکان از طرح و بحث و نشر مسئله حجاب این است که احساس شده گذشته از انحرافات عملی فراوانی که در زمینه ی حجاب به وجود آمده، این مسئله و سایر مسائل مربوط به زن ، وسیله ای شده در دست یک عده افراد ناپاک و مزدور صفت که از این پایگاه علیه دین مقدس اسلام جار و جنجال تبلیغاتی راه بیندازد.

این کتاب متضمن پنج بخش است. در بخش اول تاریخچه ی حجاب و قوم یهود، ایران باستان، جاهلیت عرب و هند مورد بررسی واقع شده است . در بخش دوم ، علت پیدا شدن حجاب در میان اقوام و ملل گوناگون و نظریات متنوع در این باب (ریاضت و رهبانیت ، عدم امنیت ، استثمار زن ، حسادت مرد و …) طرح و نقد شده است. بحش سوم به تبیین فلسفه ی پوشش در اسلام از ابعاد و جوانب مختلف اختصاص یافته است . در بخش چهارم به ایراد و اشکالاتی که بر اصل حجاب و پوشش از سوی مخالفان حجاب گرفته می شود پاسخهای مستدل و منطقی داده شده است. در بخش پایانی کتاب نیز ، اصل حجاب و حدود آن با عنایت به آیات و روایات و سیره ی مسلمین ، به طور مفصل مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.

پاسخهای استاد به نقدهایی بر کتاب مسئله ی حجاب
این کتاب مشتمل است بر نقدهای یکی از فضلا بر کتاب ” مسئله ی حجاب ” – اثر متفکر شهید استاد مرتضی مطهری – و پاسخهای استاد به آن نقدها. توضیح اینکه در سال 1349 هجری شمسی یکی از فضلا در  حاشیه ی نسخه ای از چاپ سوم این کتاب، نظرات انتقادی خود را مرقوم نموده و آن را در اختیار استاد شهید می گذارد، و استاد نیز پاسخهای خود رادر ذیل آن نقدها می نگارند. مطالعه این کتاب علاوه بر اینکه تا حدودی روش فقهی استاد را آشکار می سازد، نشان می دهد که چگونه استاد شهید که از یک سو با تز استعماری «اسلام منهای روحانیت» مبارزه می کند ( تا آنجا که جان خود را در این راه فدا می کند ) از سوی دیگر با جمود و تحجر در می آویزد ؛ و این نیست مگر ناشی از چند بعدی بودن شخصیت و پیمودن صراط مستقیم اسلام که لاجرم با انحرافات مختلف ناسازگار است.

نظام حقوق زن در اسلام

این کتاب ، مجموعه مقالاتی است که استاد شهید ، طی سالهای 45- 46 شمسی در مجله ی زن روز تحت عنوان «زن در حقوق اسلامی» نشر داده اند. این مقالات در پاسخ به سلسله مقالاتی نگارش یافته که در آنها پیشنهاداتی درباره تعویض قوانین مدنی مربوط به حقوق خانواده ارائه شده و مطالبی بر ضد نصوص مُسلـَّم قرآن عرضه گردیده است . استاد مطهری با پاسخهای متقن و مستدل خود به این پیشنهادها در واقع نظام حقوق زن را در مکتب متعالی اسلام طرح و بررسی نموده ، مسائلی همچون خواستگاری، ازدواج موقت، زن و استقلال اجتماعی ،اسلام و تجدد زدگی، مقام زن در قرآن و مسائل متنوع دیگری را مورد بحث و تحقیق عالمانه قرار داده اند.

اخلاق جنسی در اسلام و جهان غرب
این کتاب مشتمل بر سلسله مقالاتی است از متفکر شهید استاد مرتضی مطهری که در حدود سال 1353 به طور مسلسل در مجله ی « مکتب اسلام » درج می شد. این اثر استاد نیز همچون دیگر آثار آن شهید بزرگوار از غنای محتوا و سلاست بیان برخوردار است . برخی از مهمترین موضوعات طرح شده در این کتاب عبارتند از : اخلاق جنسی و عقاید متفکرین جدید ، ارزیابی اصول سیستم نوین جنسی ، سببهای طغیان و سرکشی قوای نفسانی ، دموکراسی در اخلاق ، رشد شخصیت از نظر غریزه ی جنسی.

بررسی اجمالی نهضت های اسلامی در صد ساله اخیر

این کتاب در دو بخش تنظیم شده است .  در بخش اول ، ضمن مروری گذرا بر جنبشهای اصلاح طلبانه ی صد ساله اخیر، واژه «اصلاح» در فرهنگ اسلامی و مفهوم دست اصلاح طلبی در این فرهنگ انسان ساز مورد بررسی قرار گرفته است . از جمله اصلاح طلبان سده ی اخیر که در این بخش از آنها نام برده شده سید جمال الدین اسد آبادی، شیخ محمد عبده و عبدالرحمان کواکبی می باشد که عمدتاً اصلاح دینی را در جهان تسنن مطرح نموده اند. در انتهای این بخش حرکتهای اصلاحی در جهان تشیع و وجه تمایزآنها با حرکتهای اصلاحی در جهان تسنن که همانا هدایت و رهبری آنها توسط روحانیت شیعه است مورد بحث واقع شده است.

در بخش دوم کتاب، نهضت اسلامی ایران به طور مشخص هدف تحقیق و تتبع قرار گرفته، ماهیت، هدف، رهبری و بالاخره آفات این نهضت به تفصیل بررسی گردیده است. از جمله آفات نهضت می توان به این عوامل اشاره نمود : نفوذ اندیشه های بیگانه، تجدد گرایی افراطی، ناتمام گذاشتن نهضت، رخنه فرصت طلبان، ابهام طرحهای آینده، عدم خلوص.

 پیرامون انقلاب اسلامی

اين كتاب مجموعه گزيده اي از يادداشتها، سخنرانيها و مصاحبه هاي استاد شهيد«پيرامون انقلاب اسلامي» كه در قالب پنج سخنراني به شرح ذيل تنظيم شده است: سخنراني در دانشكدة الهيات با موضوع: «آزادي تفكر و عقيده» سخنراني در مسجدالاجواد با موضوع: «ماهيت و عوامل انقلاب اسلامي» مصاحبه در سيماي جمهوري اسلامي: «پيرامون جمهوري اسلامي» مصاحبه دكتر سروش با استاد شهيد: «پيرامون جمهوي اسلامي» سخنراني در مسجد فرشته با موضوعات: عدالت اجتماعي، استقلال و آزادي، معنويت در انقلاب اسلامي و روحانيت و انقلاب اسلامي.

پیرامون جمهوری اسلامی
این کتاب ، مجموعه ای است متشکل از چند بخش. بخش اول عبارت است از یک مصاحبه ی مطبوعاتی که در تاریخ 27/1/58 یعنی دو هفته قبل از شهادت استاد شهید با ایشان انجام شده است. بخش دوم ، مقاله ای است از استاد شهید پیرامون « وظایف حوزه های علمیه». بخش سوم ، شامل یک مقاله ناقص تحت عنوان ” نقش بانوان در تاریخ معاصر ایران ” و نیز یک سخنرانی تحت عنوان نقش زن در جمهوری اسلامی می باشد که هر دو بعد از پیروزی انقلاب اسلامی نگارش و ایراد شده است. علت نقص آن مقاله را باید ترور خائنانه استاد دانست، چرا که آن مقاله آخرین نوشته استاد است به طوری که پس از شهادت آن بزرگوار در محل کارشان یافت شده و ایشان قصد داشتند آن را به صورت مقدمه در چاپ جدید کتاب مسئله ی حجاب بگنجانند بخش چهارم این کتاب را یک سخنرانی استاد تحت عنوان  «اهداف روحانیت در مبارزات» تشکیل می دهد که در آبان 1357 یعنی چند ماه قبل از پیروزی انقلاب اسلامی در دانشگاه صنعتی شریف ایراد شده است . در این سخنرانی، استاد ضمن تأکید بر رهبری بلامنازع امام خمینی (ره)، عدم امکان اتحاد جناح عظیم اسلامی با جناح مارکسیستی ، و مردود بودن آن را از نظر اسلام توضیح داده اند.
بخش پنجم این کتاب ، متشکل از دو سخنرانی استاد شهید درباره ی «آزادی عقیده» است که در پاییز 1348 شمسی در حسینیه ی ارشاد ایراد شده است . بخش ششم نیز یادداشتهایی است از استاد شهید  پیرامون «اسلام و انقلاب» و مسائل دیگر.

آینده انقلاب اسلامی ایران

این کتاب شامل مجموعه سخنرانیها و مصاحبه های استاد شهید آیت ا… مطهری درباره انقلاب اسلامی ایران است که بخش اعظم آن در فاصله زمانی پیروزی انقلاب اسلامی تا شهادت آن عالم ربانی ( یعنی دو ماه و بیست روز ) انجام شده است . دو سخنرانی از این مجموعه در زمان اوج نهضت اسلامی ایراد شده ، اولی تحت عنوان « اهداف روحانیت در مبارزات » که در آبان 1357 در دانشگاه صنعتی شریف در همایشی به نام « همبستگی » صورت گرفته و دومی تحت عنوان « مفهوم آزادی عقیده » در دوم بهمن 1357 در دانشکده الهیات و معارف اسلامی ایراد شده است . این دو سخنرانی ، بخش اول و دوم این کتاب را تشکیل می دهند . از استاد شهید دو سخنرانی دیگر درباره « آزادی عقیده » موجود بود که در سال 1348 در حسینیه ارشاد انجام شده است . که در پایان کتاب به صورت بخش ضمیمه آورده شده است.

بخش سوم این کتاب « تحلیل انقلاب ایران » نام گرفته است که مجموع دو سخنرانی همراه با پرسش و پاسخ آن متفکر شهید است و در فروردین 1358 در انجمن اسلامی پزشکان و در محل مسجد الجواد تهران ایراد شده است . بخش چهارم ، مجموع سخنرانیهای آن شهید عزیز در موضوع « آینده انقلاب اسلامی ایران » است که در اسفند 1357 در محل مسجد فرشه تهران صورت گرفته و شامل هفت سخنرانی است در این موضوعات : ماهیت انقلاب ایران ، ریشه های انقلاب اسلامی ، عدالت اجتماعی ، استقلال و آزادی ، معنویت در انقلاب اسلامی ، روحانیت و انقلاب اسلامی ، نقش زن در جمهوری اسلامی . همچنین دو مقاله از استاد وجود داشت یکی با عنوان « وظایف حوزه های علمیه » و دیگری با عنوان « نقش بانوان در تاریخ معاصر ایران » که اولی پس از بحث « روحانیت و انقلاب اسلامی » و دومی پس از بحث « نقش زن در جمهوری اسلامی » درج گردیده است .

بخش پنجم این کتاب « درباره جمهوری اسلامی » و شامل یک مصاحبه مطبوعاتی و سه مصاحبه تلویزیونی است . در ابتدای مصاحبه های تلویزیونی مطلبی از یادداشتهای استاد درباره شبهاتی که درباره « جمهوری اسلامی » مطرح است آورده شده است .

کتاب با یک « دیباچه » آغاز شده که شامل قطعه شعری از استاد شهید در غم فراق امام خمینی که آن را در ایام حبس در زندان موقت شهربانی پس از قیام 15 خرداد سروده اند . و نیز شامل متن خیر مقدم به امام خمینی در فرودگاه مهرآباد تهران است که به قلم آن فیلسوف و مجاهد شهید به رشته تحریر در آمده است .

بخش عمده این کتاب قبلاً به صورت کتابهای پیرامون انقلاب اسلامی و پیرامون جمهوری اسلامی منتشر شده است

خدمات متقابل اسلام و ایران
این کتاب تکمیل شده  و تفصیل یافته ی  نُه جلسه سخنرانی است که در ماه محرم و صفر سال 1388 قمری (1346 شمسی) توسط استاد شهید  ایراد شده است . مطالب بحث شده در این سخنرانی ها مجموعاً در سه بخش: اسلام از نظر ملیت ایران، خدمات اسلام به ایران ، و خدمات ایران به اسلام ، تدوین یافته است .
در بخش اول به این پرسش پاسخ داده شده است که آیا هیچ گونه تضاد و تناقضی میان احساسات مذهبی و احساسات ملی ما ایرانیان وجود ندارد یا اینکه اساساً دارای دو نوع احساس متضاد (مذهبی و ملی) می باشیم؟ برای پاسخ به این پرسش ، موضوعاتی چون ناسیونالیسم، مقیاس ملیت، داعیه ی جهانی اسلام، مذهب تشیع ، و مطالبی از این دست مورد بحث و بررسی واقع شده است.
بخش دوم متکفل پاسخ به پرسش دیگری است و آن اینکه دین اسلام آنگاه که در چهارده قرن پیش به ایران وارد شد، چه تحولات و دگرگونیهایی در میهن ما به وجود آورد و آیا اصولاً ورود اسلام به ایران برای این کشور موهبت بود یا فاجعه؟ جهت پاسخ به این پرسش، ابتدا افکار و عقاید مذهبی عامه مردم ایران در زمان ظهور اسلام مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است و از جمله به آیین های زردشتی ،مسیحی، مانوی، مزدکی ،بودایی و عقاید آریایی پرداخته شده است. همچنین نظام اجتماعی، خانوادگی و اخلاقی ایران قبل از اسلام ، تحت بررسی قرار گرفته و تأثیر اسلام بر آنها مورد ارزیابی واقع شده است. مسئله ی کتاب سوزی درایران و مصر به وسیله مسلمانان فاتح ، از جمله مسائلی است که در همین بخش در میان نهاده شده و استاد شهید بی پایگی این مدعا را مستدلاً به اثبات رسانده اند. فصل «کارنامه ی اسلام در ایران » در واقع ، ماحصل و نتیجه ی نهایی مباحث طرح شده در بخش دوم است. در این فصل رها وردهای ارزشمند اسلام برای ایران بیان شده است .
در بخش سوم ، به پرسش دیگری پاسخ داده شده و آن اینکه ایرانیان چه نقشی در نشر و بسط تعالیم دین اسلام داشته اند و انگیزه ایرانی در این خدمات چه بوده است ؟ برای پاسخ به این پرسش ، خدمات گسترده ی ایرانیان مسلمانان در هند، کشمیر، چین ، مغرب و شمال آفریقا مورد بررسی قرار گرفته است. همچنین از عالمان علوم اسلامی همچون علم قرائت ، علم تفسیر، حدیث و روایت ، فقه و فقاهت ، فلسفه و حکمت ، عرفان و تصوف که اصلاً ایرانی بوده اند نام برده شده و خدمات علمی ایشان در طی قرون متمادی مورد بررسی و کنکاش قرار گرفته است. خلاصه آنکه ، با مطالعه کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران، خواننده به این نتیجه روشن دست خواهد یافت که «مسائل مشترک اسلام و ایران ، هم برای اسلام افتخار آمیز است هم برای ایران؛ برای اسلام به عنوان یک دین که به حکم محتوای غنی خود ملتی باهوش و متمدن و صاحب فرهنگ را شیفته ی خویش ساخته است، و برای ایران به عنوان یک ملت که به حکم روح حقیقت خواه و بی تعصب و فرهنگ دوست خود ، بیش از هر ملت دیگری در برابر حقیقت خضوع کرده و در راهش فداکاری نموده است.»

سیری در نهج البلاغه

این کتاب ، مجموع مقالات متسلسلی است که در سالهای 51-52 در مجله ی «مکتب اسلام» توسط استاد شهید مطهری به رشته تحریر در آمده و سپس به صورت کتاب به دست چاپ سپرده شده است . این کتاب دارای مقدمه و هفت بخش است. نویسنده در مقدمه ی کتاب ، شرح آشنایی و انس خود را با نهج البلاغه به تفصیل بیان می کند و می نویسد: «باید بدانیم که سخن علی (علیه السلام) چه از نظر صورت و چه از نظر معنی محدود به هیچ مکانی نیست، انسانی و جهانی است» .

بخش اول: در اين بخش به نهج البلاغه به عنوان «كتابي شگفت» و امتيازات آن همچنين «تاثير و نفوذ» و «در آيينه‌ اين عصر» اشاره شده است و در انتها به عنوان شاهكارها علي در ميدان هاي گوناگون مباحث و موضوعات و نگاهي كلي به آن مطالبي آمده است.

 بخش دوم: الهيات و ماوراء الطبيعه، ارزش تعقلات فلسفي در مسائل ماوراء طبيعي، ذات و صفات پروردگار، مقايسه و داوري.

بخش سوم: سلوك و عبادت: ترسيم چهرة عبادت و عباد در نهج البلاغه بخش چهارم:‌حكومت و عدالت، اعتراف به حقوق مردم،‌ حكمران امانتدار است نه مالك بخش پنجم: اهل بيت و خلافت،‌ احقيت و اولويت، انتقاد از خلفا، عثمان. بخش ششم: موعظه و حكمت، عمده ترين بخشهاي نهج البلاغه، تقوا مصونيت است نه محدوديت، زهد و پارسايي، زهد اسلامي و رهبانيت مسحي، زاهد و راهب، زهد و آزادگي، زهد و معنويت، زهد. بخش هفتم: دنيا و دنياپرستي، رابطه انسان و جهان، ارزش دنيا از نظر قرآن و نهج البلاغه، وابستگيها و آزادگيها، خودزياني و خود فراموشي، نكاتي چند.

حج
این کتاب گزیده ای از یادداشتهای استاد شهید درباره حج و مسائل مرتبط با آن می باشد. در این کتاب نقش حج در وحدت و تفاهم مسلمانان ، فایده و لزوم درس اخلاق برای مسافران حج ، کعبه و نقش اجتماعی آن، احرام و فلسفه ی آن ، اسرار حج و مطالب جالب و خواندنی دیگر مورد بحث قرار گرفته است . بدیهی است که اگر استاد قصد داشتند کتابی مستقل درباره حج بنگارند ، بسیار کامل تر و غنی تر از این کتاب – که صرفاً گزیده ای از یادداشتهای ایشان است – می گردید. در عین حال مسائل و مباحث طرح شده در این کتاب نیز به نوبه ی خود می تواند برای اقشار مختلف و به ویژه اهل تحقیق و پژوهش ، آموزنده و راهگشا باشد.

جهاد
این کتاب حاصل چهار جلسه ی سخنرانی استاد شهید است که در سال 1350 شمسی در مسجد الجواد (تهران) در جمع عمومی و به طور هفتگی ایراد شده است . بحث کلی کتاب ، پیرامون مفاد و مضمون آیه 29 از سوره توبه می باشد که به لزوم نبرد مسلمانان با بعضی از اهل کتاب (که خصوصیات آنها در آیه ی مبارکه آمده است )تصریح دارد. از جمله مطالبی که در این کتاب در ارتباط با موضوع یاد شده مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است می توان به این مطالب اشاره نمود: مطلق یا مقید بودن جنگ با اهل کتاب، فلسفه و هدف جهاد، تفاوت میان مشرک و غیر مشرک، پیمان با کفار، جنگ دفاعی، حقوق انسانیت، جنگ برای رفع مانع از ایمان و توحید، مقیاس حقوق شخصی و حقوق عمومی، آزادی فکر یا آزادی عقیده ، جزیه.

آشنایی با قرآن (۱۲-۱)

مجموعه آشنایی با قرآن ، سلسله مباحث تفسیری استاد شهید در سالهای قبل از پیروزی انقلاب اسلامی است که عمدتاً در بین سالهای 1350 تا 1355 شمسی در سلسله جلسات عمومی تفسیر قرآن  انجام شده است .

جلد اول این مجموعه مقدمه و پیش درآمدی بر این سلسله مباحث محسوب می شود که در آن  به مسائلی همچون زبان قرآن ، مخاطبهای قرآن ، عقل از دیدگاه قرآن و … پرداخته شده است . در مجلدات بعد ، تفسیر آیاتی از برخی سوره های قرآن از جمله حمد ، بقره ، انفال ، توبه ، نور ، زخرف ، دخان و .. ارائه شده است. ویژگی ممتاز این مباحث ، توجه به مسائل و موضوعات اجتماعی – سیاسی روز در حین تفسیر آیات قرآنی است که موجب تازگی و زنده بودن این مباحث گردیده است.

آشنایی با قرآن(1)” نخستین جلد از مجموعه آشنایی با قرآن است که استاد شهید در آن مباحثی پیرامون شناخت قرآن، شرايط آشنايي با قرآن، آشنايي با زبان قرآن، مخاطبهاي قرآن، عقل از ديدگاه قرآن، منشأهاي خطا از نظر قرآن، نظر قرآن درباره قلب مطرح کرده است.

تفسیر سوره حمد و تفسیر سوره بقره موضوعات جلد دوم آشنایی با قرآن است که در جلسات هفتگی موسوم به “جلسه یزدیها” در سالهای 56 و 57 در نقاط مختلفی از تهران ایراد شده است.و ذیل آنها بحث‌های مهمی چون نفاق، شرک و توحید، اعجاز قرآن و معجزات پیغمبر اسلام(ص) بیان شده است.

جلد سوم اين كتاب(تفسیر آیاتی از سوره های انفال و توبه) مشتمل بر چهارده جلسه درس با برخي موضوعات به شرح ذيل مي باشد: 1-معني شكر، خيانت به اجتماع، تقوا و گشايش در كار و روشن بيني 2-اثر تقوا در دنيا،‌ اثر اخروي تقوا، امداد الهي درهجرت رسول اكرم، معني مكر 3-نقاشي روحيه ها، انواع عذاب 4-ايمان، انفاق، اثر امتحان الهي، فسفه جهاد در اسلام 5-موارد اختلاف شيعه و اهل تسنن، خمس 6-انفاق چيست؟ 7-آداب جهاد 8-تبديل جلال معنوي به شوكت مادي توسط خلفاي اسلامي 9-چرا به «مردن» مي گوييم «وفات» ، مسأله روح،‌ عالم برزخ 10-آيات محكم و متشابه، منطق جبر و تفويض، شاهدي از دعاي كميل 11-شرافت انساني، فلسفه مجازات مجرم، لزوم تهيه نيرو 12-مسأله صلح،‌ همكاري و همدلي، داستان مرحوم فيض و مرد زاهد 13-ولاء مثبت و منفي، مهاجرين،‌ انصار، كفار، مسأله هجرت،‌ عقد اخوت 14-چرا سوره برائت فاقد بسم الله است؟ آزادي عقيده، فرق علم و عقيده

جلد چهارم اين كتاب مشتمل بر سيزده جلسه تفسير سوره نور توسط استاد شهيد مي باشد كه اهم برخي مطالب آن به شرح ذيل است: عفاف از نظر قرآن، مسأله اذان، پوشش، آيه نور، اصل هدايت، تفاوت منطق عرفاني قرآن با برخي عرفانها، سرنوشت عمل كافر، تسبيح و تحميد موجودات، معني توحيد، تمثيل مولوي، نظريه تبدل انواع.

استاد مطهری در این جلد مطالب مهمی همچون مسأله عفاف، ازدواج در سیستم فرنگی و سیستم اسلامی و مسأله چشم چرانی را به تفصیل و در حجمی بیشتر از جلدهای دیگر ارائه کرده است.

جلد پنجم مجموعه آشنایی با قرآن نیز پنج سوره از قرآن به نام‌های زخرف، دخان، جاثیه، فتح و قمر تفسیر شده و موضوعاتی مانند معاد جسمانی و روحانی، شفاعت، جبر و تفویض، آهنگ پذیری آیات قرآن و سعد و نحس ایام در روایات، در این کتاب مورد بحث و بررسی واقع شده است

اهم برخي مطالب آن به شرح ذيل مي باشد: تعصب قبيله اي، معيار دوستيها، معناي خليل، تعبير«ارث» در قرآن، حقيقت، غذاي روح انسان، برهان قرآن در مسأله فرزند نداشتن خدا، شفاعت مثبت، تعبير «فرق» در قرآن، انواع تربيت، كلمه «لعب»، درخت «طوبي» درخت «زقوم»، تنزيل قرآن، اصرار برگناه كبيره، پيغمبر(ص) شاهد است، معناي«بيعت»، آهنگ‌ آيات، عوامل بقاي قرآن، ارتباط بين خوبي و بدي اعمال با حوادث عالم،‌ تفاوت تفأل با تطهير.

برخي مطالب جلد ششم اين كتاب (تفسیر سوره های الرحمن،واقعه،حدید،حشر،ممتحنه) بدين شرح است: معني «رحمن» و «رحيم»، تعليم قرآن، نعمت «بيان» سجده گياه و درخت،‌ حديث «سلسلة الذهب» خلقت زمين براي مردم، خلقت «انسان» و «جن» ، معناي كلمه «سلطان» واژه «ناحيه»، ترس از مقام پروردگار، توصيف اهل بهشت. معناي كلمه «وقوع» ، زلزلة قيامت، تعريف «سابقين»، جايز بودن تدبر در معني آيات نعمتهاي اصحاب اليمين راه پيغمبر يكي است، رهبانيت، بدعت در مسيحيت، روشنايي قلب، ايثار «انصار» تقوا يا خود نگهداري، ضمير «هو» دربارة خداوند، اسماء الهي، تكبر بالحق، فرق اساسي اسلام با مسيحيت در موضوع ايمان و رابطه انسانها با يگديگر، فرصت طلبي دشمنان كلمه «اسوه» ازدواج ابتدايي مسلمان با غير مسلمان،‌ مهر، علل آزمايش ايمان زنان،‌ بيعت زنان و شرايط آن، مسأله و لاء كفار،‌ خصوصاً يهود.

در جلد هفتم اين كتاب(تفسیر سوره های صف،جمعه،منافقون،تغابن)، به تناسب آيات، برخي موضوعات اجتماعي سياسي مانند نماز جمعه و مسأله نفاق مورد بحث قرار گرفته است.

برخي از اهم مطالب جلد هشتم كتاب (تفسير سوره هاي طلاق، تحريم، ملك و قلم)به شرح ذيل مي باشد: افراط مسيحيت كاتوليكي در مسأله طلاق، تقوا و خروج از مشكلات، شكستن مزرهاي الهي به زيان خود انسان است، مسأله هفت آسمان و هفت زمين، توضيحات تاريخ و حديث، مسئوليت نسبت به خاندان خود، جهاد با منافقين، معني ملك، نظام خلقت، معني خوف خدا، انكار الهي، اصل التفات، معني «ن»، دو نوع تصالح و تساهل،‌ داستان باغداران، قياس كردن وضع آخرت با وضع دنيا، مستي نعمت.

جلد نهم تفسیر سوره های حاقه،معارج،نوح و جن می باشد.

جلد دهم مشتمل بر تفسیر سوره های مزمل ،مدثرو قیامت قرآن کریم است.در پایان چند جلسه اول به مناسبت تقارن با ماه محرم و صفر درباره حادثه کربلا بحث شده که این مطالب عینا در کتاب آورده شده است.

جلد یازدهم شاما تفسیر سوره های دهر(انسان)،مرسلات ،نباو نازعات است که جمعا مشتمل بر چهارده جلسه می باشد.

جلد دوازدهم از مجموعه “آشنایی با قرآن”، مشتمل بر تفسیر سوره‌های عبس، تکویر، انفطار، مطففین، انشقاق، بروج، طارق و سلسله جلسات تفسیر قرآن شهید مطهری در منطقه قلهک تهران است. در این اثر به تناسب آیات، برخی مطالب تاریخی و اجتماعی نیز نقل شده ‌است. از موضوعات این مجلد می‌توان به شأن نزول سوره‌ها، نقش تعلیم و تربیت در سرنوشت انسان، آزادی تفکر، معنی عدل و توازن، استدلال بر معاد با یک تشبیه، روز آشکار شدن باطن‌ها، تقسیم مردم به دو گروه و دعای مکارم‌الاخلاق اشاره‌کرد.

مسئله ی شناخت

موضوع «شناخت» از جمله موضوعهای محوری در مکاتب فلسفی جهان به شمار می آید. استاد شهید نیز با توجه به اهمیت این موضوع و نقشی که می تواند در تبیین معارف اسلامی داشته باشد، طرح و بررسی آن را به ویژه در میان نسل جوان و قشر تحصیل کرده که تشنه ی آموختن است ، امری لازم می دانستند . این کتاب نیز که مجموعه ای است مشتمل بر ده  جلسه سخنرانی از استاد شهید که در محرم سال 1397 هجری قمری  در کانون توحید(تهران) ایراد شده است، در واقع پاسخی درخور به نیاز فکری آن دوران محسوب می شود؛  نیازی که امروز و هر روز دیگر ذهن انسان جستجوگر مسلمان را به تلاش برای دستیابی به حقیقت فرا می خواند . در این کتاب مطالبی همچون امکان شناخت ، ابزار های شناخت، منابع شناخت ،  مراحل و درجات شناخت، مکانیسم تعمیم شناخت حسی و .. مورد بحث و بررسی قرا رگرفته است .

شناخت در قرآن

این کتاب توسط انتشارات  سپاه پاسداران انقلاب اسلامي چاپ شده است و مشتمل برسر خلقت آدم،-نظر قرآن درباره نظريه شناخت،امكان شناخت،روش بحث كتاب،شناخت در قرآن و…می باشد

فطرت
« فطرت» عنوان بحثهایی است از متفکر شهید استاد مرتضی مطهری که در سالهای 1355 و 1356 شمسی در تهران و در جمع معلمان  و دبیران مدرسه نیکان در ده جلسه ایراد شده و ظاهراً به دلیل برخورد با نهضت اسلامی و افزایش مشاغل اجتماعی ِ استاد شهید ، متوقف گردیده است.
مؤلف ، ابتدا معنای « فطرت» و تفاوت آن را با «غریزه» و «طبیعت» روشن می سازد. سپس نظریات گوناگون موجود در خصوص چگونگی معلومات فطری را طرح کرده ، نظر قرآن را با ذکر آیاتی چند از کلام وحی ارائه می نماید. فصول بعدی کتاب به توجیه گرایشهای مقدس و انسانی، تکامل اصالتهای انسانی، مبنا و منشأ مذهب و نقد نظریات گوناگون در این باب اختصاص یافته است.

فلسفه ی اخلاق
این کتاب ، مشتمل بر سیزده جلسه ی سخنرانی استاد شهید پیرامون «فلسفه ی اخلاق» و دارای دو بخش است. بخش اول که قسمت اعظم کتاب را تشکیل می دهد متشکل از ده سخنرانی استاد در سال 1351 شمسی ، در ماه محرم و در مسجد ارک تهران است . در این بخش علاوه بر فلسفه ی اخلاق ، درباره اخلاق اسلامی نیز بحث شده است.
بخش دوم متشکل از سه سخنرانی استاد تحت عناوین «اخلاق کمونیستی» ، «مسئله ی خودی در اخلاق» و «معیار فعل اخلاقی» می باشد که در زمانها و مکانهای مختلف ایراد شده اند. در فصل «اخلاق کمونیستی» مفهوم تکامل از نظر مارکسیسم و نیز آزادی و مساوات از دیدگاه این مکتب طرح ونقد گردیده است و در فصل «مسئله ی خودی در اخلاق» انواع «خود» و «خودپرستی» (خود شخصی، خود خانوادگی و خود ملی) و نیز نحوه ی مبارزه  با آنها بیان شده و فضایل اخلاقی از منظر مکتب اسلام مورد بررسی قرار گرفته است. در فصل «معیار فعل اخلاقی» ضمن تعریف فعل طبیعی و فعل اخلاقی و تمییز نهادن بین آن دو، معیار فعل اخلاقی از نظر متفکران و فیلسوفان غربی ، طرح و بررسی گردیده است

انسان و سرنوشت
مسئله ی سرنوشت و قضاء و قدر که در این رساله فحص و تحقیقی درباره آن صورت گرفته است، جزء مسائل فلسفی است و اگر بنا باشد در ردیف واقعی خود قرار گیرد، باید آن را در فلسفه در میان مسائل فلسفی جستجو کرد، ولی در این رساله از ردیف اصلی خود خارج شده و در ردیف مسائلی قرار گرفته که نه از لحاظ موضوع با آنها مرتبط است و نه از لحاظ نتیجه و هدف تعلیماتی. این مسئله در این رساله جزء  سلسله بحثها یی ، تحت عنوان « بحثهایی از علل انحطاط مسلمین » واقع شده است که شامل موضوعات ، جریانات و مسائل گوناگون است. موضوعاتی که تحت این عنوان قابل بحث است، بعضی تاریخی و بعضی روانی ، اخلاقی ، اجتماعی و یا صرفاً دینی و احیاناً فلسفی است. بنابراین ، مباحثی گوناگون که در ردیفهای متعدد قرار دارند، جزء این سلسله مباحث واقع می شود.
آنچه این مباحث گوناگون را به یکدیگر پیوند می دهد، تحقیق در اثرات مثبت و منفی این امور در ترقی و انحطاط اجتماعی اسلام است.
علی هذا ، منظور از طرح این مسئله در این رساله ، اولاً تحقیق در این جهت است که آیا اعتقاد به سرنوشت، آن طور که قواعد برهانی فلسفی ایجاب می کند، از نوع عقاید و افکاری است که معتقدین خود رابه سستی و تنبلی می کشاند و مردمی که به این عقیده می گرایند خواه ناخواه به انحطاط کشیده خواهند شد، یا این عقیده اگر درست تعلیم داده شود، چنین تأثیر سوئی ندارد؟ ثانیاً اینکه اسلام این مسئله را چگونه و به چه طرزی تعلیم داده است و تعلیم اسلامی در این زمینه چه تأثیر ی در روحیه ی پیروان اسلام داشته است و می تواند داشته باشد؟ و چون منظور این جهت بوده ، از تعرّض به فروع و شاخه هایی که با منظور نامبرده ارتباط ندارد خودداری شده است

عدل الهی

بحث«عدل الهی» از جمله مباحث عمیق و غامض فلسفی است که فیلسوفان و متکلمان اسلامی درباره ی آن به جـِدّ اندیشیده و کوشیده اند تا شبهات وارد بر آن را به ادله متقن عقلی دفع نمایند. استاد شهید در کتاب عدل الهی تلاش خود را صَرف آن نموده تا ابتدا اصل مسئله ی «عدل الهی» را به روشنی طرح کند و سپس مسائل مرتبط با آن ، نظیر تبعیضها و تفاوتها، قضا و قدر، شُرور، مجازاتهای اخروی و … را مورد بحث استدلالی قرار دهد. کتاب در یک مقدمه و نُه بخش تنظیم شده است.

بخش اول:‌عدل بشري و عدل الهي بخش دوم: حل مشكل: نگاهي به فلسفه اسلامي، راهها و مسلکها، راه هاي اهل تعبد، شاعر،معتزله و حكماي الهي بخش سوم:‌تبعيضها بخش: چهارم: شرور بخش پنجم: فوايد شرور بخش ششم: مرگ و ميرها بخش هفتم: مجازاتهاي اخروي بخش هشتم:‌شفاعت بخش نهم: عمل خير از غير مسلمان

نکته ی مهم و قابل توجه ، درباره ی این کتاب آن است که مباحث دشوار فهم ودیریاب فلسفی و کلامی ، با بیانی شیوا و روان و در عین حال مُستدل و متقن طرح شده  به گونه ای که برای ناآشنایان با مفاهیم و اصطلاحات فلسفی نیز قابل فهم و سودمند می باشد. نویسنده، خود در مقدمه ی کتاب می نویسد:«این کتاب مدعی نیست که بحث عدل را همه جانبه و قرآن پسند طرح کرده است. آنچه احتمالاً می تواند ادعا کند این است که این بحث را از نظر عدل تکوینی و الهی که یکی از مسائل مطرح شده  در قرآن در زمینه ی عدل است ، تا حدی به صورت تازه و با دید تازه ای طرح کرده است.»

علل گرایش به مادیگری
آنچه در این کتاب آمده ، در حقیقت نقد و بررسی گوشه ای از تاریخ عقاید و اندیشه های بشری است. موضوع اصلی بحث این کتاب ، یعنی اثبات یا انکار خدا ،  قطعاً حساس ترین و شورانگیزترین موضوعی است که از فجر تاریخ تاکنون اندیشه ها را به خود مشغول داشته است. استاد شهید در این کتاب به طرح علل و عوامل گرایش به مادیگری می پردازد و شخصاً از این عوامل  به عنوان مهمترین آنها نام می برد: نارسایی مفاهیم کلیسایی، نارسایی مفاهیم فلسفی غرب ، نارسایی مفاهیم اجتماعی و سیاسی ، نقص روشهای تبلیغی ، نامساعد بودن جوّ اخلاقی و اجتماعی.
در بخش پایانی کتاب ، چند راه برای مبارزه با گرایش به مادیگری از طرف مؤلف پیشنهاد شده است که عبارتند از: عرضه داشتن مسائل اجتماعی و سیاسی و ابتناء حقوق سیاسی و اجتماعی بر مکتب الهی، مبارزه با هرج و مرج تبلیغی و اظهار نظر افراد غیر متخصص، فراهم کردن محیط مساعد اخلاقی و اجتماعی و هماهنگی آن با مفاهیم متعالی معنوی ، بازگردانیدن حماسه به مفاهیم اسلامی.

کلیات علوم اسلامی (منطق-فلسفه) (1)

این کتاب اولین مجلد از مجموعه ی سه جلدی «کلیات علوم اسلامی» و شامل دو بخش ” منطق ” و ” فلسفه ” است. درس اول در واقع مقدمه ای بر این دو بخش بوده ودر آن تعریف روشنی از واژه ی «علوم اسلامی» انجام شده است.

بخش اول (منطق) مشتمل بر درس های دوم تا شانزدهم می باشد که مجموعاً به تبیین تعاریف و اصطلاحات علم منطق اختصاص یافته است.

بخش دوم (فلسفه) شامل ده درس  است که به طور کلی می توان آن را به سه فصل تقسیم نمود. در فصل اول که شامل درسهای اول و دوم است ، استاد به توضیحاتی کلی درباره فلسفه و فلسفه ی اسلامی پرداخته اند. در این فصل معنای فلسفه در فرهنگ اسلامی و فرهنگ غربی و تفاوت علم و فلسفه ، مورد بحث قرار گرفته و به شبهات مربوط به معنی متافیزیک و جدا شدن علوم از فلسفه اشاره شده است.

فصل دوم (درس سوم تا ششم) گذاری است تحلیلی به تاریخ فلسفه و به طور کلی تفکر در فرهنگ اسلام. در این فصل، استاد نخست به اختصار ، روشهای چهارگانه فلسفه مشـّاء و اشراق و نیزکلام و عرفان و تفاوت آنها را با یکدیگر شرح داده و سپس سیر طبیعی این چهار بینش و نزدیکی آنها با یکدیگر و تبلور آنها را در حکمت متعالیه ترسیم کرده اند و آنگاه با تفصیل و توجه بیشتری ، معنی و اهمیت حکمت متعالیه ی ملاصدرا و کتاب گرانقدر ” اسفار اربعه ”  را بیان کرده اند.

فصل سوم که از درس ششم آغاز می گردد ، با تقسیم بندی مسائل فلسفه شروع می شود و به دنبال آن روشی اتخاذ می شود که تا پایان کتاب ادامه می یابد. مطابق این روش، استاد بدون آنکه بخواهند وارد مباحث دقیق و استدلالی فلسفی شوند، صرفاً مفاهیم و اصطلاحات مهم فلسفه ی اسلامی را توضیح داده اند. در این فصل مفاهیمی از قبیل «وجود و ماهیت»، «عینی و ذهنی»، «حدوث و قـِدَم» ، «ثابت و متغیر»، «علت و معلوم» و «وجوب و امکان و امتناع» مورد بحث قرار گرفته است.

کلیات علوم اسلامی (کلام-عرفان-حکمت عملی)(2)

این کتاب جلد دوم از مجموعه «کلیات علوم اسلامی» است که در اصل تقریرات درسهای استاد شهید برای دانشجویان سالهای اول و دوم دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران بوده است و مشتمل بر سه بخش ِ کلام، عرفان و حکمت عملی می باشد.

بخش اول شامل هشت درس است.در درسهای اول و دوم به تاریخچه علم کلام و موضوع این علم پرداخته شده است. درسهای سوم تا هشتم به تبیین آراء و عقاید نحله های مختلف کلامی اعم از معتزله ، اشاعره و شیعه اختصاص یافته ونظریات آنها در باب مسائلی همچون توحید، عدل، اختیار ، آزادی انسان و … به تفصیل بیان شده است.

بخش دوم شامل یازده درس می باشد. در درسهای اول ، دوم و سوم عرفان عملی ،عرفان نظری و مایه های عرفان اسلامی مورد بررسی قرار گرفته است. در درسهای چهارم، پنجم و ششم تاریخچه مختصر عرفان و تصوف از صدر اسلام تا قرن دهم هجری که متضمن شرح احوال عرفای نامی این قرون است، تحلیل و بررسی شده است. درسهای هفتم ، هشتم ونهم مشتمل بر تبیین منازل و مقامات عرفانی است و درس دهم به تعریف اصطلاحاتی مانند حال، مقام ، قبض و بسط ،  غیبت و حضور اختصاص یافته است.

بخش سوم کتاب حاوی هشت درس است. درس اول ودوم عهده دار تعریف حکمت نظری و عملی است. در درس سوم یکی از شعب حکمت عملی یعنی «اخلاق» مورد بحث  واقع شده و معیار درستی و نادرستی در اخلاق ، ضمن طرح و نقد فلسفه ی تحلیل منطقی برتراند  راسل (فیلسوف مشهور انگلیسی) معرفی و تبیین گردیده است. در درس چهارم تا هشتم نیز ، نظریات گوناگونی در باب اخلاق مورد توجه و ارزیابی گرفته است.

کلیات علوم اسلامی (اصول فقه-فقه)(3)

این کتاب ، سومین وآخرین مجلد از مجموعه ی «کلیات علوم اسلامی» و شامل دو بخش ” اصول فقه ” و ” فقه ” است.

بخش اول ، مشتمل بر هفت درس است که در آنها به موضوعاتی چون تعریف علم اصول، معرفی اجمالی علمای اصولی، مسائل علم اصول، مسائل مشترک کتاب وسنت، اصول عملیه و … پرداخته شده است.

بخش دوم شامل یازده درس است. درس اول درباره ی تعریف علم فقه و موضوع آن است. درس دوم تا پنجم تاریخچه فقه و فقهاء را مورد بررسی قرار داده است. درس ششم تا دهم به ابواب و رئوس مسائل فقه همچون عبادات و احکام پرداخته و بالاخره در درس یازدهم تنوع مسائل علم فقه و تقسیمات آن مورد توجه واقع شده است . توحید
این کتاب ، مجموعه ی هفده جلسه بحث و انتقاد انجمن اسلامی پزشکان درباره ی «توحید» در سالهای 46 و 47 شمسی است. در بخش اول کتاب  ، مسئله ی توحید به طور کلی طرح شده و این که آیا اصولاً راهی برای اثبات وجود خدا وجود دارد یا خیر. فصول بعدی کتاب به تبیین راه های اثبات وجود خدا یعنی راه فطرت، راه های علمی و شبه فلسفی (برهان نظم، راه هدایت موجودات، راه خلقت)، راههای عقلانی و فلسفی (برهان محرک اول، برهان سینوی، برهان وجودی) اختصاص داده شده است . در فصل « پاسخ به شبهات» ، دو شبهه ی مهم، یکی از سازگاری اصل تکامل با توحید و دیگری مسئله ی شرور، بدی ها و بی نظمی ها در کار عالم مورد بررسی قرار گرفته اند. در ارتباط با بحث توحید و تکامل نظریات مختلف ، درباره ی پیدایش انواع آن ، از جمله نظریه ی ” تکامل انواع ” داروین ، به تفصیل مورد بحث واقع شده اند. در خصوص توحید و مسئله ی شرور نیز ضمن تحلیل ماهیت شرور و انواع آن ، فلسفه ی شرور در نظام کلی عالم تبیین گردیده و شبهه ی موجود در این زمینه دفع شده است.
به نظر می رسد که این کتاب از نظر سبک بحث و پرداختن به مسائل علمی مرتبط با مسئله ی توحید ، از موقعیت ممتازی برخوردار است و مطالعه ی آن برای اقشار مختلف مفید خواهد بود.

نبوت 

این کتاب مجموعه ای است مشتمل بر چهارده جلسه ی بحث و انتقاد انجمن اسلامی پزشکان که در سال 1348 هجری شمسی ایراد شده و سخنران آن استاد شهید آیت الله مطهری بوده اند. سبک بحث ، یک سبک ابتکاری است و در یک قالب خاص ، مثلاً قالب متکلمین یا فلاسفه جای نمی گیرد، بلکه استاد شهید با توجه به احاطه ی خود بر نظرات متکلمین و فلاسفه در این باب و با توجه به برخی علوم انسانی جدید مانند روان شناسی و با عنایت به شبهاتی که در این باب هست، یک طریق مخصوص را طی کرده اند . البته سؤالاتی که در پایان جلسات مطرح شده است نیز در تعیین خط سیر بحث مؤثر بوده است.

استاد شهید مطالب خود را در چهار بخش : «راههای اثبات نبوت»، «وحی»، « معجزه» و« اعجاز قرآن» دسته بندی کرده اند و درباره ی ماهیت « وحی» و ماهیت «معجزه» که معمولاً کمتر بحث می شود، به تفصیل سخن رانده اند.

معاد

این کتاب مجموعه ای است مشتمل بر ده جلسه بحث و انتقاد پیرامون مسئله ی «معاد» در انجمن اسلامی پزشکان که تاریخ آن به سال 1350 هجری شمسی باز می گردد. در این جلسات ، علاوه بر نظریات مشهور درباره معاد ، نظریه جدیدی که از ناحیه ی برخی روشنفکران مسلمان ابراز شده و در واقع معاد را به « تجدید حیات مادی دنیا به شکل دیگر» تفسیر کرده اند ، نیز به تفصیل مورد بررسی قرار گرفته و با اظهارات پایه گذار این نظریه ، گاهی بحث حالت مناظره به خود گرفته و این امر به شیرینی مطلب افزوده است.

سبک بحث در این کتاب ، همچون سبک بحث در کتابهای ” توحید ”  ، ” نبوت ” و ” امامت و رهبری ” ، یک سبک جدید است و در یک قالب خاص نمی گنجد و مخصوصاً به نظریات جدید درباره معاد و یا نظریات جدید علمی مرتبط با مسئله معاد نیز توجه شده است.

مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی (انسان و ایمان)

این کتاب ، نخستین مجلد از مجموعه ی شش جلدی «مقدمه ای بر جهان بینی اسلام» است که آخرین اثر نگارشی استاد شهید به شمار می آید . انگیزه ایشان از نگارش این کتاب و کتابهای دیگر این مجموعه ، بیشتر رفع شبهات و نمایاندن انحرافات فکری ای بوده است که در زمان نگارش این کتابها توسط برخی از گروهها اعم از مذهبی و غیر مذهبی تبلیغ می شد. این کتاب همچون دیگر آثار استاد شهید از بیانی ساده و روان و نثری شیوا برخوردار است ، و شاید از آن جهت که استاد عنایت داشته اند که این کتاب برای اقشار بیشتری قابل استفاده باشد ، سادگی و روانی عبارات بیشتر رعایت شده است. همچنین چنانکه از نام این کتاب  برمی آید ، مطالب آن  در بیشتر موارد به اختصار بیان شده است . تفصیل اکثر این موارد را در دیگرآثار آن بزرگوار باید جستجو کرد.

مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی (جهان بینی توحیدی)

این کتاب دومین مجلد از مجموعه ی «مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی» است . در بخش اول کتاب ضمن تعریف «جهان بینی» ، مشخصات انواع جهان بینی ها اعم از علمی، فلسفی ومذهبی بیان شده است. سپس جهان بینی توحیدی و به ویژه اسلامی با توجه به ملاکهای معرفی شده برای یک جهان بینی خوب، بهترین نوع جهان بینی ها ارزیابی گردیده است. در بخش دوم کتاب ، واقعگرا بودن جهان بینی اسلامی با اشاره به آیاتی از قرآن کریم اثبات شده است. بخش سوم کتاب به بیان مراتب و درجات توحید ، اختصاص داده شده که عبارتند از :  توحید ذاتی، توحید صفاتی ، توحید افعالی و توحید در عبادت . به دنبال این بحث، مسئله به یگانگی رسیدن واقعیت وجودی انسان از جنبه روانی و اجتماعی مورد بررسی قرار گرفته و نظریه های ماتریالیستی، ایده آلیستی و رئالیستی دراین موضوع مشروحاً بیان شده است .  بخش چهارم کتاب به توضیح و تبیین مراتب و درجات شرک اختصاص یافته که عبارتند از :  شرک ذاتی ، شرک در خالقیت ، شرک صفاتی و شرک در پرستش . مسائلی همچون مرز توحید و شرک ، صدق و اخلاص، وحدت و یگانگی جهان ، غیب و شهادت، دنیا و آخرت نیز در این بخش بحث و بررسی شده است . بخش پایانی کتاب به حکمت بالغه و عدل الهی اختصاص یافته است . این بحث در کتاب عدل الهی با شرح و بسط بیشتری بیان گردیده است.

مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی (وحی و نبوت)

این کتاب ، سومین مجلد از مجموعه ی «مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی» است . در ابتدا با توجه به این حقیقت که اعتقاد به وحی و نبوت از اصل هدایت عامه در سراسر هستی نشأت می گیرد ، لذا این اصل لازمه ی  جهان بینی توحیدی اسلامی تلقی شده است. سپس و یژگی های پیامبران ( اعجاز، عصمت ، رهبری و …) مورد اشاره قرار گرفته است .  نقش تاریخی پیامبران و نظریات گوناگون در این باب و نیز موارد تاثیر تعلیمات پیامبران و تکامل تاریخی ، مباحث بعدی کتاب را تشکیل می دهد . مسئله مهم دیگر، هدف اصلی ازمبعوث شدن پیامبران است که در بخش «هدف نبوتها و بعثتها» مورد بحث قرار گرفته و دیدگاههای گوناگون در این زمینه بررسی شده است . مباحثی چون ختم نبوت ، معجزه ، جنبه های اعجاز قرآن ، مشخصات جهان بینی و ایدئولوژی اسلامی، مباحث بعدی کتاب را تشکیل می دهد که در هر یک از این موضوعات به تفصیل سخن رفته است. بخش آخر کتاب به سیر اجمالی در تاریخ زندگی پیامبر اسلام و صفات حسنه ی آن حضرت اختصاص داده شده است.

مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی (انسان در قرآن)

این کتاب چهارمین مجلد از مجموعه ی «مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی» است . همچنان که از نام کتاب پیداست، سعی مؤلف بر این بوده تا یک تصویر جامع و کلی از چهره انسان در آیینه ی قرآن ، فرا روی مخاطب و خواننده کتاب قرار دهد. ستایش های انسان در قرآن ، اولین بحث این کتاب را تشکیل می دهد. دراین بحث چهارده ویژگی مثبت انسان از دیدگاه قرآن آورده شده و در هر مورد آیه یا آیاتی از کلام وحی نقل گردیده است . «ضد ارزشها» عنوان بحث بعدی است که در آن ، خصوصیات منفی و ناپسند انسان از نظر قرآن بیان شده است . یکی از تفاوتهای اساسی انسان با موجودات دیگر در ناحیه ی جاذبه هایی است که به انسان احاطه دارد . این جاذبه های معنوی چنین برشمرده شده اند : علم و دانایی، خیر اخلاقی، جمال و زیبایی، تقدیس و پرستش. بحث دیگری که در کتاب مورد توجه قرار گرفته ، میدان آزادی و اراده ی انسان است که عوامل گوناگونی همچون وراثت ، محیط طبیعی و جغرافیایی و اجتماعی  ،و نیز تاریخ و عوامل زمانی آن را محدود می سازد . بحث قضا و قدر الهی، شرایط تکلیف ( بلوغ، عقل ، آگاهی …) و شرایط صحت اعمال از دیگر مباحث مهم این کتاب است . بالاخره کتاب با بحث آگاهی های انسان پایان می پذیرد . در این بحث ابتدا یک بررسی اجمالی در خصوص ِ جهان آگاهی و خود آگاهی به عمل آمده ، و سپس انواع خودآگاهی ها (فطری ، فلسفی، جهانی و طبقاتی…) مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.

مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی (جامعه و تاریخ)

این کتاب پنجمین مجلد از مجموعه ی «مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی» است . می توان گفت که این کتاب در موضوع خود خصوصاً از نظر اثبات بی پایگی ماتریالیسم تاریخی و نشان دادن لغزشهای روشنفکران مسلمان در تحلیل حرکت تاریخ و عوامل محرک تاریخ ، کم نظیر و شاید بی نظیر است . کتاب به دو بخش کلی «جامعه» و «تاریخ » تقسیم شده است. در بخش «جامعه» ابتدا این بحث مورد توجه و بررسی قرار گرفته که آیا انسان بالطبع اجتماعی است؟  سپس در خصوص نوع ترکیب جامعه و نظریه های گوناگون در این باب سخن رفته و نظریه ی صحیح بااستناد به آیات قرآن کریم بیان شده است. مباحث قابل توجه دیگران دراین بخش از کتاب ، تقسیمات و قطب بندیهای اجتماعی و نیز یگانگی یا چندگانگی جامعه ها از نظر ماهیت می باشد.

در بخش « تاریخ» ابتدا تعاریف گوناگونی از «تاریخ» بیان شده است. سپس بحث علیت در تاریخ و تباین ظاهری آن با آزادی و اختیار انسانها مورد بررسی قرار گرفته است. از جمله مطالب مهم این بخش ، توضیح مبانی و نتایج نظریه ی مادیت تاریخ است. در این بررسی ، متون و منابع معتبر مارکسیستی اساس قرار گرفته و از آنها برای طرح بحث استفاده شده است .  پس از طرح دقیق مبانی و نتایج ماتریالیسم تاریخی ، نوبت به نقد و تحلیل آنها می رسد . در این فصل ، تجدید نظر پایه گذاران ، نقض تطابق جبری زیر بنا و روبنا، عدم تطابق پایگاه طبقاتی و پایگاه ایدئولوژیکی ، و برخی موارد دیگر از جمله موارد بطلان مبانی ماتریالیسم تاریخی ذکر شده است. در فصل «اسلام و مادیت تاریخی » ، منطق قرآن در تحلیل و توجیه قضایای تاریخی و رابطه ی آن با مادیت تاریخی مورد بحث قرار گرفته است. در فصل بعد تحت عنوان «معیارها» ، ملاکهایی که توسط آنها می توان دیدگاه هر مکتب را نسبت به ماهیت رویدادهای تاریخی شناخت، تبیین گردیده است. «تحول و تطور تاریخ» فصل آخر کتاب را تشکیل می دهد. در این فصل نظریات گوناگون در باب عامل محرک تاریخ (نظریه نژادی، نظریه ی جغرافیایی…) طرح و بررسی شده است.

مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی (زندگی جاوید یا حیات اخروی )

این کتاب ششمین و آخرین مجلد از مجموعه ی مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی است . در فصل اول کتاب ، راه های گوناگون ایمان به زندگی جاوید از این قرار معرفی شده اند : راه شناخت خدا، راه شناخت جهان، راه شناخت روح و نفس انسان. در فصل دوم به ماهیت مرگ پرداخته شده و بقای روح پس از مرگ مورد بررسی قرار گرفته است. فصل سوم به بحث درباره ی عالم برزخ ، قیامت کبری ، رابطه ی زندگی این جهان و آن جهان ، و مطالبی از این دست اختصاص یافته است . در فصل پایانی کتاب نیز استدلالات قرآنی در زمینه ی حیات پس از مرگ و عالم آخرت با استناد به آیات مربوط آورده شده است. در همین فصل ، دو اصل ” عدل ” و ” حکمت الهی ” به عنوان اصول مؤید حیات جاودانی ، مورد توجه و بحث و کنکاش قرار گرفته اند.

امامت و رهبری
مجموعه ای است دربرگیرنده ی شش سخنرانی استاد شهید مرتضی مطهری درباره «امامت» در انجمن اسلامی پزشکان ، در زمستان 1349 هجری شمسی . چنانکه از مجموعه ی مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی بر می آید، استاد شهید قصد داشتند کتابی تحت عنوان «امامت و رهبری» به سبک سایر کتابهای این مجموعه به رشته تحریر در آورند ، ولی افسوس که منافقان چنین فرصتی را به آن متفکر گرانقدر ندادند و به تعبیر امام ِ بزرگوار ، همگان را از ثمرات ارزشمند او محروم نمودند. شک نیست که اگر استاد شهید حضور می داشتند کتابی به مراتب کامل تر و منسجم تر از کتاب حاضر عرضه می داشتند و چنانکه از یادداشتهای موجود ایشان بر می آید مسائل نوینی را مورد تجزیه و تحلیل قرار می دادند و افقهای تازه ای را در این باب می گشودند. ولی با اینهمه ، کتاب حاضر همچون دیگر آثار آن اندیشمند فرزانه اسلامی حاوی نکاتی بدیع ، بیانی شیوا و محتوایی غنی است.

قیام و انقلاب مهدی(عج)

این کتاب حاوی دوبخش مجزا از یکدیگر است. بخش اول یعنی «قیام و انقلاب مهدی (عج) از دیدگاه فلسفه تاریخ» ابتدا به صورت مقاله ای کوتاه و مختصر در یک نشریه ی دینی در تهران منتشر شد و سپس با افزوده شدن مطالبی بر آن، به شکل کتاب درآمد. در این بخش مسئله ی مهدویت یااندیشه ی پیروزی نهایی حق بر باطل در گستره ی تاریخ از دیدگاه قرآن در مقایسه با تئوریهایی که تاریخ را تحلیل مادی کرده اند ، مورد بحث و کنکاش قرار گرفته است.

بخش دوم کتاب که عنوان «شهید» دارد ، تفصیل یافته ی یک سخنرانی در شب عاشورای سال 1393 هجری قمری در تهران است. در این بخش ، ارزش شهادت و قداست و عـُلو مقام شهید از جنبه های گوناگون بررسی شده است.

نظام اقتصادی اسلام

این کتاب مشتمل بر یک دیباچه وهشت بخش است . دیباچه از دو قسمت تشکیل شده : مقاله ای تحت عنوان « نظری به اقتصاد اسلامی» و بحثی درباره ی «اقتصاد سالم».

بخش اول این کتاب در تعریف اقتصاد و مفاهیم اقتصادی است. در بخش دوم ، درباره ی «مالکیت از نظر فلسفی» سخن به میان آمده است . بخشهای سوم و چهارم را بحث درباره ی «ارزش» و «ارزش اضافی» تشکیل می دهد. در بخش پنجم نیز ، سرمایه داری و سوسیالیسم از دیدگاه اسلام مورد بررسی قرارگرفته است.

بخش ششم را «رساله های اقتصادی» تشکیل می دهد که مشتمل بر سه رساله است :  «مالکیت زمین از نظر اسلام – انفال ، مسئله ی ارث و سوسیالیسم » . بخش هفتم مشتمل بر دو یادداشت است، یکی «یادداشت اسلام و اقتصاد» و دیگر «یادداشت نظری به نظام اقتصادی اسلام» که خلاصه و کلاسه ی فشرده ای است از مطالب کتاب.

مسئله ی ربا و بانک

این کتاب ، مباحثی است پیرامون ربا، بانک و بیمه از متفکر شهید استاد مرتضی مطهری وشامل دو بخش می باشد. بخش اول بحثهایی است تحت عنوان «مسئله ربا و بانک» که در سال 1354 در سلسله جلساتی که در انجمن اسلامی پزشکان برپا بوده ایراد شده است. در آن جلسات، قبل از استاد شهید، به ترتیب آقایان مهندس اکبر طاهری، مهندس بازرگان و شهید مظلوم دکتر بهشتی در این باره سخن گفته اند و به همین جهت استاد شهید ضمن بیانات خود ، اشاراتی نیز به سخنان افراد مذکور دارند.

بخش دوم شامل مباحثی است درباره ی بیمه که در سال 1352 در انجمن اسلامی پزشکان ایراد شده است.

نقدی بر مارکسیسم

این کتاب فراهم آمده از حدود چهل و پنج جلسه بحث درباره ی فلسفه ی مارکسیسم است که در سالهای 1355 و 1356 هجری شمسی در شهر مقدس قم و در یک جمع خصوصی از طلاب ایراد شده است. این بحث ها شامل دو قسمت است: قسمت اول ، سیری است در فلسفه ی مارکسیسم که بر اساس کتاب مارکس و مارکسیسم (نوشته آندره پی یتر، ترجمه شجاع الدین ضیائیان، از انتشارات دانشگاه تهران) انجام شده است. در این قسمت نقد و بررسی فلسفه مارکسیسم مورد نظر نبوده بلکه تنها آشنا شدن با دیدگاه های فلسفه ی مارکسیسم مورد توجه بوده است ؛ با این حال گاهی نیز به نقد و بررسی اجمالی نظریات مارکسیسم پرداخته شده است. در این قسمت، سیر بحث ، مطابق فصل بندی کتاب مارکس و مارکسیسم پیش رفته است و البته همه ی بخش های کتاب مذکور مورد بررسی قرار نگرفته ، بلکه بخشهایی انتخاب شده است. قسمت دوم مشتمل بر نقد و بررسی مسائل گوناگون مارکسیسم و بیان اختلاف نظرهای اسلام و مارکسیسم درباره این مسائل است.

این کتاب ، دارای نکات بدیع فراوان و حاکی از دقت نظر و نکته سنجی استاد شهید در مسائل فلسفی است که می توان آن را نوعی فلسفه ی تطبیقی دانست.

فلسفه تاریخ(۴-۱)

این مجموعه در اصل، درسهای آن فیلسوف گرانقدر پیرامون « فلسفه ی تاریخ» بوده است که در سالهای 1355 تا 1357 (تا زمان آغاز نهضت اسلامی) در جمع برخی از شاگردان استاد و در منزل ایشان ایراد می شده است. روش درس به این صورت بوده است که کتابی در موضوع مذکور معرفی می شده و دانشجویان به ترتیب روی فصول مختلف آن کتاب کنفرانس می داده اند و استاد شهید در ضمن کنفرانس افراد و یا پس از آن، مطالبی را بیان می کرده اند.

 ابتدا بخشی از کتاب ” لذات فلسفه ” اثر ویل دورانت مورد بحث قرار گرفته، سپس کتاب ” تاریخ چیست؟ ” اثر ای. اچ. کار و بعد کتاب ” مارکس و مارکسیسم ” اثر آندره پی یتر.

جلد اول شامل بحث پیرامون دو کتاب اول است. این مجلد شامل هفت بخش است که در بخش اول (عوامل محرک تاریخ) کتاب ” لذات فلسفه ” مورد بحث بوده است و در بخشهای بعد، کتاب ” تاریخ چیست؟ ” . مطالب کتاب در نوع خود بدیع و جالب توجه است، خصوصاً که یک فیلسوف مسلـّم اسلامی درباره مسائل «فلسفه ی تاریخ» اظهار نظر کرده و نظرات دانشمندان غربی نیز بررسی شده است.

در جلد دوم از مجموعه ی «فلسفه ی تاریخ» بخشی از کتاب ” مارکس و مارکسیسم ” اثر آندره پی یتر تجزیه و تحلیل شده است. همچون جلد اول گاهی یکی از شاگردان کنفرانس داده است که عین یا خلاصه آن به طور مشخص آورده شده است.

این کتاب شامل سه بخش است : در بخش اول ریشه های فکری فلسفه ی مارکس بررسی شده و تأثیرپذیری مارکس از هگل و فویرباخ  مورد بحث قرار گرفته است. در بخش دوم نظریه ی معروف مارکس به نام مادیگرایی تاریخی تحلیل شده و درباره ی تناقض میان این نظریه و منطق دیالکتیک و نیز درباره تعدیل مارکس و انگلس در نظریه جبر اقتصادی سخن رفته است. بخش سوم ، درباره ی پرکسسیس یا فلسفه ی عمل است

در جلد سوم پس از بحث کوتاهی درباره قوه محرکه تاریخ و تکامل اجتماعی انسان در تاریخ و بحث مفصل درباره تولید اقتصادی و نطریه زیربنا بودن اقتصاد ،دوره های تاریخی پنجگانه مورد ادعای مارکسیستها یعنی اشتراک اولیه ،برده داری،فئودالیسم،سرمایه داری و سوسیالیسم به تفصیل مورد بحث و تحقیق قرار گرفته است.

در جلد چهارم فلسفه تاریخ از نظر قرآن مورد بحث قرار گرفته است.و موضوعات مهمی مانند نوع ترکیب جامعه ،نحوه وجود تاریخ،خاستگاه مذهب،حق و باطل در قرآن در آن مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.

مقالات فلسفی

این کتاب مجموعه ای است مشتمل بر تعدادی مقاله فلسفی از متفکر شهید آیت الله مطهری . تاریخ اکثر این مقالات بعید است و به حدود پانزده تا بیست سال قبل از شهادت استاد و مقاله ی «اصل تضاد» به سالهای آخر حیات مبارک استاد بر می گردد.

غیر از مقالات «اصالت روح » ، «قرآن و مسئله ای از حیات»، «توحید و تکامل» و «پرسشهای فلسفی ابوریحان از بوعلی» ، بقیه مقالات پس از شهادت استاد منتشر شده و از مقالات اخیر مقاله ی «اصل تضاد در فلسفه ی اسلامی» ترکیبی است از چند سخنرانی و یک مقاله ی استاد در این زمینه که البته به رؤیت ایشان رسیده و اصلاحات و اضافاتی بر آن معمول داشته بودند و پس از شهادت استاد ، با یک بازبینی که توسط برخی شاگردان ایشان انجام شد به چاپ رسید ؛ و سایر مقالات نوشته هایی نسبتاً مدون از استاد بوده که پس از شهادت ایشان از میان یادداشت هایشان انتخاب و چاپ شده است. البته همه مقالات این کتاب، فلسفی محض نیست بلکه برخی از آنها جنبه های دیگر نیز دارد.

اصول فلسفه و روش رئالیسم ( ۵-۱)

این کتاب یک مجموعه پنج جلدی به قلم علامه سید محمد حسین طباطبایی (ره) است که استاد شهید در شرح و تبیین مطالب متن ، پاورقی هایی جامعی بر آنها نگاشته اند. در این مجلدات ، مجموعاً چهارده مقاله ی فلسفی مورد بحث قرار گرفته است که برخی از آنها عبارتند از: رئالیسم و ایده آلیسم ، علم و ادراک ، ارزش معلومات ، پیشدایش کثرت در ادراکات ، ادراکات اعتباری ، مسائل موجود ، الهیات بالمعنی الاخص.

جلد اول اين كتاب مشتمل بر يك دوره مختصر فلسفه است، مهمات مسائل فلسفه را بيان مي كند و سعي شده است كه حتي الامكان ساده و عمومي فهم باشد. در اين كتاب در عين اينكه از تحقيقات گرانبهاي هزار رساله فلسفه اسلامي استفاده شده است، به آراء و تحقيقات دانشمندان بزرگ اروپا نيز توجه كامل شده و در قالب چهار مقاله ارايه شده است: 1-فلسفه چيست؟ 2-فلسفه و سفسطه (رئاليسم و ايده آليسم) 3-علم و ادراك 4-علم و معلوم (ارزش معلومات)
جلد سوم اين كتاب مشتمل بر مقالة 7و8و9 از مجموع چهارده مقاله اي كه دوره اين كتاب را تشكيل مي دهد مي باشد. 1-مقاله هفتم: واقعيت و هستي اشياء اين مقاله مشتمل بر يك رشته مطالب است كه به نام «مسائل وجود»‌خوانده مي شود. اين مسائل از لحاظ دخالتي كه در سرنوشت ساير مسائل فلسفه دارد. اساسي ترين مسائل فلسفه شمرده مي شود. مسائل وجود در اين مقاله به صورت دوازده مسأله بيان شده و از اين دوازده مسأله فقط يكي دو مسأله است كه از يونان قديم به ارث رسيده و قسمت عمده آن مسائل كه دخالت زيادي در مبنا و اساس فلسفه دارد در دوره اسلامي به تدريج پيدا شده. دو مسأله «موجود معدوم نمي شود»‌و «عدم نسبي است» براي اولين بار با سبك مخصوصي بحث شده است. 2-مقاله هشتم: ضرورت و امكان آنچه دراين مقاله مورد توجه است موضوع وجوب و حتميت و قطعيتي است كه در كار جهان حكمفرماست در آخر مقاله موضوع اجبار و اختيار انسان و استعداد تكليف و مسئوليت وي در برابر نظام حتمي موجودات مطرح شده و در آن اظهار نظر شده است. 3-مقاله نهم: علت و معلول اين مقاله مشتمل بر قانون عليت و متفرعات آن است.

درباره جلد چهارم این کتاب ، ذکر این نکته لازم است که متن این جلد ، (شامل مقالات دهم تا سیزدهم) به قلم علامه طباطبایی (ره) مقارن با نگارش سایر مقالات تألیف شده بود ولی پاورقیهای استاد به اتمام نرسیده بود. لذا این جلد از ” اصول فلسفه و روش رئالیسم ” پس از شهادت استاد منتشر گردید که مشتمل بر متن کتاب و پاورقی های ناتمام استاد بر آن بود.

 مباحث جلد پنجم در زمینه شناخت خداوند و صفات و افعال اوست.ارزش اصلی این کتاب این است که نوعی سلوک عقلی و فکری است در جهان ماوراءالطبیعه.

شرح منظومه

این کتاب ، درسهای شرح منظومه ی متفکر شهید استاد مطهری رضوان الله علیه در دانشکده ی الهیات و معارف اسلامی در بین سالهای تحصیلی 39-40 تا 47-48 است که شامل شرح و تفسیر سه مقصد از مقصدهای هفتگانه ی شرح منظومه ی حکیم متألـّه حاج ملاهادی سبزواری قدس سره می باشد ، با این ترتیب : فریده ی اول تا سوم از مقصد اول، که متضمن «امور عامه» از حکمت اسلامی است. فریده ی هفتم از مقصد اول، که مربوط می شود به مباحث علت و معلول، فریده ی اول از مقصد سوم که در الهیات بالمعنی الاخص است یعنی احکام ذات واجب تعالی از اثبات وجود تا توحید وجود و رفع شبهات مربوط به آن. آخرین قسمت، شرح و تفسیر فریده اول از مقصد چهارم می باشد که عبارت است از  بحث در حقیقت جسم طبیعی و اثبات هیولی و ابطال جزء لایتجزّی و تناهی ابعاد ، که در واقع این مباحث در حکم « امور عامه ی» بخش الهیات و قسمت قابل اعتنا و اعتماد طبیعیات قدیم می باشد. بنابراین ، دراین درسها رعایت ترتیب منظومه ی سبزواری نگردیده ، بلکه استاد شهید در ترتیب مباحث ، بیشتر به اهمیت و ضرورت مباحث برای دانشجو توجه داشته اند.

شرح مبسوط منظومه (۴-۱)

 این کتاب ، تنظیم و تدوین یافته درسهای شرح منظومه استاد در سالهای آخر حیات مبارک ایشان است(از سال 54 به بعد) که با حضور  برخی دانشجویان و اساتید فلسفه دانشگاه تهران در محل منزل آن شهید تدریس می شد . این درسها در واقع یک بحث آزاد بوده است ، لذا گاهی حضار اظهارنظر کرده اند و استاد پاسخ داده اند و گاهی مسائل فلسفه غرب مطرح شده و با فلسفه اسلامی تطبیق داده شده است .

مباحث این کتاب ، از تسلط استاد شهید بر فلسفه اسلامی و از ذهن منظم و دقیق و حادّ و نقّاد ایشان حکایت می کند .

اهمّ، مسائلی که در این مجموعه چهار جلدی به آنها پرداخته شده است عبارتند از : بداهت وجود ، اشتراک معنوی وجود ، اصالت وجود ، وحدت و کثرت وجود ، وجود ذهنی ، اتحاد عاقل و معقول ، معقولات ثانیه ، مسائل مربوط به عدم ، مناط صدق در قضایا ، تعلق جعل به وجود ، مواد ثلاث ، مباحث مربوط به امکان ، مسئله شناخت ، حدوث و قدم ،ماهیت و لواحق آن .

حركت و زمان(۴-۱)

این کتاب شامل سلسله دروسی كه طی سال‏های 1354 تا 1357 همه هفته بطور منظم ، روزهای چهارشنبه و پنج شنبه در حوزه علميه قم‏ برای جمع كثيری از فضلا و طلاب ايراد شده است ،می باشد. مباحث اين كتاب از فصل‏ دهم از مرحله ” قوه و فعل ” اسفار ( جلد سوم از چاپ حروفی) ” شروع شده‏ است و فصول اول تا نهم اين ” مرحله ” را به دليل ارتباط ضعيف بامباحث حركت ، بطور خيلی مختصر و گذرا در دو جلسه بحث كردند .در ضمن برای سهولت مراجعه خوانندگان محترم به ويژه آنها كه كتاب “اسفار ” را ندارند ، در پايان هر فصل عين عبارات مربوط به آن فصل از كتاب ” اسفار ” نقل گرديده است و نيز توضيحات استاد در ضمن خواندن‏ عبارت و متن اسفاردر پاورقی آمده است .

 در تدريس اين سلسله دروس‏موشكافی و نقد و بررسی‏های زيادی صورت گرفته است و آنچه مسلم است اينكه‏
از نظر استاد اين مباحث دارای اهميت فوق‏العاده بوده و به جهت همين‏ اهميت و ارزش بوده است كه ترجيح دادند اين دروس در حوزه علميه قم‏ دائر گردد ، اگر چه تدريس در قم مستلزم زحمات و مشكلاتی برای خود ايشان‏ بود .

اين‌ مباحث‌ در آن‌ زمان‌ از دو جهت‌ داراي‌ اهميت‌ بود: (1) ارزش‌ و اعتبار في‌نفسه‌ آن‌ كه‌ مستقيماً با جهان‌بيني‌ فرد در نگرش‌ به‌ طبيعت‌ و هستي‌ و تكامل‌ مرتبط‌ است، (2) تبعات‌ و آثار سياسي‌ و اجتماعي‌ عميقي‌ را در پي‌ داشت.‌‌استاد در اين‌ سلسله‌ دروس‌ به‌ بسياري‌ از معضلات‌ فلسفي‌ چنان‌ پاسخ‌ محكمي‌ دادند كه‌ از حيّز «مسأله» يا «معمّا» بودن‌ ساقط‌ شدند، به‌ طور مثال: ردّ تضادّ فلسفي‌ و خود ساماني‌ جهان‌ و اثبات‌ نياز جهان‌ به‌ خالق، اثبات‌ حركت‌ ذاتي‌ اشياء و خلق‌ مدام‌ و جديد جهان‌ توسط‌ خالق، غايتمندي‌ جهان‌ و اثبات‌ معاد عالَم، مغايرت‌ غايتمندي‌ جهان‌ با اتفاق‌ و تصادف، حدوث‌ زماني‌ عالَم‌ علاوه‌ بر حدوث‌ ذاتي‌ آن، رابطه‌ نفس‌ و جسم.

الهيات شفا(۳-۱)

‌‌اين‌ كتاب‌ شامل‌ مجموعه‌ درس‌هاي‌ استاد شهيد مرتضي‌ مطهري‌ از الهيات‌ شفاء شيخ‌الرئيس‌ بوعلي‌ سينا است‌ كه‌ در سال‌هاي‌ نخست‌ دههِ‌ 50 در يكي‌ از حجرات‌ مدرسهِ‌ مروي‌ و پس‌ از يكي‌ دو سال‌ در منزل‌ استاد برگزار مي‌شد.‌‌مجموعه‌ اين‌ دروس‌ از نوارها پياده‌ شده‌ و در سه‌ جلد به‌ چاپ‌ رسيده‌ است.‌‌در جلد اول، مقاله‌ چهارم‌ تا هفتم‌ الهيات‌ شفا بحث‌ شده‌ است: در مقاله‌ چهارم‌ از تام‌ و ناقص‌ و مافوق‌ تمام‌ و كل‌ و جميع؛ در مقاله‌ پنجم‌ از كلي‌ و جزئي، ماده‌ و صورت، جنس‌ و فصل، نوع، حدّ و محدود؛ در مقاله‌ ششم‌ از علت‌ و معلول، غايت‌ و فرق‌ ميان‌ غايت‌ و ضروري، بحث‌ و اتفاق؛ و در مقاله‌ هفتم‌ از وحدت‌ و كثرت، و مُثُل‌ افلاطوني، سخن‌ رفته‌ است.‌‌در جلد دوم، مقاله‌ هشتم‌ آمده‌ است‌ و مشتمل‌ بر اثبات‌ واجب‌الوجود و صفات‌ واجب‌ تعالي‌ است.در جلد سوم، مقاله‌ نهم‌ آمده‌ است‌ و مشتمل‌ است‌ بر كيفيت‌ صدور اشياء از واجب‌الوجود، بحث‌ ربط‌ حادث‌ به‌ قديم، عنايت‌ و حكمت‌ خداوند، كيفيت‌ دخول‌ شرّ در قضاء الهي، اشكالات‌ هيوم‌ بر حكمت‌ و عنايت‌ الهي‌ و بر برهان‌ نظم.

درسهای اسفار ( مباحث قوّه و فعل )(۵-۱)

این کتاب مجموعه درسهای کتاب اسفار ملاصدرا توسط استاد شهید آیت ا… مطهری در حوزه علمیه قم در سالهای 1356 و 1357 می باشد که بعد از شهادت ایشان تنظیم و چاپ شده است . استاد شهید در این درسها قسمتی از مبحث « قوه و فعل » کتاب اسفار را تدریس نموده اند و علت انتخاب این مبحث ، مطرح بودن برخی اندیشه های مارکسیستی در ارتباط با مسئله حرکت در آن دوره بوده است . این کتاب از یک سو غنای فلسفه اسلامی را نمایان می کند و از سوی دیگر دقت نظر و تسلط آن استاد شهید را بر مسائل فلسفی آشکار می سازد و همانند سایر آثار استاد از بیانی روشن و روان برخوردار است . این مجموعه شامل پنج مجلد می باشد .

‌‌‌‌تقريرات‌ شرح‌ منظومهِ‌ عربي‌

منظومه‌ ملاهادي‌ سبزواري‌ از رايج‌ترين‌ متون‌ آموزشي‌ در فلسفهِ‌ اسلامي‌ است‌ و شامل‌ يك‌ دورهِ‌ كامل‌ فلسفه‌ بنابر اصول‌ حكمت‌ متعاليه‌ است.‌‌شرح‌ حاضر، تقرير درسهاي‌ استاد شهيد مرتضي‌ مطهري‌ است‌ و برخلاف‌ ديگر شروح‌ ايشان‌ (شرح‌ مختصر و مبسوط) شامل‌ يك‌ دورهِ‌ كامل‌ منظومه‌ است.‌‌فهم‌ عميق‌ فلسفي، آشنايي‌ كامل‌ با سنت‌ فلسفهِ‌ اسلامي، بيان‌ روشن‌ و نگاه‌ نقاد استاد شروح‌ ايشان‌ را بر آثار فلسفي‌ برجسته‌ و ممتاز مي‌سازد. شرح‌ حاضر، از جمله‌ يادگارهاي‌ استاد شهيد است‌ كه‌ براي‌ اوّلين‌ بار به‌ طور كامل‌ به‌ چاپ‌ مي‌رسد. قطعاً اين‌ اثر يكي‌ از كتابهاي‌ قابل‌ توصيه‌ براي‌ فراگيري‌ فلسفهِ‌ اسلامي‌ است. اين‌ دروس‌ در اصل‌ به‌ زبان‌ فارسي‌ القا شده‌ و جناب‌ آقاي‌ شريعتمداري‌ آن‌ را به‌ زبان‌ عربي‌ تقرير كرده‌اند و خود استاد نيز در زمان‌ حيات‌ بخشي‌ از آن‌ را ملاحظه‌ و اصلاح‌ نموده‌اند.