پایگاه اطلاع رسانی هیات رزمندگان اسلام هیات رزمندگان اسلام , سایت هیات رزمندگان اسلام , پایگاه اطلاع رسانی هیات رزمندگان اسلام , هیات , سایت هیات , هیئت رزمندگان , هیئت رزمندگان اسلام
سیرۀ اقتصادی امام باقر علیه السّلام
در امور معیشت، اصل درآمد و منابع آن از یک سو و مصارف آن از سوی دیگر ، از مباحث اصلی به حساب می آید. در این مجال و در آستانه ی شهادت امام پنجم حضرت باقر العلوم علیه السّلام ، به سیره ی اقتصادی ایشان اشاره ای خواهیم داشت.
منابع مالی
منابع پولی و مادّی امام باقر علیه السّلام و دیگر ائمّه معصومین علیهم السّلام عبارت بود از؛
- کار و کوشش (کشاورزی، دامداری، تجارت و کارگری)؛
- موقوفات معصومان علیهم السّلام؛
- هدایای شیعیان و نذورات مردمی؛
- خمس.
امام باقر علیه السّلام پیرامون «خمس» می فرماید: «لا یحلّ لأحدٍ أن یَشتری مِن الخُمس شیئاً حتّی یَصِلَ إلینا حقّنا» برای احدی جایز نیست که از خمس چیزی را بخرد، مگر اینکه حقّ ما را به ما برساند.
با مطالعه زندگی آن حضرت، در می یابیم که امام علیه السّلام در کار کشاورزی بسیار کوشا بوده و از نقاط دور و نزدیک – کم و بیش – وجوهات شرعی (خمس) و هدایایی به پیشگاه ایشان تقدیم و ارسال می شد. امّا از ناحیه حکومتِ آل مروان و عوامل آن، فشارها و محدودیّت های شدیدی وجود داشت که زندگی امام باقر علیه السّلام، بنی هاشم و شیعیان را در تنگناهای اقتصادی قرار داده بود. مثلاً یکی از منابع تأمین زندگی مادّی اهل بیت علیهم السّلام، منطقه حاصلخیز و وسیع «فدک» و «موقوفات» پیامبر صلی الله علیه وآله وسلّم و معصومان علیهم السّلام بود که از دوره خلافت ابوبکر، تحت تصرّف خلفا و حاکمان ستمگر قرار داشت.
مخارج و هزینه ها
امام صادق علیه السّلام اوضاع مالی و معیشتی امام باقر علیه السّلام را این گونه بازگو می کند: «پدرم از نظر مالی، در وضع و شرایط خوبی نبود. مخارج سنگینی از عائله ای بسیار را اداره می کرد.»
افراد تحت تکفّل آن حضرت، عبارت بودند از:
- خانواده و فرزندانش.
- خانواده پدرش امام سجّادعلیه السّلام.
- خانواده شیعیانی که دچار خشم و فشار بنی امیّه قرار گرفته بودند (خانواده شهدا و زندانیان).
- فقرای مدینه.
- افرادی که از نقاط دور به محضر امام علیه السّلام رسیده و تقاضای کمک مالی می نمودند.
آری، امام باقر علیه السّلام افراد گوناگونی (خانواده شهدا و زندانیان، از کارافتادگان، بیوه زنان، ایتام، بیماران و بردگان) را تحت حمایت و پوشش اقتصادی قرار داده بود. به طوری که برخی از آنها تا هنگام شهادت امام علیه السّلام این واقعیّت و ماجرا را نمی دانستند که هزینه زندگی آنان، مستقیم و غیر مستقیم، از جانب آن حضرت تأمین و فرستاده می شد و نان آورِ محرومان در تاریکی شب، همان باقرالعلوم علیه السّلام بود و بس!
در عصر حکومت عمر بن عبدالعزیز (101 – 99 ق) تا حدودی گشایش مالی در زندگی امام باقر علیه السّلام ایجاد شد. چرا که خلیفه اموی علاوه بر برگرداندن «فدک» به آن حضرت، حقوق اهل بیت و بنی هاشم را نیز از محلّ بیت المال پرداخت می کرد.
کار یعنی «عبادت»
امام باقر علیه السّلام با وجود داشتن خدمتکار و کهولت سن، هرگز از کار و تلاش دست نکشید. در این رابطه حتّی افرادی به گمان خود، تلاش اقتصادی حضرت را بیانگر نوعی دوری از مفاهیم زهد و قناعت می دانستند. لذا امام علیه السّلام در پاسخ ظاهربینان و زاهد نمایانی چون: «محمد بن مُنْکَدر» فرموده است:
«لو جائنی الموت و أنا علی هذه الحال جائنی و أنا فی طاعة من طاعة الله عزّوجلّ أکفّ بها نفسی و عیالی عنک و عن النّاس…؛ هرگاه مرگ به سراغم بیاید و من در حال کشاورزی باشم، در واقع مرگ در حالی مرا فراگرفته که در مسیر بندگی و عبادت الهی بوده ام. انگیزه من از کار و کوشش، این است که خود و خانواده ام را از تو و دیگران بی نیاز گردانم…»
محمد بن منکدر بعد از شنیدن کلام حکیمانه حضرت، گفت:
«راست گفتی! خدایت تو را رحمت کند. من می خواستم تو را پند و اندرز بدهم، لیکن تو مرا موعظه کردی.»
شیدای خدمت
امام باقر علیه السّلام در طول مدّت زندگانی اش علاوه بر انجام عباداتِ واجب و مستحبّی و نیز پرورش شاگردان ممتاز و صالح، به سر و سامان دادن زندگی اقشار آسیب پذیر هم اهمیّت می داد؛ به طوری که خود می فرماید:
«… و لأن أعول اهل بیت من المسلمین أسدّ جوعتهم و أکسو عورتهم فأکفّ وجوههم عن النّاس أحبّ الیّ من أن أحجّ حجّة و حجّة – انتهی الی… سبعین – ؛… هرگاه متکفّلِ یک خانواده از مسلمانان شوم، از گرسنگی نجاتشان دهم، و بدن آنها را بپوشانم، و آبرویشان را از مردم حفظ کنم، این کارها را بیشتر دوست می دارم از اینکه یک حجّ [مستحبّی ] یا دوتا… و حتّی هفتاد حجّ را انجام بدهم.»
امام صادق علیه السّلام در بیان سیره پدر بزرگوارش نقل می کند:
«و کان أبی اذا تصدّق بشیء…» پدرم هرگاه صدقه می داد و پولی را در دست فقیری می نهاد، از او پس می گرفت، می بوسید و می بویید، دو مرتبه آن را در کف دست سائل می گذاشت و حکمت این کارش را چنین بیان می فرمود:
«و ذلک انّها تقع فی ید الله…؛ زیرا صدقه قبل از آنکه در دست مستمند قرار بگیرد، به دست خدا می رسد. لذا دوست دارم چیزی را که در دست خداوند نهاده شده و مورد قبولش واقع شده است، ببوسم و ببویم.»
امام باقر علیه السّلام در هر جمعه به نیازمندان کمک می کرد و در فضیلت «جمعه» می فرمود: «ألأعمال تضاعف یوم الجمعة فاکثروا فیه من الصّلاة و الصّدقة و الدّعاء؛ پاداش عبادات در روز جمعه دو برابر است، پس در این روز نماز، صدقه و دعا را زیاد انجام بدهید.»
امام باقر علیه السّلام و محرومان
امام باقر علیه السّلام همانند دیگر ائمّه معصوم علیهم السّلام نسبت به مردم – خصوصاً شیعیان – کمک های مالی داشته و هماره پذیرای محرومان جامعه بود. به گونه ای که راویان و سیره نگاران به سخاوت و مهمان نوازی حضرت، اذعان و اعتراف نموده اند. لذا مناسب است گفتار برخی از آنها را یادآور شویم.
حسن بن کثیر
نزد امام علیه السّلام از فقر خویش و بی وفایی دوستانم، گلایه کردم؛ آن حضرت فرمود: «بِئْسَ اْلأخُ أخٌ یَرْعاکَ غَنیّاً وَ یَقْطَعُکَ فَقیراً؛ بد برادری است آنکه در زمان توانگری، حقّ تو را نگهدارد ولی به هنگام احتیاج، رشته دوستی خود را از تو بِبُرد.»
سپس به غلامش دستور داد کیسه ای (هفتصد درهم) آورده تا به من دهد. آنگاه فرمود: «این پول ها را خرج زندگی ات کن و هرگاه تمام شد، مرا آگاه ساز.»
عمرو بن دینار و عبدالله بن عبید بن عمیر
هر وقت به دیدار امام باقر علیه السّلام می رفتیم، به ما خرجی، پوشاک و پول می داد و می فرمود: «این هدایا برای شما تهیّه شده بود، پیش از آنکه به ملاقاتم بیایید.»
سَلمی (کنیز حضرت)
همیشه عدّه ای به خانه امام باقر علیه السّلام می آمدند و در حالی از محضر امام بیرون می رفتند که حضرت، آنها را از غذاهای نیکو سیراب ساخته، با لباس های پاکیزه پوشانده و پول هایی را نیز به مهمانان بخشیده بود. لذا یک روز به آن حضرت عرض کردم: با وجود هزینه زیاد عیالمندی و مهمانی، باید از مقدار احسان و هدایا کم نمائید!
امام باقر علیه السّلام در پاسخ فرمود:
«یا سَلمی! ما حسنة الدّنیا إلاّ صلة الإخوان و المعارف؛ ای سلمی! بهترین کار دنیا، جز این نیست که انسان با برادران و دوستان خود، دیدار و احسان داشته باشد.»
دنیای ممدوح
دنیا و مادّیات بر اثر دخالت عوامل و عناصر، به دو گروه: پسندیده و ناپسند، تقسیم می شود. یعنی نیّت و انگیزه افراد می تواند دنیا را در مسیر آخرت و معنویّات و یا در مقابل و تضادّ آنان قرار دهد. بنابراین، دنیای پسندیده و ثروت های مشروع، وسیله و ابزار رسیدن به کمالات خواهد بود. لذا امام باقر علیه السّلام این حقیقت را بدین گونه گوشزد فرموده است:
«لیس منّا مَن تَرَک دنیاه لآخرته و لا آخرته لدنیاه؛ هرکس دنیا را به خاطر آخرت و آخرت را به جهت دنیا رها کند، از ما نیست.» تحف العقول، ص 234 و 235
«مَن طَلَب الدّنیا إستعفافاً عن النّاس و سعیاً علی أهله و تعطّفاً علی جاره لَقَی الله عزّوجلّ یوم القیامة و وجهه مثل القمر لیلة البدر؛ هرکس دنیا را به جهت بی نیازی از مردم، توسعه زندگی خانواده و احسان و نیکی به همسایه اش طلب کند، روز قیامت در حالی که چهره اش همانند ماه شب چهاردهم می درخشد، خداوند متعال را دیدار می نماید.» مراة العقول، ج 19، ص 23
گردش پول
برای تضمین «سعادت و پیشرفتِ» مادّی و معنوی، فردی و اجتماعی سزاوار است دو عامل مهمّ اقتصاد اسلامی هماره در سرلوحه زندگی مردم و کارگزاران قرار بگیرد؛ یعنی «ثروت حلال» و «ثروتمندان صالح». از این رو، می باید از نفوذ عناصر خائن و ناصالح در «مدیریت اقتصادی» جلوگیری شود و گرنه آنان با اهرم ثروت و قدرت، زمینه نابودی امّت اسلامی را فراهم خواهند کرد. امام باقر علیه السّلام در این رابطه می فرماید:
«إنّ بقاء المسلمین و بقاء الاسلام أن تصیرالأموال عند من یعرف فیها الحقّ و یصنع فیها المعروف و إنّ من فناء المسلمین…؛ همانا بقای مسلمانان و اسلام، در این است که گردش ثروت در نزد کسانی باشد که حقّ اموال و وظیفه خود را نسبت به آن می شناسند و به معروف، عمل می کنند. و متقابلاً یکی از عوامل نابودی مسلمانان و اسلام، این است که سرمایه پولی در دست افرادی به گردش در آید که حقّ ثروت و مسئولیت خود را نسبت به آن نشناخته و با آن، کار پسندیده ای انجام نمی دهند.» مستدرک الوسائل، ج 2، ص 393
صرفه جویی و مدیریت
بهترین راهکار برای هر مسأله ای، «مدیریّت» و «برنامه ریزی» است. در رابطه با امور اقتصادی نیز سزاوار است دولت اسلامی و خانواده ها به موضوع «برنامه ریزی» و «میانه روی» بیشتر عنایت داشته باشند. پیشوای پنجم شیعه به این مطلب چنین اشاره فرموده است:
«الکمال کلّ الکمال التّفقّه فی الدّین و الصّبر علی النّائبة و تقدیر المعیشة؛ کمال و پیشرفت نهایی آن، عبارت است از: تحقیق و دانایی در دین، بردباری در برابر ناملایمات و تنظیم امور مالی و هزینه زندگی.» تحف العقول، ص 292
«و أمّا المنجیات… و القصد فی الغنی و الفقر؛ و امّا اسباب و راه های نجات بدین گونه است… رعایت اقتصاد و صرفه جویی در تمام حالات، چه در وقت بی نیازی و چه در هنگام نیازمندی.»
نعمت قناعت
یکی از آموزه های دینی، مسأله «قناعت» است. امّا توجّه به این نکته ضروری است که قناعت ورزیدن، در موضوعِ «مصرف» مصداق پیدا می کند نه در «تولید». به عبارت دیگر، سفارش معصومان علیهم السّلام، در خصوص اکتفا نمودن به مخارج و هزینه کفاف و متوسّط زندگی است، نه قناعت کردن در کار و تلاش!
امام باقر علیه السّلام در این زمینه می فرماید:
«مَن قَنَع بما رَزَقَه الله فهو مِن أغنی النّاس؛ هرکس به مقدار رزقی که خدا به او داده، قانع باشد، پس او بی نیازمندترین مردم می باشد.» الحکم الزّاهرة، ج 1، ص 650 و 651
«و انزل ساحة القناعة باتّقاء الحرص و ادفع عظیم الحرص بإیثار القناعة؛ و با دوری از حرص و آز، در میدان قناعت فرود آی و با نیروی قناعت، بلای بزرگ حرص را از خود دفع کن.»
رابطه گناه و فقر
برای پیروزی در مبارزه با فقر، نخست می باید عوامل پیدایش فقر را ریشه یابی کرد. یکی از علل پدید آمدن مشکلات مادّی و شیوع قحطی، موضوع «گناه» است که متأسّفانه بسیاری از کارشناسان اقتصادی و عامّه مردم، چندان به آن توجّه نمی کنند! از این رو، امام باقر علیه السّلام می فرماید:
«إنّ الرّجل لیذنب الذّنب فیدرأ عنه الرّزق؛ همانا انسان گناهی را مرتکب می شود، سپس رزق و روزی اش قطع می گردد.»
آنگاه حضرت به آیاتی از سوره «قلم» استناد نمود.«إِنَّا بَلَوْنَاهُمْ كَمَا بَلَوْنَا أَصْحَابَ الْجَنَّةِ إِذْ أَقْسَمُوا لَيَصْرِمُنَّهَا مُصْبِحِينَ ، وَ لَا يَسْتَثْنُونَ ، فَطَافَ عَلَيْهَا طَائِفٌ مِّن رَّبِّكَ وَهُمْ نَائِمُونَ»
همچنین می فرماید: «إنّ لله عقوبات فی القلوب و الأبدان، ضَنک فی المعیشة…؛ به درستی که خداوند کیفرهایی دارد نسبت به دل ها و بدن ها، از جمله قرار دادن گنهکاران در تنگنای اقتصادی است.» تحف العقول، ص 296
برای مطالعه بیشتر به سایت حوزه مراجعه فرمایید.
پایگاه اطّلاع رسانی هیات رمندگان اسلام
